رابطه (۴-۷):
به منظور تعیین P_i(t) از معادلات دیفرانسیلی که معادلات انتقال حالت نامیده می­شوند، استفاده می­ شود. معمولاً معادلات انتقال حالت به شکل ماتریس ارائه می­شوند. در ماتریس M که ماتریس انتقال نامیده می­ شود، مؤلفه­ی m_ij، نرخ انتقال بین حالت i و j است. در این ماتریس ایندکس i برای شماره­­گذاری ستون­های ماتریس و از ایندکس j برای شماره­گذاری سطرها استفاده می­ شود. ساختار ماتریس M به شرح زیر است.

در ماتریس فوق، k تعداد حالات در نمودار انتقال حالت است. در حالت طبیعی در آنالیز قابلیت اطمینان و دسترس­پذیری، فرض می­ شود که مؤلفه­ ها در یکی از دو حالت عملیاتی یا شکست^[۷۹] قرار دارند. یعنی اگر یک سیستم شامل n مؤلفه باشد آنگاه است. اما در آنالیز ایمنی، مؤلفه­ های سیستم می­توانند در یکی از سه حالت عملیاتی، شکست ایمن و شکست غیر ایمن قرار بگیرند، لذا است.
در ماتریس انتقال، مجموع عناصر هر ستون باید برابر با صفر شود. برای رسیدن به هدف فوق، در هر ستون برای حالتی که i=j است، m_ij را بگونه­ای مقدار دهی می­کنیم که حاصل جمع ستون مورد نظر صفر شود.
برای مثال نمودار انتقال حالت یک سیستم تک مؤلفه­ای که شامل دو حالت عملیاتی (وضعیت ۱) و حالت شکست (وضعیت ۲) است به صورت زیر می­باشد. لازم به ذکر است که λ نرخ خرابی است.
شکل ۴-۱: دیاگرام انتقال حالت یک سیستم تک مؤلفه­ای
ماتریس انتقال برای دیاگرام بالا به شکل زیر می­باشد.

توضیح ماتریس M بدین شرح می­باشد که نرخ انتقال بین وضعیت­های یک و دو برابر λ است، بنابراین m₁₂=λ ؛ با توجه به اینکه جمع هر ستون باید صفر شود پس  می­باشد.
همچنین می­توان معادلات انتقال حالت را بصورت زیر از ماتریس­های انتقال حالت استخراج کرد.
رابطه (۴-۸):
ادامه کار بدین صورت است که با حل معادلات انتقال حالت، P_i(t)ها مشخص می­شوند. سپس قابلیت اطمینان، دسترس­پذیری و ایمنی می­توانند بوسیله­ی محاسبه­ی مجموع تمام حالات عملیاتی محاسبه شوند.
ارزیابی قابلیت اطمینان در سیستم­های standby: در این سیستم­ها فرض بر این است که مؤلفه­ی افزونه، نمی­تواند در حالت standby خراب شود. شکل ۴-۱ یک سیستم standby را نشان می­دهد که در آن ماژول ۱ اصلی و ماژول ۲ در حالت standby است.
شکل ۴-۲: یک سیستم standby با یک مؤلفه­ی افزونه
همچنین وضعیت­های مختلف سیستم به شرح زیر است. فرض بر این است که اگر مؤلفه­ی افزونه در حالت standby باشد، نمی­تواند خراب شود یعنی وضعیت(O,F) اصلاً رخ نمی­دهد.

دیاگرام انتقال حالت سیستم نیز در شکل ۴-۲مشخص می­باشد.
شکل ۴-۳: دیاگرام انتقال حالت یک سیستم standby با یک مؤلفه­ی افزونه
زمانی که مؤلفه­ی اصلی خراب می­ شود، یک انتقال از حالت ۱ به حالت ۲ رخ می­دهد. اگر سیستم در حالت ۲ باشد و مؤلفه­ی standby آن خراب شود، آنگاه یک انتقال از حالت ۲ به حالت ۳ رخ می­دهد. بنابراین حالت­های ۱ و ۲ حالات عملیاتی می­باشند، این در حالیست که حالت ۳ به دلیل معیوب بودن هر دو مؤلفه، حالت شکست سیستم است. با توجه به مطالب بیان شده، معادلات انتقال حالت به شرح زیر است.
رابطه (۴-۹):

۴-در نهایت نسبت انرژی کل مصرف شده به انرژی کل تبدیل شده را سنجش و برآورد کردیم.
در این محاسبات لزوم یکسان­سازی، استاندارد و مشخص کردن نوع و مقدار انرژی مصرفی و تولیدی است. البته انرژی مصرفی در تولید نهاده و دیگر انرژی مصرف شده در فراهم­آوری این مواد و کیفیت انواع انرژی نیز باید منظور گردد (الماسی و همکاران، ۱۳۸۰).
در تحقیق مورد مطالعه به محاسبه انرژی ورودی و انرژی خروجی می­پردازیم. انرژی خروجی همان انرژی محصولات مورد مطالعه (توت­فرنگی، خیار و گوجه­ فرنگی) می­باشد و انرژی ورودی، انرژی ماشین، سوخت، کارگری، کود، سموم شیمیایی، آبیاری و انرژی الکتریسیته می­باشد. در ذیل طرز بدست آوردن انرژی­های ورودی در تحقیق مورد مطالعه اشاره شده است.
۳-۴-۱- انرژی ماشین (E_mach)
برای بدست آوردن انرژی ماشین، وزن ادوات و ماشین­ها، عمر ادوات و ماشین­ها، سطح متوسط کار سالیانه هر یک از ادوات و ماشین­ها مورد نیاز می­باشد.

برای برآورد انرژی نهاده برای ماشین­ها و ادوات به عنوان انرژی غیرمستقیم از رابطه ۳-۱ استفاده خواهیم کرد (الماسی و همکاران، ۱۳۸۰).

که در این رابطه، E_m انرژی مصرفی بر حسب مگاژول، W وزن ماشین بر حسب کیلوگرم و E_e انرژی مصرفی توسط ماشین­ها (مگاژول بر کیلوگرم بر سال) می­باشد.
۳-۴-۲- انرژی سوخت (E_fuel)
باید متوسط مصرف سوخت تراکتور در عملیات مختلف، مصرف سوخت سمپاش­ها و همچنین مصرف سوخت سیستم گرمایش اندازه ­گیری شوند.
برای محاسبه انرژی سوخت از رابطه ۳-۲ استفاده خواهیم کرد (الماسی و همکاران، ۱۳۸۰).

که در این رابطه، E_f انرژی مصرفی سوخت دیزل در هر عملیات بر حسب مگاژول، F میزان مصرف سوخت در هر عملیات بر حسب مگاژول، A سطح زیر کشت بر حسب هکتار و E_e انرژی معادل سوخت دیزل بر حسب مگاژول بر لیتر می­باشد. در این تحقیق هر واحد سوخت گازوئیل معادل ۴۷/۸ مگاژول بر لیتر در نظر گرفته شده است.
۳-۴-۳- انرژی کارگری (E_la)
معمولاً استفاده از توان و انرژی کارگر برای انجام عملیات زراعی به­ طور گسترده در مناطق مختلف ایران رواج دارد و اندازه ­گیری توان و انرژی صرف شده توسط کارگر در عملیات مختلف زراعی به علت پیچیدگی ساختمان بدن و کارگر و ترکیبی بودن حرکات و کارهای انجام یافته بسیار پیچیده می­باشد. در محاسبه انرژی کارگری که در کشاورزی اولیه مشغول می­باشد، بهترین روش محاسبه انرژی غذای مصرف شده توسط کارگر است. در کشاورزی مکانیزه کشورهای توسعه یافته، لحاظ کردن تنها انرژی کالریک غذا کافی نیست، چرا که انرژی غیرمستقیم در تمامی فرآیندهای صنایع غذایی، حمل و نقل و توزیع غذا هم باید افزوده شود. فلوک ویبرد (۱۹۸۲)، برای تخمین انرژی کارگر نُه مرحله را در نظر گرفتند. پنج مرحله اولیه شامل انرژی عضلانی و انرژی غذایی است که از یک تا ۲/۹۳ مگاژول بر روز متفاوت می­باشد و چهار مرحله انرژی غیرمستقیم به شیوه زندگی مربوط می­گردد. در نهایت مقدار انرژی بین ۵۱۰ تا ۱۴۵۰ مگاژول بر روز تخمین زده می­ شود. این اعداد مربوط به کشورهای توسعه یافته است و در کشوری مانند ایران انرژی کارگر ۹۶/۱ مگاژول بر ساعت و ساعات کارگر هشت ساعت بر روز در نظر گرفته می­ شود (Canakci and Akinci, 2006).
در این تحقیق برای محاسبه انرژی کارگر از رابطه ۳-۳ استفاده خواهیم کرد.

که در این رابطه، T زمان صرف شده برای هر یک از عملیات­ها، A سطح زیر کشت، N₁ تعداد کارگر فصلی و N₂ دفعات انجام عملیات می­باشد.
۳-۴-۴- انرژی کود (E_fer)
میزان مصرف کودهای حیوانی، ازته، فسفاته، پتاسه و دیگر ریزمغذی­ها در طی یک دوره رشد را باید اندازه ­گیری کرد.
برای محاسبه انرژی کود به عنوان انرژی غیرمستقیم از رابطه ۳-۴ استفاده خواهیم کرد.

۴-۳-۷ آداب و رسوم سیاهان
ابن بطوطه در سفر طولانی خود، در سال ۷۵۳ ق. به منطقه شمال آفریقا رسید. پس ازآن به مالی رفت. در این قسمت از سفرنامه ما آگاهی هایی که از خواندن یک سفرنامه به دست می آید را می خوانیم.حکایات وی از آداب و رسوم سیاهان در این بخش از سفرنامه بسیار جالب و به لحاظ تحقیق در گذشتۀ آفریقا بسیار ارزشمند است.
در طول مسیر خود تا مالی از شگفتی های زیادی سخن می گوید: مسکن بازرگانان سیاه در قریه زاغری واقع بود که تابع مذهب اباضیه خوارج بودند و به ضغنفو معروف بودند.(همان :۷۹۰)
ابن بطوطه در مورد بلاد سیاهان توصیفات فراوانی دارد و در مورد سلطان مالی می گوید که : «او سلطان منسی سلیمان نام دارد منسی به معنی سلطان است و سلیمان اسم او می باشد: این پادشاه مردی بخیل است و بخشش زیادی از او دیده نشده.»(همان :۷۹۲)
۴-۳-۷-۱ تذلل سیاهان در برابر پادشاه خود
ابن بطوطه از احترام و تواضع فرمان برداری سیاهان نسبت به پادشاه خود می گوید:
« سیاهان از همه مردمان دیگر در برابر پادشاه خود خضوع و تذلل میکنند و اسم او را به عنوان« منسی سلیمان کی» با احترام و تجلیل تمام می برند.» (همان :۷۹۶)
در موقعی که سلطان جلوس می کرد و کسی را احضار می کرد. او لباس خود را می کند و لباس مندرس و کهنه ای بر تن می کرد و عمامه را برداشته و دستارچه ای ژنده بر سر می گذاشت و در حالی که دامن لباس و شلوار خود را تا زانو بالا زده بود به حضور سلطان می آمد و با ذلت و مسکنت هر چه تمام تر در پیشگاه سلطان ضربه محکمی با آرنج بر زمین می زد، و آن گاه مانند کسی که در حال رکوع باشد خم کرده می ایستاد و به سخنان سلطان گوش می کرد. و نیز از آداب تعظیم آنان می گوید که وقتی سلطان در مجلس خود سخن می گوید حضار عمامه ها را از سر برمی دارند و با کمال احترام و سکوت به سخنان او گوش می دهند.(همان :۷۹۶)
و در مورد دیگری می گوید که نشانه های تواضع و تذلل نزد سیاهان رسم خاک ریختن بر سر و روی خود می باشد. ابن بطوطه می گوید: «اگر سلطان گفته های کسی را تصدیق کند یا تشکری از او بنماید آن مرد به علامت حق شناسی جامه از تن بر می کند و خاک بر سر می کند…» ( همان :۷-۷۹۶)
و نیز در مورد دیگری می گوید که در ایام اقامتش در مالی سلطان بر زن بزرگش که دختر عموی او بود و «قاسا» نامیده می شد خشم گرفت. قاسا در زبان آنان به معنی ملکه است و ملکه در میان سیاهان شریک ملک پادشاه است و اسم او با اسم پادشاه یکجا در منبر ذکر می شود. سلطان قاسا را پیش یکی از امرا زندانی می کند و زن دیگرش که بنجو نام بوده بر تخت نشاند، چون اصل و نسب بنجو از خانوادۀ شاهی نبود مردم در مقابل پادشاه اعتراض کردند و دختر عموهای پادشاه که برای تهنیت پیش بنجو رفته بودند خاکستر بر بازوان خویش ریختند ولی بر سر خود نرختند. بعد از اینکه پادشاه قاسا را از زندان آزاد می کند دختر عموها برای تبریک پیش او رفتند و به رسم خود خاک بر سر ریختند. ( همان :۸۰۱)

