این لایحه پس از اصلاح و تصویب دوباره و ارسال برای شورای نگهبان باز نتوانست نظر موافق این شورا را کسب کند که در نهایت به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال گردیده و این مجمع پس از بررسی، با الحاق یک تبصره ذیل ماده ۱۰، آن را موافق با مصلحت نظام تشخیص داد و سرانجام در تاریخ ۱۲/ ۱۱/ ۱۳۸۸ از سوی رئیس جمهور برای اجراء ابلاغ گردید.

در مجموع، تصویب این لایحه توسط مجلس و صحه گذاران شورای نگهبان بر اصل موضوع به رفع ایراداتی که این شورا بر لایحه وارد کرده، اقدامی در خور تحسین است. اما نبود انسجام لازم و ابهام برخی مفاهیم کلیدی و مهم در این قانون موجب شده تا دستیابی به هدف واقعی و نهایی این قانون با کاستی هایی مواجه شود. ^[۲۲۱]دراین فصل آزادی اطلاعات را در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران مورد کنکاش قرار می‌دهیم.

۳-۱- قانون اساسی

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به حق دسترسی آزاد به اطلاعات تصریح نشده است. اما با تفسیر موسع اصل بیست و پنجم قانون اساسی، همین طور اصل هشتم این قانون، شاید بتوان تا حدی حق دسترسی به اطلاعات را تضمین نمود.
اصل بیستم قانون اساسی همه‌ی افراد ملت را بهره مند از حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام می‌داند و از آن جا که حق دسترسی آزاد به اطلاعات در ذیل هر کدام از این حقوق قابل تفسیر و تأویل است می‌تواند در حدود قانون اساسی و شریعت اسلام مورد حمایت قرار گیرد. همچنین اصل بیست و پنجم، عدم مخابره و نرسانیدن مصادیقی از اطلاعات را مگر به حکم قانون منع کرده است از این رو این اصل قانون اساسی نیز به طور ضمنی اشاره به آزادی اطلاعات دارد.
اصل نهم درباره‌ی حقظ آزادی و استقلال شهروندان است که فحوای آن حق دسترسی آزاد به اطلاعات را تأیید می‌کنند. [… ] هیچ مقامی حق ندارد به نام استقلال و تمامیت ارضی کشور، آزادی‌های مشروع را هر چند با وضع قوانین و مقررات سلب کند.
اصل هشتم قانون اساسی امر به معروف را وظیفه ایی همگانی می‌داند. لذا می‌توان با تفسیر این اصل«با ماده ۲۲ اعلامیه‌ی اسلامی حقوق بشر مصوب سال ۱۹۹۰ میلادی که در بند ب از حق امر به معروف و نهی از منکر به عنوان مصداقی از آزادی بیان در اسلام ذکر کرده است، سازگار باشد در این صورت اگر امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان حق تلقی شود، باید در قالب حق انتقاد یا اصل در حسبه مطرح شود». ^[۲۲۲] و در ذیل حمایت از آزادی بیان حق دسترسی را نیز حقی قانونی برای شهروندان تلقی کنیم.
البته برخی نویسندگان نیز از«حق» قلمداد نمودن امر به معروف و نهی از منکر انتقاد کرده اند و آن را تکلیف شرعی قلمداد نموده اند و سیاق اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (وظیفه ایی است همگانی)نیز این استنباط را تقویت می‌کند. ^[۲۲۳] شاید هم بتوان میان جنبه‌های مذکور در اصل هشتم تفکیک قائل شد و امر به معروف و نهی از منکر حکومت را حق شهروندان تلقی نمود. به هر تقدیر، امر به معروف و نهی از منکر چه حق و چه تکلیف قلمداد شود، مستلزم وجود حق دسترسی به اطلاعات است. زیرا تا زمانی که شهروند از اطلاعات کافی برخوردار نباشد، نمی‌تواند حق یا تکلیف خویش در امر به معروف و نهی از منکر را به طول کامل ادا نماید.
در نهایت اینکه قانون اساسی ایران، اشاره صریحی به آزادی اطلاعات ندارد و اصل ۲۴ هم که به طور ضمنی این موضوع را در برمیگرد،«معطوف به آزادی مطبوعات و آزادی بیان در صدا و سیما، با دو قید عدم«مخل به مبانی اسلام» و«مخل حقوق عمومی» است و در آن تأکیدی بر ملزومات این امر یعنی جست و جو، جمع­آوری، انتقال، انتشار و دریافت آزادانه اخبار و عقاید صورت نگرفته است. توجه به این کاستی از آن جهت ضروری است که بسیاری از نهادهای بین المللی و کشورها به رسمیت شناختن آزادی بیان را در قوانین اساسی خود، دلالتی آشکار در به رسمیت شناختن آزادی اطلاعات و حق دسترسی به اطلاعات دانسته اند. متأسفانه به جای استنباطی چنین، در کشور ما بیشتر به فراز دوم این دو اصل پرداخته شده و تفسیرهای محدود کننده از این اصل توجه شده است». ^[۲۲۴]