۴-۳-۷-۲رسوم پسندیده سیاهان
اوخصوصیات مثبت اهالی مالی را چنین بر شمرده است:از آداب و رسوم نیک سیاهان به دوری از ظلم و ستم و امنیت و مواظبت بر نماز و ادای آن با جماعت و تنبیه اولاد به خاطر نماز و حفظ قرآن اشاره کرده است و همچنین دخالت نکردن در ماترک سفید پوستان.«از نیکویی های سیاهان یکی این است که ظلم و ستم در میان آنان بس اندک می باشد… دیگر،امنیت است که در آن کشور نه در حضر و نه در سفربیمی از دزدی و تعدی در میان نمی باشد…».(همان :۸۰۳)
و نیز در مورد دیگری می گوید: «که در روزهای جمعه لباس های سفید و نیکو می پوشند و اگر کسی جز یک پیراهن کهنه نداشته باشد همان را می شوید و تمیز می کند و روز جمعه با آن به نماز می آید. و از آداب خوب دیگر سیاهان عنایتی است که به حفظ قرآن نشان می دهند.»(همان :۸۰۴)
۴-۳-۷-۳ رسوم نکوهیدۀ سیاهان
ابن بطوطه علاوه بر رسم های خوب سیاهان، عادات زشت آنان را هم بر شمرده است و در مورد آنها می- گوید: « از کارهای زشت سیاهان یکی این است که خدام و کنیزکان و دختران کوچک آنان لخت و عور در میان مردم می آیند و عورت خود را نمی پوشانند.»(همان :۸۰۴)
و در مورد آداب ناپسند دیگرشان پوشش نداشتن و ریختن خاک و خاکستر بر سر خود به علامت ادب و احترام و مضحکه ای که شاعران درباری در می آوردند و همچنین به خوردن لاشه حیوانات مرده و گوشت سگ،الاغ را نام برده است.
اطلاعاتی که ابن بطوطه در مورد حیات اجتماعی آن دوران به دست می دهد بسیار زیاد است.نوع دید ابن بطوطه نسبت به مسائل مختلف زندگی اجتماعی مردم و تجزیه و تحلیل رفتار و اعمال آنان از نوع دید یک عالم اجتماعی است و می تواند علم جامعه شناسی آن دوران محسوب شود.
۴-۳-۸ آموزش و فرهنگ
از موضوعات جالب سفرنامه اطلاعات ارزشمندی است که ابن بطوطه در مورد مراکز علم و ادب بدست می دهد.مدرسه و مسجد و شیوه تدریس و زندگی اهل علم، خانقاه و خانقاه نشینان که عضوهای تنفسی در جوامع اسلامی بودند و سهم بسزایی در شکوفایی فرهنگ جامعه داشتند.
۴-۳-۸-۱ مدرسه و مسجد
فرهنگ به معنای اخص و محدود با علم و دانش ارتباط تنگاتنگی دارد. زیرا بستری است که نطفه اندیشه و جهان بینی فرهیختگان منعقد و بارور می شود. آموزش و پرورش کانون خلق دنیای اساسی برای آیندگان است. اگر جامعه ای دارای فرهنگ غنی باشد مدیون اسم و رسم اهل علم آن است. از این رو به تاریخچه تعلیم و نوع آن و زندگی اهل علم و مکان های آموزش می پردازیم.
۴-۳-۸-۱-۱ جامع الکتبیین تونس
ابن بطوطه در تونس که از پر رونق ترین شهرهای مغرب بود دو ماه ماند و در مدرسه الکتبیین و جامع اعظم زیتونه با جماعتی از علمای آن سامان آشنا گردید. نخستین بار بود که وی با مدرسه ای بزرگ و نامدار چون جامع الکتبیین آشنا می شد.
«… از ترس یارا نداشتم که از اسب پیاده شوم و بدین حال تاتونس رفتیم. مردم شهر به پیشواز زبیدی و ابوطیب پسر قاضی آمدند. مسافرین با مردم گرم سلام علیک و احوال پرسی بودند ولی چون کسی مرا نمی شناخت اعتنایی به من نمی کردند و من از این امر سخت متأثر شدم و خودداری نتوانستم چنانکه اشک بر دیدگانم حلقه زد، یکی ار حجاج حال مرا دریافت و به سوی من آمد و سلام کرد و با هم مأنوس شدیم تا به شهر رسیدیم و من در مدرسه «کتیبین» منزل کردم.(همان،ج۱ :۹)
۴-۳-۸-۱-۲ جامع اعظم زیتونه
ابن بطوطه از مشاهیر و علمای تونس ابوعبدالله بن محمدبن ابی العباس احمدبن محمدبن حسن بن محمد الانصاری خزرجی تونسی بلنسی الاصل معروف بابن الغماز و خطیب ابواسحق ابراهیم بن حسین بن علی بن عبدالرفیع الربعی را نام می برد و می گوید در پنج نماز به یکی از ستون های مسجد جامع معروف به جامع الزیتونه تکیه می داد و مردم در مسائل مختلف از او استفتا می کردند و چون در چهل مسئله فتوی می داد بر می خواست و می رفت.(همان :۹)
۴-۳-۸-۱-۳ مساجد و مدارس دمشق
ابن بطوطه در دمشق از مسجد بنی امیه، شرح جالبی ارائه داده است. در مورد مدارس دمشق و خانقاه ها و مجالس درس و سماع حدیث و کسب اجازه از استادانی که اجازه روایت و نقل حدیث به او داده اند می- گوید.حلب و دمشق دو شهر بزرگ بود و از مراکز مهم فرهنگی عالم اسلام که ابن بطوطه بعد از قاهره بر سر راه مکه و مدینه از آنها دیدن کرد.در حلب چهار و در دمشق تعداد بیشتری مدرسه بزرگ وجود داشت که از آن میان ابن بطوطه مدارس عادلیه، ظاهریه، صمصامیه، نوریه، شرابشیه، نجمیه و مدرسه سلطان نورالدین را نام می برد.وی در زمان کوتاه اقامت خود در دمشق به مجلس درس علمای بزرگ حدیث رفت و موفق شد سرتاسر کتاب صحیح نجاری را در محضر یکی از معتبرترین محدثین زمان سماع کند و نیز از چهارده تا پانزده تن دیگر از اساتید نامور حدیث اجازه بگیرد.(همان :۱۱۰)
در جامع بنی امیه دمشق حلقه های تدریس در رشته های مختلف علم تشکیل می شد. محدثین برای خواندن کتابهای حدیث برفراز کرسیهای بلند می نشستند. معلمین قرآن هر یک بر ستونی از ستونهای مسجد تکیه می دادند و کودکان نوآموز گرد آنان حلقه می زدند. ابن بطوطه می گوید برای حفظ حرمت کتاب مجید آیه ها را روی لوح نمی نوشتند و قرآن را تنها از راه تلقین می آموختند. معلم غیر از معلم قرآن بود و او کودکان را با نوشتن اشعار تعلیم می داد. کودک نخست خواندن می آموخت و سپس به نوشتن می‌پرداخت.
در مورد حلب می گوید:«حلب از ممتازترین شهرها است که در حسن وضع و ترتیب و وسعت بازارها و نظم و سامان قسمتهای مختلف آن بی مانند می باشد. بازارهای این شهر سقفف چوبی دارد و بازاریان همواره در سایه می باشند. قیصریه حلب که از لحاظ زیبایی و بزرگی بی نظیر است گرداگرد مسجد را فرا گرفته بطوریکه هر سماط آن مقابل یکی از درهای مسجد واقع شده است.
مسجد جامع حلب از زیباترین مساجد به شمار می رود و در صحن آن برکه آبی وجود دارد. محوطه سنگ فرش مسطح و بسیار وسیعی اطراف آن را فرا گرفته و منبر مسجد به طرز عالی و هنرمندانه ساخته شده و بوسیله عاج و ابنوس ترصیع گردیده است. نزدیک مسجد جامع مدرسه ای است که از حیث زیبایی و ساختمان؛ با بنای خود مسجد جور در می آید بنای این مدرسه را به امرای بنی حمدان نسبت می دهند. به جز این مدرسه؛ مدرسه دیگر هم با یک بیمارستان در حلب وجود دارد» (همان :۸-۶۷)
در مورد دمشق می گوید:«چون سخت مشتاق دیدار دمشق بودم فردای آن روز بعلبک را ترک گفتم و پنجشنبه نهم رمضان سال ۲۶ به دمشق رسیدم و در مدرسه معروف ماکیان موسوم به الشرابشیه منزل کردم. دمشق بهترین و زیباترین شهرهای جهان است که ادای حق آن از قدرت وصف و بیان بیرون است و در این باره سخن بهتر از این جبیر نمی توان آورد.او می گوید: دمشق بهشت شرق و مطلع نور تابان آن است. این شهر تا آنجا که ما جسته و دیده ایم خاتمه بلاد اسلام و عروس شهرها است. خود را به گل و ریحان آراسته و در حله ابریشمین باغها به جلوه گری پرداخته، در محفل زیبایی بر صدر نشسته و در حجله جمال بهترین زیورها را بر خود بسته…» (همان :۸۳)
۴-۳-۸-۱-۴ جامع دمشق و تاریخچه بنای آن
«جامع دمشق معروف به مسجد بنی امیه باشکوه ترین مساجد دنیا و از لحاظ هنری که در ساختمان آن به کار برده شده عالی ترین آنها است. این مسجد از حیث زیبایی و دلگشایی و کمال بی نظیر است. کسی که بنای این مسجد را برعهده گرفت امیرالمومنین ولیدبن عبدالملک مروان بود…»
وی از امپراتور روم در قسطنطنیه درخواست می کند که صنعتگران آنجا را برای بنای مسجد برای او بفرستد و دروازه هزار صنعتگر از روم به دمشق می آیند. قبل از ساخت مسجد کلیسایی در همانجا بود.زمانی که مسلمانان دمشق را می گیرند خالدبن ولید به زور شمشیر یک نیمه کلیسا را می گیرد و تبدیل به مسجد می کند. ابوعبیده جراح هم از طرف غربی نیمه دیگر آن را اشغال می کند و به همان حال کلیسا باقی می گذارد (که بعدها ولید قسمت کلیسا را از دست رومیان گرفت و تخریب کرد. مسیحیان معتقد بودند که هر کس این کلیسا را تخریب کند دیوانه می شود ولید گفت: بگذار من اول کسی باشم که در راه خدا دیوانه شود و بدین ترتیب مسلمانان هم از او پیروی می کنند.(همان :۸۵)
۴-۳-۸-۱-۵ بنای مسجد و فضیلت آن
«ولید این مسجد را با صفحات طلایی معروف به فسیفساء «موزاییک» که با رنگهای گوناگون غریب و زیبا به آمیخته تزیین کرد. طول مسجد از شرق به مغرب دویست گام است که سیصد ذراع می شود و عرض آن از جنوب به شمال صدوسی و پنج گام است که دویست ذراع می شود عدد پنجره های آن که از شیشه رنگین است هفتاد و چهار می باشد…
مسجد از شرق به غرب سه شبستان طولانی دارد که پهنای هر کدام هجده گام است و بر پنجاه و چهار ستون قرار گرفته…
از سه جهت شرقی و غربی و شمال صحن مسجد سه شبستان دیگر وجود دارد که پهنای هر یک ده گام است و سی و سه ستون و چهارده پایه دارد. پهنای صحن مسجد صد ذراع می باشد، این صحن از حیث قشنگی و زیبایی منظر به حد کمال است مردم شهر شبها در آن گرد می آیند و به قرائت و حدیث مشغول می شوند…
در این صحن سه قبه وجود دارد یکی در طرف غرب که بزرگتر است و معروف به قبه عائشه ام المومنین می باشد و آن بر هشت ستون رخاص قرار گرفته…» (همان :۸۶)
در مورد فضیلت آن می گوید:«… یک نماز در مسجد دمشق برابر سی هزار نماز است و نیز از پیغمبر(ص) نقل شده که فرمود: « تا چهل سال پس از آنکه دنیا همه ویران گردد هنوز در دمشق خدای را خواهند پرستید» می گویند دیوار جنوبی مسجد را هود پیغمبر ساخته…
از جمله فضایل مسجد دمشق این است که کمتر زمانی از قرائت قرآن و نماز خالی می ماند. مردم هر روز پس از نماز صبح گرد آمده سبعی (هفت سوره اول قرآن) از قرآن می خوانند و پس از نماز عصر هم برای قرائت دیگری که «کوثریه» می نامند گرد می آیند…» (همان :۸۸)
ابن بطوطه در توصیف درهای مسجد می گوید که مسجد دمشق چهار در دارد در جنوبی، در شرقی، در غربی و در شمالی «در غربی معروف به باب البدید است. دست راست بیرون این در مدرسه شافعی ها واقع شده… در شمالی مسجد معروف به در قنادان (باب النطفانیین) است که دهلیز بزرگی دارد بیرون آن از طرف دست راست خانقاهی است معروف به شمیعانیه که در وسط آن حوض آبی وجود دارد و مطهره‌هایی (طهارت گاه)در آن ساخته اند که آب از آنها روان است می گویند این جا خانه عمربن العزیز بوده است.» (همان: ۹۱-۸۹)
۴-۳-۸-۱-۶ مدرسین مسجد دمشق
« در این مسجد حلقه های تدریس از رشته های مختلف علم تشکیل می شود. محدثین بر روی کرسی های بلند کتابهای حدیث را می خوانند و قاریان با آواز خوش هر بام و شام به قرائت قرآن می پردازند. جمعی از معلمین قرآن هم هستند که هر یک از ستون های مسجد تکیه زده کودکان را قرآن می آموزند ولی برای حفظ حرمت قرآن آیه ها را بر لوح نمینویسند و قرائت را فقط از راه تلقین یاد می دهند. معلم خط غیر از معلم قرآن است و او کودکان را با نوشتن اشعار و غیره تعلیم می کند. کودک بعد از فرا گرفتن خواندن به فرا گرفتن نوشتن می پردازد و خطش بسیار خوب می شود. زیرا خط در فن خود متخصص است و جز نوشتن چیزی نمی داند از مدرسین مسجد دمشق عالم صالح برهان الدین بن قرلح شافعی و نورالدین ابوالیسربن صائغ بود که از مشاهیر فضل و تقوی به شمار می رفت» دیگر از مدرسین این مسجد امام شهاب الدین بن جهبل بود… دیگر از مدرسین جامع دمشق امام فاضل بدرالدین علی سخاوی مالکی بود…» (همان۳-۹۲)
۴-۳-۸-۱-۷ جامع علی شاه تبریز
ابن بطوطه در تبریز از مقبره غازان خان و مسجد جامعی که وزیر علی شاه گیلان آن را ساخته بود دیدن کرد. بر سر مقبره غازان مدرسه ای زیبا و خانقاهی ساخته بودند که در آن از مسافران با پلو و گوشت و حلوا پذیرایی می کردند. در کنار مسجد علی شاه هم مدرسه ای (از دست راست) و خانقاهی (از دست چپ) وجود داشت صحن مسجد با مرمر فرش شده بود و دیوارهای آن کاشی کاری بود و جوی آبی از وسط آن می گذشت و انواع درختان و تاک و یاسمن در آن به عمل آورده بودند و روزها پس از نماز عصر مراسمی در صحن مسجد اجرا می شد. مسجد جامع همان ارگ علیشاه فعلی می باشد.
از زبان ابن بطوطهاعلاءالدین محمد از امرای بزرگ و شریف بود. پس از ده روز راه پیمایی به شهر تبریز رسیدیم و در خارج شهر در محلی موسوم به « شام » منزل کردیم. قبرقازان پادشاه عراق در این محل است، بر سر قبر او مدرسه زیبایی با زاویه ای بنا کرده اند و در این زاویه برای صادر و وارد طعام داده می شود. غذای آنان عبارت است از نان و گوشت و حلوا و برنجی که با رغن پخته می شود (پلو)… بعد رسیدیم به مسجد جامعی که وزیر علی شاه معروف به گیلان آن را ساخته است و در بیرون آن از دست راست مدرسه ای و از دست چپ زاویه ای وجود دارد و صحن آن با سنگهای مرمر فرش گریده و دیوارها بوسیله کاشی که چیزی مانند زلیج است پوشانده شده و جوی آبی از وسط آن می گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین در آن به عمل آورده اند. هر روز بعد از نماز عصر در صحن این مسجد سوره های یس و فتح عم را قرائت می کنند و مردم برای شرکت در این قرائت در آنجا گرد می آیند.» (همان :۴-۲۵۳)
۴-۳-۸-۱-۸ مدارس قاهره
ابن بطوطه به این نکنه پی برده بود که اگر می خواهد اسم و رسمی پیدا کند باید در زمره اهل علم جا بیفتد با توجه به اینکه خانواده او اهل علم بودند و او خود نیز مقدمات تحصیلی را در طنجه به پایان برده بود. سفر حج فرصتهای خوبی را در سر راه او قرار می داد. اسکندریه جایی بود که باب آشنایی با این جوان پرسواد را با علمای نامبردار باز کرد و از آن پس هر جا رفت کوشید تا بارجال دین و دانش نزدیک شود و خود را در زمره آنان جای دهد.در قاهره علاقه ابن بطوطه با محافل علما کاملاً روشن است از مدرسین نامدار مدارس قاهره یاد می کند.
« از جمله دانشمندان مصر شمس الدین اصفهانی بود که در علوم معقول سر آمد روزگار به شمار می آمد دیگر شرف الدین زواوی مالکی و برهان الدین بن بنت الشاذلی که در جامع صالح سمت نیابت قاضی القضاه را داشت…» (همان :۴۰)
در شهر اخمیم از شهرهای مصر ابن بطوطه از مردی به نام «خطیب» می گوید که با سنگ مدرسه ای ساخت و باز می گوید از اخمیم به شهر «هو» که شهر بزرگی است در کنار نیل رفتم و در مدرسه تقی الدین بن سراج منزل کردم و باز در جایی دیگر می گوید: «از شهر هو به قنا رفتم این شهر کوچک بازارهای خوب دارد… شهاب الدین احمد نبیره شیخ صالح عبدالرحیم قناوی رحمه الله علیه را در مدرسه سیفیه این شهر ملاقات کردم.» (همان :۷-۴۶)
در مورد مدارس می گوید:« مدارس مصر بقدری زیاد است که شماره درست آن را نمی توان گفت»(همان :۳۰)
۴-۳-۸-۱-۹ مدرسه شوشتر

بند دوم) کمبود محبت:
وجود محبت والدین برای کودک و رشد عاطفی او ضروری است. همان‌طور که کودک برای رشد جسمانی به توجه نیاز دارد، به همان ترتیب نیز برای رشد عاطفی خود و ورود به اجتماع احتیاج به محبت و احساسات عاطفی دارد. کودکان بیش از غذای خوب، لباس گرم، اسباب‌بازی و هوای آزاد، نیازمند آن هستند که مقبول والدین قرار گیرند و دوست داشته شوند و احساس کنند که به کسی تعلق دارند. کودک در محیط خانوادگی می‌آموزد که چگونه محبت والدین را با برادران و خواهران خود تقسیم نماید. او در این محیط کوچک راه ورود به اجتماع و قبول سایرین را می‌آموزد. کمبود محبت غالباً یکی از عوامل بسیار قوی است که اطفال و نوجوانان را به سوی ارتکاب بزهکاری سوق می‌دهد. گاهی دیده شده که بعضی از کودکان بر اثر بی توجهی و بی‌مهری والدین خود به راه دزدی و زورگویی و کتک زدن دیگران کشیده شده‌اند. روانشناسان و متخصصین اطفال که چندین هزار نمونه از جرایم را مورد بررسی قرار داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که بعضی از کودکان به علت اینکه در محیط خانواده مورد بی‌مهری و بی اعتنایی پدر و مادر خود قرار گرفته‌اند در نتیجه به عنوان یک واکنش در مقابل این کمبود محبت شروع به سرقت و یا آزار و اذیت دیگران پرداخته‌اند.در واقع این قبیل کودکان تشنه محبت بوده و چون از سرچشمه محبت والدین سیراب نمی‌شوند، به عنوان انتقام و به خاطر جلب توجه والدین خود به ارتکاب چنین اعمالی دست می‌زنند. به عبارت دیگر، انگیزه ارتکاب جرم در این کودکان همانا خودنمایی و میل به شناخته شدن و به حساب آمدن است. چنین طفلی سرقت می‌کند یا دست به کتک کاری و اذیت و آزار دیگران می‌زند تا جنجال برانگیزد و مورد توجه واقع شود(ستوده،۱۳۸۵).

بند سوم) تقلید پذیری:
پدر و مادر اولین و نزدیکترین کسانی هستند که مورد تقلید کودکان خود قرار می‌گیرند و در واقع سرمشقی برای فرزندان خود می‌شوند. حال اگر در مقابل چنین رفتار طبیعی و فطری کودک، عکس العمل مناسب و حساب شده صورت نگیرد و پاسخ‌های بی‌ربط، ترساننده و گاهی توأم با خشونت و بددهنی به او داده شود، در واقع زمینه انحراف روحی و فکری را در او به وجود خواهد آورد. حال اگر کودک در خانواده‌ای که نسبت به نیازهای فکری و روحی او بی‌توجه نبوده رشد یابد و پدر و مادر و یا اعضای دیگر خانواده به سؤالات او با حوصله و به طور صحیح پاسخ گویند، اساس و چارچوب فکری او درست پایه ریزی خواهد شد.افراد خانواده غالباً برای کودک الگوی مناسب و یا نامناسب بوده و او سعی می کند اعمال و کردار خویش را با اعمال و کردار آنان مطابقت دهد. پسر در خانواده پدر را از جهت خصوصیات مردانه الگوی خود قرار می‌دهد و با او همانندسازی می‌کند و دختر مادر را الگو قرار می‌دهد. کودکانی که به علت از دست دادن یکی از والدین یا جدایی آن دور هم به پدر یا مادر دسترسی ندارند، در فراگیری نقش ویژه خود دچار مشکل می‌شوند. به همین ترتیب اگر پدر یا مادر نتواند نقش خود را به درستی ایفا کند و الگوی صحیح و مناسبی برای فرزندان خود باشند. بی‌تردید دشواری‌های فراوانی برای فرزندان آن‌ها پیش خواهد آمد(فرجاد،۱۳۸۳).
بند چهارم) اختلاف خانوادگی:
موضوع دیگری که ممکن است باعث ارتکاب جرایم اطفال و نوجوانان گردد، اختلاف والدین و سرزنش و خرده‌گیری دائمی، پرخاش و اصطکاک بین آن‌ها است که آثار آن متوجه سایر اعضای خانواده و حتی بستگان آن‌ها خواهد شد. آنچه در مورد اختلاف والدین بیشتر جلب توجه می‌کند، علت اختلاف آن‌هاست که مبین نابسامانی‌ها و نارسایی‌های موجود در خانواده می‌باشد. گاهی مشکلات خانواده‌ها منجر به قهر و حتی ترک یکی از والدین از محیط خانواده می‌شود. بنابراین ملاحظه می‌شود که اختلاف خانوادگی و ناسازگاری زن و شوهر با هم تأثیر مستقیم و نامطلوبی بر روی کودکان معصوم گذاشته و غالباً آن‌ها را به سوی ارتکاب جرم و یا خودکشی سوق می‌دهد. زیرا در خانواده‌ای که تفرقه و جدایی حکومت می‌کند اگر چه طفل عملاً و در ظاهر امر از کانون خانوادگی طرد نشده ولی در باطن غالباً از محبت پدر و یا مادر و یا هر دو محروم شده و در نتیجه از نظر روحی پژمرده و عبوس و بی حوصله می‌گردد. به هر ترتیب باید گفت که نفاق، ناسازگاری و مشاجره دائمی پدر و مادر و اطرافیان، آثار شومی در روان اطفال باقی خواهد گذارد. طفل به علت عدم آرامش روانی به تحصیل و کار خود بی‌علاقه شده و دائماً مضطرب و پریشان خاطر است و همین امر گاهی باعث می‌شود که از خانه فرار کند. حتی برخی از آنان پس از فرار به وادی فساد نیز کشیده می‌شوند(ستوده،۱۳۸۵).
گفتار دوم) نقش مادر در خانواده:
خانواده‌ای از سلامت برخوردار است که پدر و مادر رفتاری متناسب داشته باشند، بدین معنی که هیچ کدام از آن‌ها از وظایف خود نسبت به فرزندانش روگردان نباشد. اگر رابطه محکم بین والدین و کودک وجود داشته باشد موجبات بیشتری در انتقال سنن فرهنگی به کودک وجود خواهد داشت. رابطه پراحساس مادر و فرزند نیز اگر بسیار محکم باشد این خود باعث آسانی کار اجتماعی کردن می‌شود. وجود مادر در منزل موجب نثار محبت به فرزند می‌گردد و این خود کلید پیروزی فرزندان است زیرا محبت لازمه مدیریت خانه است. محبت مادر وجود کودک را گرم و شاداب و پرتحرک می‌سازد و به او امیدواری می‌دهد و درس فداکاری می‌آموزد. محبت مادر منشأ احترام است و در پایه‌ریزی شخصیت و چگونگی رشد عواطف کودک بسیار اهمیت دارد. اطفالی که از مراقبت و نوازش مادر محروم و در پرورشگاه‌ها و مؤسسات شبانه‌روزی نگهداری می‌شوند با این‌که از نظر جسمی طبق اصول بهداشتی و علمی از آنان مراقبت می‌شود ولی به علت محرومیت از نوازش و محبت که منجر به عدم ارضای روانی طفل شده و تکامل عادی آنان دچار اختلال می‌گردد. زندگی در پرورشگاه و مؤسسه برای بسیاری از کودکان، در جامعه نوین ما، یعنی فقدان کامل کانون خانوادگی(ستوده،۱۳۸۵).
بند اول) عدم حضور پدر در خانواده:
دومین فردی که در تکوین شخصیت طفل نقش مهمی را ایفا می‌کند، پدر است. حضور پدر در خانواده اثر غیر قابل انکار در روحیه طفل باقی می‌گذارد که عواقب آن در دوران بلوغ و نوجوانی تجلی می‌یابد. خانواده به همان اندازه که به احساسات و عواطف سرشار مادر نیازمند است، به قدرت، قاطعیت، تدبیر و مدیریت پدر نیز احتیاج دارد. اگر خانواده‌ای از مدیریت صحیح برخوردار نباشد و پدر نتواند این مسئولیت را به طور مطلوب به انجام رساند، نظم و انسجام لازم از میان می‌رود. در برخی خانواده‌ها دیده شده که پدر خود را از جریان امور خانواده کنار می‌کشد و بار سنگین ادارهمنزل را بر دوش مادر می‌نهد، حال آن‌که مادر به تنهایی قادر به اداره امور خانوادگی نیست. رفتار برخی از پدران در محیط خانه چنان است که گویی با اعضای خانواده بیگانه‌اند، نه انس و الفتی با فرزندان دارند و نه در جریان مسائل خانوادگی قرار می‌گیرند. بی‌تفاوتی نسبت به زندگی خانوادگی و مسائل تحصیلی فرزندان و تنها به فکر شغل خود بودن، حساسیتی نسبت به آینده فرزندان خود نشان ندادن، همه و همه عواملی هستند که سبب می‌گردند نوعی بیگانگی جای یگانگی، صمیمیت و همدلی را بگیرد و خانه را از کانونی گرم و صمیمی به کانونی سرد و بی فروغ تبدیل نماید. دسته دیگری از پدران چنان ضعف روحی و ناتوانی در اداره امور خانواده از خود نشان می‌دهند که به خودی خود در نظر سایر اعضای خانواده به حساب نمی‌آیند. برخی دیگر از پدران اوقات خوش زندگی را در خارج از محیط منزل سپری کرده و بیشتر اوقات فراغت و تفریح را با دوستان گذرانده و در برابر همسر و فرزندان خود احساس مسئولیت نمی‌کنند. بعضی از پدران مدیریت خانواده را با تحکم، زورگویی و اعمال خشن اشتباه گرفته و رفتاری بسیار تند و زننده دارند. بدرفتاری بعضی از پدران چنان شدید است که کانون خانوادگی را به جهنمی سوزان برای زن و فرزندان تبدیل می‌کند. این قبیل پدران اغلب حاضر به تجدید نظر در رفتار خود نیستند و چنان گرفتار خودخواهی و خشونت هستند که در برابر هیچ کس گوش شنوا ندارند. باید انصاف داد که زندگی با چنین افراد بدرفتار و کج خلق بسیار زجرآور است. علاوه بر این، مشاهدهچنین رفتاری از طرف فرزندان، درس خشونت، بدرفتاری، ناسازگاری و نهایتاً بزهکاری را به آن‌ها می‌آموزد و در زندگی آینده آن‌ها اثر می‌گذارد. وجود اضطراب، خفقان و خشونت در محیط خانه فرزندان را نسبت به زندگی بی‌علاقه و بدبین ساخته و زمینه را برای انحرافاتی از قبیل زورگویی، اعتیاد به مواد مخدر و فرار از خانه و دست‌زدن به اعمال منافی عفت، فراهم می‌سازد. گاهی که فرزندان در حل مشکلات خانواده احساس ناتوانی کنند، به نوعی عقب نشینی دست می زنند و آن پناه بردن به گوشه‌گیری است(ستوده،۱۳۸۵).
بند دوم) فوت والدین:
به تابلوی ترسیمی فوق باید مشکلات ناشی از پاشیدگی کانون خانوادگی در اثر فوت یا طلاق و یا جدایی را که در بعضی خانواده‌ها وجود دارد، اضافه کرد. به محض متلاشی‌شدن خانواده، بزهکاری شروع می‌شود، چه وجود خانواده عاملی است علیه بزهکاری. بدترین خانواده‌ها بهتر از نبودن آن است. مرگ یا جدایی والدین و یا طلاق دادن یا طلاق گرفتن زن و ترک خانواده، در روحیه اطفال و احتمالاً ارتکاب بزه از ناحیه آنان مؤثر خواهد بود.
یکی از جهات متلاشی شدن خانواده، فوت پدر است که اثرات نامطلوبی در وضع خانواده و فرزندان باقی می‌گذارد. یتیم بی‌پدری که باید در خانواده ناپدری رشد کند و یا یتیم بی‌مادری که باید با زن پدر زندگی کند با دشواری‌های بی‌شماری روبرو خواهد شد.
۹- طلاق و جدایی والدین: بعد از فوت والدین، طلاق و جدایی پدر و مادر است که عموماً دوران تیره فرزندان آنان بخصوص اگر فاقد سرپرست، مسئول و بنیه مالی کافی باشند، شروع می‌شود.
متأسفانه در کشور ما شمار جدایی زن و شوهر رو به افزایش است. در حال حاضر در بسیاری از کشورهای صنعتی پیشرفته میزان طلاق تا رقم پنجاه درصد افزایش یافته است. این گفته بدان معنی است که نیمی از مردان و زنان که روزی با شوق و هیجان ازدواج کرده‌اند، تصمیم می‌گیرند این پیوند را بعد از مدتی از هم بگسلانند. به دلیل تأثیرات منفی جدا شدن والدین و سرنوشت کودکان بررسی این موضوع اهمیت و ارزش فراوان پیدا می‌کند(ستوده،۱۳۸۵).
مبحث ششم) الگوهای ناسازگار اولیه
روانشناسان مدت هاست عنوان کرده اندکه عملکرد والدین برشکل گیری افکار، رفتار و هیجانات کودکان تأثیر معناداری دارد. بر اساس مدل آسیب پذیری- استرس^[۱۱] در آسیب شناسی روانی پژوهش های زیادی نقش عوامل مربوط به خانواده را به عنوان عامل زمینه ساز در آسیب پذیری فرد مورد بررسی قرار داده اند( هریس و کرتن^[۱۲] ۲۰۰۲ ). در این میان پیاژه ( ۱۹۵۴ )و بالبی^[۱۳] (۱۹۶۹)معتقدند که عملکرد والدین سبب ایجاد و گسترش مدل هایی در درون سازمان شناختی فرد به نام طرحواره^[۱۴] می شود. این طرحواره ها در زندگی فرد به عنوان عدسی هایی عمل می کنند که تفسیر، انتخاب و ارزیابی فرد از تجارب وی را شکل می دهند. متعاقب نظریه های شناختی آسیب پذیری روانی و با وام گیری از دیدگاه پیاژه، جفری یانگ نظری را در رابطه با طرحواره های ناسازگار اولیه^[۱۵] گسترش داده است. وی معتقد است این طرحواره ها که وی از آنها به عنوان “یک ساختار یا چارچوب مرجع ” (یانگ، ۱۹۹۴ ، ص ۶) یاد می کند؛ ساختارهای پایدار و بادوامی هستند که به مثابه عدسی هایی بر ادراک فرد از جهان، خود و دیگران اثر می گذارد . این طرحواره ها در طی تجارب کودکی شکل گرفته ( که اکثراً در زندگی کودک نقش یک ضربه درونی را داشته اند) ، و پاسخ فرد به رخدادهای محیطی را کنترل می کند(یانگ ، ۱۹۹۸ ). وی عنوان می کند اگر چه عوامل مربوط به جامعه، مدرسه و همسالان در شک لگیری این طرحواره ها مؤثر هستند، اما اثر آنها آن، وسعت و ثبات اثر عوامل خانوادگی را ندارد ( تورس^[۱۶]۲۰۰۲ ). منشأ این طرحواره ها نیازهای هیجانی اصلی^[۱۷] ( شامل پنج حیطۀ :دلبستگی امن به دیگران (مانند احساس امنیت، ثبات و پذیرش )، خودمختاری، رقابت و احساس هویت، آزادی بیان نیازها و هیجانات، بازی و خودانگیخته بودن و محدودیت های معقول و خودکنترلی، تجارب اولیه زندگی(ناکامی در ارضای نیازهای اولیه، ارضای بیش از حد و همانندسازی با رفتار نادرست والدین) و مزاج هیجانی کودک ( مجموعه ویژگی های خلقی کودک که ذاتی هستند و متمایز کننده شخصیت اولیه کودک) است (یانگ ۱۹۹۴ ). به علت مشکلات ساختاری خانواده و از هم پاشیدن آن و از جهت این که فرزندان دراین مجتمع ها نوعاً از طفولیت طعم زندگی را لمس نکرده و همواره در تنش و کشمکش و بی مهری، در محیط های مملو از ترس و وحشت رشد می کنند(خدابخشی کولایی و همکاران،۱۳۹۳).
این طرحواره ها در رابطه با پنج تکلیف تحولی اساسی به وجود می آیند که اعتقاد بر این است کودک باید در طی تحول خود این تکالیف، را در رابطه با والدین و محیط با موفقیت پشت سر گذارد. این مقوله از طرحواره ها عقاید و باورهای منفی راجع به روابط را شامل می شود که ممکن است بر انتظارات فرد از روابط و مفهوم سازی آنها اثر گذارد. در اینجا باور اصلی این است که روابط غیر قابل اعتماد، بی اعتبار و دست نیافتنی هستند. عملکرد و خودگردانی مختل ، این گروه در درجه اول شامل عقایدی راجع به خود است که فرد خود را ضعیف، بی اثر و درمانده می دانند و این طرحواره ها اثرات مهمی بر اعتماد به نفس فرد در حیطه های مختلف زندگی دارند. محدودیت های مختل ، طرحواره های این مقوله با قدردانی، ارزیابی و توجه به محدودی تها در زندگی روزمره مرتبط است. دیگر جهت مندی این گروه از طرحواره ها بر عقایدی متمرکز است با این مضمون که فقط نیازها، خواسته ها و احساسات فرد مهم است. و سبب جدایی فرد از دیگران و طردآ ن ها می شود. گوش به زنگی بیش از حد و بازداری ، شامل استاندردهایی غیر واقع بینانه ای است که با تمایل بر تمرکز به شرایط، برون دادها و رفتارهای منفی مرتبط است تا شرایط، بروندادها و رفتارهای مثبت(شهامت و همکاران،۱۳۸۹).
گفتار اول) الگوهای ناسازگار اولیه مدل یانگ
یانگ(۲۰۰۳) مجموعه‌ای از طرحواره‌ها را مشخص کرده است که به آنها طرحواره‌های ناسازگار اولیه می‌گوید(یوسفی،۱۳۹۰). وی هیجده طرحواره را بیان می‌کند که عبارتند از:
۱-رهاشدگی^[۱۸]: فرد معتقد است هر لحظه امکان دارد افراد مهم زندگی‌اش بمیرند یا این که او را رها کنند و به فرد دیگری علاقه مند شوند.
۲-بی‌اعتمادی/بدرفتاری^[۱۹]: فرد فکر می کند دیگران به انسان ضربه می‌زنند، بد رفتارند و انسان را سرافکنده می‌کنند.
۳-محرومیت هیجانی^[۲۰]: فرد فکر می­ کند تمایلات و نیازهای وی به حمایت عاطفی به اندازه‌ی کافی از جانب دیگران ارضا نمی‌شوند.
۴- نقص/بی‌مهری^[۲۱]: احساس این که فرد در مهم‌ترین جنبه‌های شخصیتی ‌اش، انسانی ناقص، نامطلوب، بد، حقیر و بی‌ارزش است.
۵- انزوای اجتماعی/بیگانگی^[۲۲]: احساس این که فرد از جهان کناره‌گیری کرده و با دیگران متفاوت است یا این که به جامعه و گروه خاصی تعلق خاطر ندارد.
۶- وابستگی/بی‌کفایتی عملی^[۲۳]: اعتقاد به این که فرد نمی‌تواند مسئولیت‌های روزمره را (مثل مراقبت از دیگران، حل مشکلات روزانه) بدون کمک قابل ملاحظه­ی دیگران، در حد قابل قبولی انجام دهد.
۷-آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری^[۲۴]: ترس افراطی از این که فاجعه نزدیک است و هر لحظه احتمال وقوع آن وجود دارد و فرد نمی‌تواند از آن جلوگیری کند.
۸- گرفتاری^[۲۵]: فرد گرفتار ارتباط عاطفی شدید و نزدیکی بیش از حد با یکی از افراد مهم زندگی (اغلب والدین)، به قیمت از دست دادن فردیت یا رشد اجتماعی طبیعی می‌باشد.
۹- شکست در پیشرفت^[۲۶]: باور به این که فرد شکست خورده است یا در آینده شکست خواهد خورد و این که شکست برای او اجتناب‌ناپذیر است.
۱۰-استحقاق/بزرگ‌منشی^[۲۷]: فردی که چنین طرح­واره‌ای دارد، برای این است که بتواند کسب قدرت نموده و یا دیگران را کنترل نماید.
۱۱-خویشتن‌داری و خودانضباطی ناکافی^[۲۸]: صاحبان چنین طرح­واره­هایی، مشکلات مستمر در خویشتن‌داری و تحمل نکردن ناکامی‌ها در راه دستیابی شخصی یا ناتوانی در جلوگیری از بیان هیجان‌ها و تکانه‌ها دارند.
۱۲-اطاعت^[۲۹]: احساس اجبار نسبت به واگذاری افراطی کنترل خود به دیگران است که این کار معمولا برای اجتناب از خشم، محرومیت، یا انتقام صورت می­گیرد.
۱۳-ایثار^[۳۰]: تمرکز افراطی بر ارضای نیازهای دیگران در زندگی روزمره که به قیمت عدم ارضای نیازهای خود فرد تمام می‌شود.
۱۴-تاییدجویی/جلب توجه^[۳۱]: تاکید افراطی در کسب تایید، توجه و پذیرش از سوی دیگران که مانع شکل‌گیری معنایی مطمئن و واقعی از خود می‌شود.
۱۵-نگرانی/بدبینی^[۳۲]: تمرکز عمیق و مداوم بر جنبه‌های منفی زندگی (درد، مرگ، دلخوری و …) همراه با دست کم گرفتن جنبه‌های مثبت و خوش‌بینانه‌ی زندگی یا غفلت از آن­ها.
۶-بازداری هیجانی^[۳۳]: بازداری افراطی اعمال، احساسات و ارتباطات خودانگیخته که معمولا به منظور اجتناب از طرد دیگران، احساس شرمندگی و از دست دادن کنترل بر تکانه‌های شخصی صورت می‌گیرد.
۱۷-معیارهای سرسختانه^[۳۴]: باور اساسی مبنی بر این که فرد برای رسیدن به معیارهای بلندپروازانه درباره رفتار و عملکرد خود، باید کوشش فراوانی به خرج دهد و این رفتار برای جلوگیری از انتقاد صورت می‌گیرد.
۱۸-خودتنبیهی^[۳۵]: باور اساسی مبنی بر این که افراد باید به خاطر اشتباهاتشان، شدیدا تنبیه شوند.
زمانی که نیاز خاصی ارضا نشود، طرحواره ی ناسازگاری در آن حیطه ایجاد می­ شود. با ارضا نشدن نیازهای دلبستگی و صمیمیت و سرخوردگی از روابط عاطفی اولیه، طرحواره های ناسازگار مربوط به روابط صمیمانه و دلبستگی ایجاد می شود. این باورها و طرحواره های مربوط به روابط بین فردی در بزرگسالی در همسرگزینی و در دوران تاهل در روابط زناشویی نمود می یابد و بر آن تاثیر مخرب می گذارد (یوسفی،۱۳۹۰).
بند اول) تداوم طرحواره
طرحواره های ناسازگار اولیه برای بسیاری از بیماران بنیاد خود پندارۀ آن ها محسوب می شوند. طرحواره های ناسازگار اولیه، مرکز سازماندهی شخصیت بشمار می روند .تداوم طرحوار ها به فرایند ی اشاره داردکه از طریق ان طرحواره های ناسازگار اولیه تقویت می شوند.
این فرآیندها به دودسته تقسیم می شوند:۱) تحریف های شناختی۲) الگوهای رفتاری خود آسیب رسان. درسطح شناختی، تداوم طرحواره ها معمولا با برجسته سازی واغراق دراطلاعات همخوان باطرحواره ونفی یا کمینه سازی اطلاعات مخالف با طرحواره صورت می گیرد. هنگامی که درمانگر تلاش می کند طرحواره ها را مورد چالش قراردهد یاآنها رازیر سوال ببرد، اغلب با مقاومت بیماران روبرومی شود. بیماراغلب تلاش های فعالانه ای انجام می دهد تابه درمانگر ثابت کند که طرحواره های اوبا واقعیت تطابق دارند. برای اینکه طرحواره ها سالم بمانند اطلاعات باید تحریف شوند. درسطح رفتاری، تداوم طرحواره هااز طریق الگوی رفتاری خود آسیب رسان به دست می آید. این الگوهای رفتاری طرحواره خاست ممکن است درمحیط اولیه خانوادگی انطباق وکار آمد بوده باشند.به مرور زمان وخارج از محیط خانواده این رفتارهااغلب خود آسیب رسان می شوند ونهایتا طرحوارۀ بیماررا تقویت می کنند. برای مثال زنی که طرحوارۀ اطاعت دارد ممکن است مردانی را برای ازدواج انتخاب کند که سلطه گر باشند.با انجام این کار اونقش یک مطیع وپیرو را بازی می کندواحساس آرامش پیدا می کند. بنابراین دیدگاه او در مورد خودش یعنی مطیع، تقویت می شود. انتخاب شریک زندگی ناسازگاریکی از معمول ترین سازوکارهایی است که از طریق ان طرحواره ها تداوم می یابند( تورس ۲۰۰۲ ).
بند دوم) اجتناب طرحواره
هنگامی که طرحوارۀ ناسازگاربرانگیخته شود، افرادمعمولا سطح بالایی از عواطف نظیر خشم شدید، اضطراب،غم یااحساس گناه راتجربه می کنند. این شدت هیجان معمولا ناخوشایند است، بنابراین افراداغلب فرآیندهای خودکاری را برای اجتناب از برانگیخته شدن طرحواره ها به کار می برند تا عاطفۀ با این طرحوارها را تجربه نکنند. اجتناب طرحواره به چندین توع تقسیم می شود. اجتناب شناختی به تلاش خودکار برای توقف افکار وتصویرهای ذهنی اشاره داردکه ممکن است طرحواره ها را برانگیزند( هریس و کرتن ۲۰۰۲ ).
دومین نوع از فرایند اجتناب طرحواره، اجتناب عاطفی است. اجتناب عاطفی به تلاش های خود کاریا ارادی برای بلوکه کردن احساس هایی اشاره داردکه بوسیلۀ طرحواره ها برانگیخته شده اند.برای مثال برخی ازبیماران «مرزی»گزارش می دهند برای اینکه درد غیر قابل تحملی که بوسیله طرحوارۀ اولیه شان برانگیخته شده است کاهش دهند مچ دست خود را می برند.
نوع سوم از اجتناب طرحواره،ا جتناب رفتاری است.اجتناب رفتاری به گرایش بیمار برای کناره گیری ازموقعیت ها یا شرایط واقعی زندگی اشاره داردکه ممکن است طرحواره های درد ناک را برانگیزد.دراغلب افراد، اجتناب رفتاری می تواند از طریق انزوای اجتماعی بیرون هراسی یا عدم توفیق دردستیابی به هرنوع شغل خلاق ویا پذیرش مسئولیت های خانواده بروز کند.
به طور خلاصه این سه نوع اجتناب طرحواره- شناختی، عاطفی، رفتاری به بیماراجازه می دهد از ناراحتی مرتبط با طرحواره های ناسازگار اولیه بگریزد. بااین وجوداجتناب هزینه هایی داردکه مهم ترین آنها عبارتنداز: الف)طرحواره ها ممکن است هرگز مورد سوال وچالش قرار نگیرند؛ ب)سد راه تجارب زندگی شوندکه می توانند نادرست بودن این طرحواره هاراثابت کنند( هریس و کرتن ۲۰۰۲).
بند سوم) جبران طرحواره
جبران طرحواره به جبران افراطیِ طرحواره های ناسازگار اولیه اشاره دارد. بسیاری ازبیماران، آن سبک رفتاری یا شناختی را برمی گزینندکه به نظر می رسدمتضادچیزی است که مابراساس آنچه درمورد طرحواره های اولیۀ بیماران می دانیم پیش بینی می کنیم. برای مثال، بعضی از بیمارانی که دردوران کودکی محرومیت هیجانی شدیدی را تجربه کرده اند دربزرگسالی به شیوه ای خود شیفته رفتار می کنند. این حس ظاهری سزاوار بودن، محرومیت نهفتۀ شخص را پنهان می کند.
جبران طرحواره اغلب تا حدی کار آمد است برای مثال به جای رفتاربه سبکی که حس محرومیت را تقویت می کند، برخی ازبیماران تلاش خودرابرای ارضای این نیازها بکار می گیرند.متاسفانه این تلاش ها اغلب نتیجۀ معکوس می دهد. بیماران خود شیفته ممکن است درنهایت ازدوستان، همسران وهمکاران خود بیگانه شوندودوباره به حالت محرومیت بازگردند.
بیماران ضدوابسته ممکن است دریافت هر گونه کمک از سوی دیگران را شدیدا رد کنندوبه گونه ای افراطی درپی خود واقعیت بخشی باشند.این گونه افراد حتی درصورت لزوم هم ازکسی سوال نمی پرسند.یا بیمارانی که طرحوارهً وابستگی/بی کفایتی دارند ممکن است هرانتقاددرستی را شدیدا رد کنندودرنتیجه خود راازمزیت بازخورد های سازنده محروم می کنند، درصورتی که این بازخورد هاممکن است به کفایت یا موفقیت بیشتری منجر شود.

بر طبق قاعده استیفاء اگر کسی بدون اذن و یا بصورت زور و تزویر کودکی را مورد بهره برداری و سوءاستفاده قرار دهد در مقابل کودک و یا سر پرست وی مسئولیت مدنی دارد و باید اجرت عمل و منافع استفاده شده کودک را به وی برگرداند. و اگر والدین هم در کارهای خلاف و غیر قانونی از کودک سوءاستفاده نمایند، در قبال دادستان ضامن میباشد. ولی در مواردی که از کودک در کارهای مثبت استفاده کنند قانونگذار سکوت کرده و ممکن است کودک را در مواردی با ضمانت به دیگری بسپارد تا از کار او بهره مند شود.
حال که قاعده استیفاء شامل انسان از جمله کودک نمی شود، اثبات ضمان منافع کودک نیز از طریق این قاعده با اشکال مواجه است زیرا ضمان منفعت در این قاعده به تبع عین مطرح میشود یعنی شخص استفاده کننده باید ید بر عین داشته باشد تا ضامن منفعت گردد. نیروی کار انسان در بازار قابل مبادله بوده لذا مالیت دارد بنابر این به لحاظ قاعده تفویت، مسئولیت مدنی ثابت است و از طرف دیگر عدم الزام مرتکب به جبران خسارت نیز با قاعده لاضرر منافات دارد لذا مسئولیت ثابت است و از آن جایی که نمیتوان کودک را مهیای کار دانست زیرا چنان چه با وی قرار داد بسته شود، طبق قانون مدنی و قانون کار به علت نداشتن شرایط اهلیت باطل و بیاعتبار میباشد زیرا شرط صحت قرار داد کار عدم ممنوعیت قانونی و شرعی طرفین در انجام کار مورد نظر است، در حالی که این ممنوعیت در ماده ۷۹ ق. ک. به صراحت ذکر شده است. حال اگر از نیروی کار انسانی کودک جهت کار بهره برداری شود و به عبارتی از او کار بکشند و از عمل و منافع او سوء استفاده نمایند در این صورت ضمان پرداخت مزد وی ثابت میشود زیرا با توجه به اصل جایز نبودن و دارا شدن بیجهت و ناعادلانه،کارفرما نمیتواند بهانه این که کارگر طبق مفاد ماده ۷۹ ق.ک. قواعد ناظر بر اهلیت را رعایت نکرده و قرار دادش صحیح نبوده است عوض کار او را تصاحب کند و از حاصل دسترنج او بر دارایی خود بیفزاید طبق ماده ۳۳۶ کار فرما می باید کار کودک را با پرداخت اجرت المثل جبران نماید، و با در نظر گرفتن فلسفه مواد مختلف قانون کار بویژه ماده ۷۹ تا۸۴ که به حمایت از کارگر کودک و نوجوان در مقابل سوء استفاده دیگران پرداخته است به طرز قاطع میتوان گفت هر کسی که با کارگر نابالغ قرار داد ببندد و او را مشغول کار نماید همان شخص مسئول است، و باید اجرت وی را پرداخت نماید و خسارات آن را جبران کند و با ملاحظه ماده ۱۷۶ ق.ک. تفویت میشود که میگوید متخلفان از هریک از موارد مذکور در ماده ۷۹ حسب مورد علاوه بر رفع تخلف یا تأدیه حقوق کودک یا هر دو عمل نماید.

مبحث دوم: مبانی حقوقی مسئولیت مدنی ناشی از کودک آزاری و سوء رفتارهای عاطفی با کودکان

در نظام حقوقی شخص می‌تواند صاحب حق و تکلیف شود، و این شخص می‌تواند، حقیقی یا حقوقی باشد. در قواعد حقوقی ایران که برخاسته از فقه اسلامی است، از افراد به عنوان انسان آزاد نام برده است که انسان آزاد از دوران جنینی طرف حق است و قانونگذار از او حمایت می‌کند.
اما این حمایتها در وضعیت حقوقی افراد متفاوت هستند. ممکن است در بعضی مواقع نتواند به خوبی از افراد حمایت کند. چون کودک، انسان ناتوانی است که بدون اراده خود به دنیا آمده است. این رابطه در وهله اول ناشی از حق و تکلیف دو جانبه نیست، یعنی اخلاق و قانون حکم می‌کند که والدین وظیفه نگهداری فرزند را به عهده بگیرند. در اینجا یک طرف ضعیف و بی‌تجربه است که حق و توانایی رجوع به هیچ دادگاهی را ندارد.
این رابطه را تنها مهر و محبت می‌تواند به وجود آورد. حال اگر پدر و مادر در نگهداری فرزند خود از قانون پیروی نکنند، کودک به واسطه ناتوانی نمی‌تواند از ستم وارده به دادگاه پناه آورد.
پس رابطه متقابل والدین با فرزندان به صورت اخلاقی شکل می‌گیرد و ابزارهای مادی برای ایجاد این نظم کارگر نمی‌افتد. از این‌ها گذشته، کارهایی که لازمه نگهداری و تربیت کودک است چندان گوناگون و پیچیده است که حقوق نمی‌تواند ارزش تمام عناصر آن را بسنجد یا برای آن ضمانت اجرای مؤثری فراهم آورد.

پس به ناچار به وضع قواعد مجرد اکتفا می‌کنند و اجرای آن را به دلسوزی و محبت و کاردانی پدر و مادر و ادب فرزند می‌سپارد. به عنوان مثال بحث تولد کودکی که از رابطه آزاد زن و مرد به وجود آمده است، منسوب به والدین نمی‌ دانند و از بسیاری حقوق اجتماعی و اقتصادی محروم است. یا بحث نگهداری و حضانت کودک است. قانون نمی‌تواند تمام لوازم نگهداری را تعیین کند و برای آن ضمانت اجراء قرار دهد مثلاً محل سکونت و تأمین هزینه پوشاک بر عهده پدر است.
این رابطه تا زمانی پابر جاست که آسیبی به بنیان خانواده نرسیده است. اما به محض جدایی زن و مرد معلوم نیست که کودک را چگونه نگهداری نمایند، یا اگر پدر و مادری صلاحیت حضانت از فرزند خود را نداشته باشد، چه کسی مسئله را پیگیری می‌کند. چون معیار کنترل رفتار والدین نسبت به فرزندان را اطرافیان و جامعه دانسته‌اند اما با پیچیده شدن روابط اجتماعی و گسترش فردگرایی در جامعه ممکن است دیگران نسبت به این مسئله بی‌تفاوت باشند.
پس اگر در حضانت اخلاق حاکم نباشد، کسی نمی‌تواند تشخیص دهد، آیا نیازهای مادی معنوی کودک در حد متعارف جامعه برآورد شده است یا نه؟

گفتار اول: نظریه تقصیر

حقوقدانان تعریف‌های گوناگونی از تقصیر ارائه کرده‌اند، برخی آن را تجاوز از تعهد پیشین، تجاوز از رفتار شخص محتاط و آگاه با رفتار انسان متعارض، تجاور قابل انتساب به مرتکب ازر فتار یک انسان آگاه و کار نامشروع زیان ‌بار شخص دارای اراده در زمره تعریف‌های مشهور قرار دارند.^[۱۲۳]
تقصیر یا خطای کیفری عنصر روانی جرایمی است که اصطلاحاً غیرعمدی نامیده می‌شوند و به موجب تبصره ماده ۳۳۶ قانون مجازات اسلامی «اعم است از بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت، عدم رعایت نظامات دولتی» چه در تمام موارد مذکور فاعل در تحصیل نتیجه فعل ارتکابی به هیچ وجه عامد نیست. قانونگذار در تعریف خطا به ذکر مواردی بسنده کرده از جمله، در ماده ۶۱۶ ق. م. ا. به طورکلی قتل غیرعمد را قتلی دانسته که «به واسطه بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات دولتی واقع شود».
در تبصره ۳ بند ج ماده ۲۹۵ ق.م.ا مقرر کرده است: هرگاه بر اثر بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی و عدم رعایت مقررات مربوط به امری قتل یا ضرب و جرح واقع شود به نحوی که اگر آن مقررات رعایت می‌شد حادثه‌ای اتفاق نمی‌افتاد قتل یا ضرب و جرح در حکم شبه عمد خواهد بود.
در حقوق کنونی مسئولیتهای مختلط چهره خاصی یافته و گاه قانونگذار پارهای از اشخاص را مسئول فعل دیگران ساخته (مانند مسئولیت سرپرست یا محافظ صغیر و مجنون) و بر همین مبنا نویسندگان حقوقی، مسئولیت را به موارد زیر تقسیم نمودهاند: ۱- مسئولیت ناشی از فعل شخص (قاعده عمومی)، ۲- مسئولیت ناشی از فعل غیر، ۳- مسئولیت ناشی از مالکیت اشیاء میباشد که دو مورد اخیر از حیطه بحث ما خارج است و ما فقط به بررسی نوع مسئولیت اول می پردازیم:

۱- مسئولیت ناشی از فعل شخص (قاعده عمومی تقصیر)

در این نوع مسئولیت انسان جوابگوی عمل زیانباری است که شخصاََ مرتکب گردیده است و طبیعی است که هر کس باید پاسخگوی آثار و نتایج اعمال خویش باشد و این به عنوان یک قاعده عمومی پذیرفته شده است که هر کس تنها ضامن اعمال خویش است و زیانی را که خود به دیگری میزند باید جبران کند. علی الاصول مسئولیت ناشی از عمل شخص مبتنی بر تقصیر میباشد. در قانون مدنی فرانسه تعریف روشن و دقیقی از واژه تقصیر نشده است و مؤلفین هر کدام تعریفی ارائه دادهاند. لیکن تعریفی که از همه کمتر قابل انتقاد است به این شرح میباشد «تقصیر عبارت از یک اشتباه در رفتار که به فاعل آن قابل اسناد و انتساب باشد».^[۱۲۴]
در حقوق ما ماده ۹۵۳ق.م تقصیر را بدین گونه تعریف نموده است: «تقصیر اعم است از تعدی و تفریط» از این تعاریف استنباط می شود که تقصیر شامل دو عنصر است: ۱- عنصر مادی، ۲- عنصر معنوی (روانی)

۱-۱- عنصر مادی تقصیر

برای این که شخصی مقصر محسوب شود، باید یک رفتار مادی از او سر زده باشد، این رفتار ممکن است ناشی از یک عمل مثبت (اقدام به کاری) یا ناشی از یک عمل منفی (خودداری از انجام کاری) باشد، به عبارت دیگر تقصیر ممکن است با فعل مثبت و یا تقصیر در خودداری باشد.^[۱۲۵]
از نظر رویه قضایی، خودداری از انجام عمل، زمانی میتواند تقصیر محسوب شود که شخص مکلف به انجام عمل مثبتی شده باشد. تکلیفی که عدم رعایت آن تقصیر تلقی میشود ممکن است از عرف و عادت و یا الزامات شخصی و حرفهای ناشی شود. بنابراین، در صورت فقدان چنین تکلیفی خودداری از انجام عمل حتی اگر زیان آور باشد، تقصیر محسوب نمیشود، مگر قصد اضرار به غیر در میان نباشد. البته در حقوق ایران خودداری از کمک به دیگری با تحقق شرایط پیش بینی شده در ماده واحده قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی مصوب ۱۳۵۴، جرم محسوب می شود.

۱-۲- عنصر معنوی تقصیر

در حقوق جزا تمیز و سلامت اراده فاعل رکن اصلی مسئولیت را تشکیل میدهد و بدون وجود تمیز و سالم بودن اراده نمی توان تقصیر کیفری را به کسی نسبت داد. به همین دلیل است که کودک و مجنون مسئولیت کیفری ندارند. در حقوق خصوصی و در حوزه مسئولیت قراردادی نیز اراده از ارکان اصلی و اساسی تشکیل و انعقاد قراردادها و ایجاد تعهد قراردادی به شمار میرود، ولی در حوزه مسئولیت مدنی چون هیچ گونه قراردادی بین فاعل زیان و زیان دیده منعقد نمیگردد، بنابراین نیازی به تمیز اراده نمیباشد و الزام به تعهد به صورت یک طرفه از طرف قانونگذار برای همه افراد جامعه ایجاد می گردد، و لی چون مسئولیت متفرع بر تمیز و اراده است و تا ارادهای در کار نباشد و آن اراده خوب و بد را از هم تمیز ندهد و سالم نباشد، مسئولیت محقق نمی شود؛ طرفداران نظریه مسئولیت نوعی تقصیر، نیز یکسره اراده و تمیز را نفی نمیکنند؛ زیرا آنان رفتار شخص غیرممیز را با یک شخص متعارف و معقول
میسنجند و مبنای مقایسه حتی در باره کودک و دیوانه نیز تقصیر انسان متعارف و معقول است.^[۱۲۶]
به همین جهت برحسب این که عمل زیانبار به منظور اضرار به غیر ارتکاب شده یا چنین قصدی در بین نباشد الزاماً تقصیر دو جنبه متفاوت خواهد داشت:

۱-۲-۱- تقصیر عمدی

تقصیر عمدی زمانی محقق میشود که فاعل زیان، خواهان وارد آوردن زیان باشد. این همان چیزی است که قصد اضرار نامیده میشود. کافی نیست که فاعل امکان ورود ضرر را پیش بینی کرده باشد بلکه باید تحقق آن را بخواهد.^[۱۲۷] برخی از استادان حقوق بین تقصیر ارادی و تقصیر عمدی فرق گذاشته اند و اظهار داشتهاند رفتاری که شخص به تأمل انتخاب میکند ارادی است، خواه نتیجه آن را نیز بخواهد یا انگیزه او اضرار نباشد. ولی، تقصیر وقتی عمدی است که شخص به قصد اضرار به دیگری مرتکب آن شود. بنابراین، در تقصیر عمدی هم کار ناشایسته به عمد انجام میشود و هم نتیجه حاصل از آن کار مقصود مرتکب است.^[۱۲۸]
بنابراین، چون در تقصیر عمدی اراده به عنوان شرط اساسی پذیرفته شده است لذا شخص مجنون یا کودک نمی تواند مرتکب تقصیر عمدی شود.

۱-۲-۲- تقصیر غیرعمدی (تقصیر ناشی از بی احتیاطی و غفلت)

در این نوع تقصیر فاعل زیان، خواهان تحقق یافتن آن نبوده است، بلکه فقط مرتکب یک بی احتیاطی و یا غفلت گردیده که بدون ارتکاب آن زیانی رخ نمیداد. تقصیر غیرعمدی را قصور نیز مینامند.^[۱۲۹] در تقصیر غیرعمدی اگر درجه احتمال وقوع خسارت از مرحله امکان بگذرد و به ظن قوی یا علم برسد و مرتکب با توجه به آن رفتار زیان بار دست زند، دیگر نباید آن را غیرعمد شمرد، زیرا هر چند ضرر را نمیخواهد، ولی چون به آثار جانبی کار خود آگاهی دارد، کافی است آن را اضرار عمدی یا در حکم عمد بدانیم.

۱-۲-۳- فواید عملی تفکیک تقصیر عمدی و غیر عمدی

فواید عملی تمیز تقصیر عمدی و غیرعمدی بسیار است که مهمترین آنها عبارتند از:
بیمه خساراتی که در نتیجه بیاحتیاطی و غفلت شخص به بار می آید امکان دارد، ولی بیمه خساراتی که به عمد به بار می آید، امکان ندارد. و شرط عدم مسئولیت اصولاً در مورد تقصیرهای غیرعمدی نافذ است، ولی هیچکس نمیتواند به صورت قرار دادی از مسئولیت ناشی از آثار و نتایج تقصیرهای غیرعمدی خویش معاف گردد. و در هر موردی که تقصیر عمدی و غیر عمدی با هم برخورد کنند، مسئولیت بر عهده عامد است، هم چنین عمد سبب تقویت علت دورتر در برابر خطای نزدیکتر میشود.^[۱۳۰] و در موردی که تقصیر عمدی است در دادگاهها اغلب سعی میکنند خسارات زیاد تری تعیین نمایند و در این مورد اثبات مسئولیت آسانتر است، زیرا تقصیر عمدی خود فی نفسه رابطه سببیت بین تقصیر و ضرر را مسلم میسازد.^[۱۳۱]

۲- فرض تقصیر

عیب مهم نظریه تقصیر این است که گاه زیان دیده نمیتواند خطای کسی را که به او ضرر زده است اثبات کند و در نتیجه جبران نشده باقی میماند. برای رفع این عیب قانونگذار در پارهای از امور تقصیر عامل زیان را مفروض شناخته و زیان دیده را از اثبات آن بینیاز ساخته است. اثر مهم اینگونه امارههای قانونی این است که در دعاوی خسارت جای طبیعی مدعی علیه تغییر میکند: کسی که مدعی است (زیان دیده) در مقام مدعی علیه قرار میگیرد و خوانده دعوی (عامل ورود زیان) باید ثابت کند که تقصیر نکرده است، پس در فرض تقصیر کسی که خسارت وارد نموده، باید اثبات کند که به دیگری زیان نرسانده است. با تغییرات اجتماعی و توسعه اقتصادی کم کم نظریه خطر در حقوق مطرح شد.^[۱۳۲]

۳- مسئولیت مبتنی بر تقصیر

در این نظریه، شخص زمانی مسئول قرار می‌گیرد که بین تقصیر او و ضرر وارده رابطه علییت وجود داشته باشد. به عبارت دیگر تنها در صورتی که زیان وارده قابل انتساب به تقصیر عامل زیان باشد، او را مسئول جبران خسارت وارده می‌کند. اخلاق هم در صورتی شخص را مسئول جبران خسارت می‌داند که مرتکب تقصیر شده باشد. شالوده این نظریه در اواخر حکومت روم بنا شد و پس از انقراض تمدن رومی در قرون وسطی دانشمندان کشورهای اروپایی به ویژه حقوقدانان کشور فرانسه با الهام از مبانی مطروح در حقوق روم، اساس مسئولیت را بر تقصیر بنا نهادند. در حقوق قدیم فرانسه دوما و پوتیه به ترتیب در نوشته‌های خویش از تقصیر به عنوان مبنای مسئولیت یاد کردند و مقررات مسئولیت مدنی در کشور فرانسه و بسیاری از کشورها بر اساس این نظریه تنظیم گردید.^[۱۳۳]
در حقوق ما به موجب ماده یک قانون مسئولیت مدنی مصوب ۷/۲/۱۳۳۹ مسئولیت بر پایه تقصیر استوار گردیده و مسئولیت بدون تقصیر خلاف اصل می‌باشد که فقط باید در موارد منصوص به آن استناد نمود. در قاعده تسبیب نیز که در مواد ۳۳۱ ق.م و ۳۱۸ ق.م.ا آمده است، این مسئولیت، مبتنی بر تقصیر دانسته شده است؛ زیرا در تسبیب، همانطور که گفته شد، تقصیر شرط تحقق مسئولیت می‌باشد؛ یعنی باید میان فعل یا ترک فعل مسبب، و ورود ضرر رابطه سببیت و علیت موجود باشد. ماده ۷ ق.م.م نیز مسئولیت سرپرست و مواظب صغیر و مجنون را نسبت به خساراتی که به اشخاص ثالث وارد می‌کنند، مبتنی بر تقصیر دانسته است که هر چند پیرامون مسئولیت سرپرست و مواظبت کودک در مورد خساراتی که به اشخاص ثالث وارد می‌کند، می‌باشد؛ اما از آن نمی‌توان پیرامون خسارتی که از ناحیه مربیان، کودکان و اشخاص ثالث به جان و سلامتی خود کودک وارد میشود استفاده نمود. در این حالت مسئولیت مربیان از نوع مسئولیت بدون تقصیر است».
یعنی اولیای قانونی کودکان وظیفه ندارند تقصیر مربیان کودک اعم از تعدی و تفریط را ثابت کنند، تا مسئولیت آنها محقق شود. البته، تعهدی که مربیان مبنی بر سالم تحویل دادن کودکان به اولیای قانونی آنها دارند، تعهد به نتیجه می‌باشد؛ یعنی، همین که نتیجه حاصل نشود و کودکان را سالم تحویل ندهند، مقصر فرض می‌شوند و اولیا کودکان نیازی به اثبات تقصیر آنها ندارند، مگر اینکه خود مربیان حادثه را به قوه قاهره منتسب کنند، تا از این طریق بتوانند خود را از مسئولیت برهانند. از آنچه که در مورد اصل مسئولیت مبتنی بر تقصیر مربیان گفته شد، نباید نتیجه گرفت که مربیان در هیچ مورد مسئولیت بدون تقصیر ندارند؛ زیرا در هیچ نظام حقوقی مسئولیت بدون تقصیر به طور کلی کنار گذاشته نشده است و در برخی از موارد قانون گذار آن مسئولیت را بر مبنای تقصیر استوار ننموده‌اند، چنانچه در نظام حقوقی ما، طبق قاعده اتلاف که در ماده ۳۲۸ ق.م آمده است، مسئولیت بدون تقصیر پیش‌بینی شده و همچنین در غصب طبق ماده ۳۱۵ ق.م مسئولیت بر پایه تقصیر بنا نشده است. بنابراین، در صورتی که مربیان مرتکب اتلاف اموال کودکان گردند، خواه تقصیر کرده باشند و خواه تقصیری مرتکب نشده باشند در هر حال مسئولیت دارند و اولیای کودکان نیازی به اثبات تقصیر آنها ندارند. همان طور که در قلمرو مسئولیت مدنی مربیان کودک در مورد مربی شنا در فقه دیدیم که اکثریت فقها مسئولیت مربی را منوط به تفریط وی کرده‌اند و محدودی از فقها نیز مسئولیت مربی را مطلق دانسته‌اند و گفتیم که مربیان کودک در هر حال در برابر اولیای کودکان پذیرفته شده در مراکز نگهداری کودک، مسئولیت ندارند؛ بلکه مسئولیت مدنی آنها از زمان ورود کودکان به مراکز کودک تا زمان خروج آنها از مراکز نگهداری می‌باشد، همچنین دخالت عوامل غیر انسانی، شخص ثالث و فعل یا ترک فعل اولیای قانونی کودکان در بعضی موارد مسئولیت مدنی مربیان را کاهش می‌دهد و در بعضی موارد آن را از بین می‌برد. تأثیر قراردادهای خصوصی بین اولیای قانونی کودکان و مربیان نیز دیدیم که شرط عدم مسئولیت در موردی که موضوع شرط مسئول نبودن مربیان کودک، نسبت به صدماتی است که به شخص کودکان وارد می‌شود، خواه خسارت مربوط به سلامت جسمی او باشد یا آزادی و حقوق مربوط به شخصیت و حیثیت و شرافت نافذ نیست؛ زیرا نافذ نشناختن چنین شرطی وسیله‌ای برای جلوگیری از بی‌مبالاتی مربیان کودک و هشداری برای رعایت احتیاط است. همچنین، چنین شرطی در موردی که مربیان کودک به عمد باعث ورود خسارت می‌شوند یا آگاهانه به اعمالی دست می‌زنند که در نظر عرف در حکم عمد است، نافذ نیست؛ زیرا هیچ‌کس حق ندارد در پناه قراردادی که به سود خود تحصیل کرده در ضرر زدن به دیگران آزاد باشد. نیز دیدیم که در مواردی که شرایط جمع مسئولیت قراردادی و قهری وجود دارد، زیان دیده می‌تواند یکی از دو مبنایی را که برای اثبات حق خویش دارد، برگزیند؛ مگر اینکه استفاده از قواعد عمومی مسئولیت سبب بر هم خوردن تعادلی شود که طرفین هنگام قرارداد در نظر داشته‌اند.
پس از آن که شرایط مسئولیت مدنی مربیان مراکز نگهداری محقق گردید، آنگاه والدین کودکان می‌توانند علیه مربیان کودک، اقامه دعوی مسئولیت مدنی نمایند و گفتیم که خواهان واقعی در این دعوی در واقع همان کودکان هستند که مستقیماً و بی‌واسطه از فعل یا ترک فعل مربیان کودک متضرر شده‌اند؛ اما چون کودکان فاقد سن قانونی جهت اقامه دعوی می‌باشند و به اصطلاح «اهلیت استیفاء» را دارا نیستند، لذا اولیای کودکان به ولایت از آنها اقامه دعوی می‌کنند. در مواردی که مربیان مراکز نگهداری، علاوه بر مسئولیت مدنی دارای مسئولیت کیفری نیز هستند؛ یعنی، عمل مربیان کودک جرم محسوب می‌شود، اولیای قانونی کودکان می‌توانند بین تعقیب مدنی و تعقیب کیفری هر کدام را که می‌خواهد، انتخاب کنند؛ یعنی، والدین کودکان می‌توانند برای جبران خسارت ناشی از جرم از طریق محاکم حقوقی یا محاکم کیفری که به اتهام منتسبه به متهم رسیدگی می‌کنند، اقدام نمایند.^[۱۳۴]

گفتار دوم: نظریه خطر

با توجه به مشکلاتی که نظریه تقصیر در ارتباط با عامل زیان داشت حقوقدانان و محاکم متوجه آن شدند که با یک حقوقی که منحصر بر مسئولیت مبتنی بر تقصیر باشد بی‌عدالتی‌های زیادی به وجود خواهد آمد. لذا این فکر به وجود آمد که در برخی موارد بدون تقصیر هم مسئولیت ایجاد شود به نظر این گروه در دنیای صنعتی مواردی پیش می‌آید که نمی‌توان گفت آن تقصیر خوانده سبب وقوع زیان بوده است، زیرا نمی‌توان به طور قطع ادعا نمود که هرگاه تقصیر وی نبود ضرر هم واقع نمی‌شد. در این فرضیه گفته می شود که، هرکس که به فعالیت بپردازد، محیط خطرناکی را برای دیگران به وجود می‌آورد و چنین کسی که از این محیط منتفع می‌شود، باید زیان‌هایی ناشی از آن را نیز جبران کند. به و عبارت دیگر برای مسئول دانستن شخص نیازی نیست که او در انجام عمل خسارت بار حتماً مرتکب تقصیری شده باشد، بلکه همین که از عمل خطر آفرین او خسارتی به بار آید، خواه در انجام آن عمل مرتکب تقصیر شده یا نشده باشد، مسئول بوده و باید خسارت وارده را جبران نماید.
نظریه خطر، به جهت آن که خوانده را حتی بدون تقصیر و رفتار قابل سرزنش مسئول می‌شناسد، مورد انتقاد قرار گرفته است. در انتقاد از نظریه خطر گفته می‌شود: «آثار هیچ‌ یک از اعمال انسان تنها دامن‌گیر خود او نمی‌شود و بازتاب‌هایی درباره دیگران نیز دارد، یا به جمعی سود می‌رساند و یا برای دیگران زیان‌بار است. ولی این آثار نتیجه قهری زندگی اجتماعی است. در جنگ بزرگ زندگی هیچ ‌کس نمی‌تواند به خود ببالد که به دیگران زیانی نرسانده است».
تمام برتری‌های مادی به بهای ضرر دیگری به دست می‌آید. این ستیز دایمی ناشی از طبیعت زندگی است. پس نمی‌توان اضرار به دیگری را به تنهایی سبب ایجاد تعهد برای جبران آن شناخت. از این رو عده‌ای با قرار دادن کار نامتعارف به عنوان مبنای مسئولیت، سعی کرده‌اند نظرات «تقصیر» و «خطر» را تعدیل کنند. در واقع «در کار نامتعارف» ضمن اینکه به شدت و غفلت «تقصیر» نیست.
ایرادها و انتقادهای وارد بر نظریه خطر موجب گردیده که طرفداران این نظریه معیارها و ضوابط جدیدی را در نظر بگیرند، و به سه گروه تقسیم شوند.

۱- نظریه خطر در برابر انتفاع مادی

بر مبنای خطر، هر نوع فعالیتی موجب مسئولیت نمیشود، بلکه عملی مسئولیت آور است که انجام دهنده آن، از عمل مذکور استفاده مادی و مالی برده است هرکس از چیزی انتفاع ببرد، خسارت ناشی از آن بر عهده اوست.^[۱۳۵]

۲- نظریه خطر های ایجاد شده

بر اساس این نظریه فاعل فعل زیان بار مسئول هر گونه فعالیت زیان باری است که ایجاد کرده خواه از آن نفع مادی ببرد خواه نفع معنوی. و هرگونه انتفاع مبنای تشخیص مسئولیت قرار گرفته است.