۳-۲- قوانین عادی

اولین قانون عادی که در جمهوری اسلامی ایران از آزادی اطلاعات حمایت کرده، قانون مطبوعات است. ماده پنجم این قانون«توجه به کسب و انتشار اخبار در عبارت زیر بیان شده است: کسب و انتشار اخبار داخلی و خارجی که به منظور افزایش آگاهی عمومی و حفظ مصالح جامعه باشد، با رعایت این قانون، حق قانونی مطبوعات است».
همان گونه که مشاهده می‌شود، در این ماده با دو قید کلی و مبهم«به منظور افزایش آگاهی عمومی» و«حفظ مصالح جامعه» بدون تجویز و در نظر گرفتن هیچ نوع ساز و کاری برای تضمین حق کسب و انتشار اخبار و اطلاعات نه راه حل مشخصی ارائه می‌شود و نه حق دسترسی به اطلاعات به طور کامل تضمین می‌شود. افزون بر موارد فوق، به نظر می‌رسد که این ماده به آزادی اطلاعات اشاره دارد و شاید در تدوین آن، حق دسترسی به اطلاعات مدنظر قانونگذار نبوده است. در نتیجه، قانونی جامع برای رفع این کاستی بزرگ ضروری بود. با توجه به این خلاء بزرگ بود که لایحه ی«قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» تهیه شد. ^[۲۲۵]
دومین قانون در حوزه آزادی اطلاعات، قانون«انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» است«که به دنبال اختلاف مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان و ارجاع آن در سال ۱۳۸۸، به مجمع تشخیص مصلحت نظام مجمع در همان سال، قانون مذکور را تصویب کرد. این قانون در پنج فصل و بیست و سه ماده حق دسترسی شهروندان به اطلاعات را تضمین نموده و نهادی را تحت عنوان کمیسیون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات بوجود آورده است. این نخستین بار است که متنی قانونی در نظام حقوقی ایران، چنین حقی را به رسمیت شناخته و مقرراتی را در باب این حق مهم شهروندان، به منظومه مقررات حقوقی داخلی می‌افزاید، لذا تردیدی نیست که نفس طرح این موضوع و تضمین آن در قانون لازم الاجرا به خودی خود شایسته و حرکتی در جهت تضمین و گسترش حقوق اساسی افراد به شمار می‌رود. ^[۲۲۶]»
«اما در عین حال به دلیل نبود انسجام لازم و فقدان برخی مفاهیم کلیدی و مهم در این لایحه موجب شده تا دستیابی به هدف واقعی و نهایی این لایحه با کاستی هایی مواجه شود». ^[۲۲۷]
همین طور به نظر می‌رسد تا کنون اراده‌ی قاطعی در خصوص اجرای این قانون وجود ندارد و علاوه بر نقایص ساختاری و محتوایی که در این قانون مشهود است، اصولاً تلاشی در راستای اجرایی شدن آن نیز صورت نگرفته است. نمایندگان مجلس نیز که علاوه بر قانونگذاری وظیفه‌ی نظارت بر حسن اجرای آن را نیز بر عهده دارند، کوچکترین اعتراضی به عدم اجرای این قانون نداشته اند.

۳-۲-۱- مؤسسات مشمول حق دسترسی به اطلاعات:

به طور سنتی، قوانین مربوط به آزادی اطلاعات، تنها قوه مجریه را مورد توجه قرار داده و متعرض قوای مقنّنه و قضاییه نمی‌شوند، زیرا فرض بر این است که اصل علنی بودن مذاکرات مجلس و جلسات داده گاه ها تا حدود زیادی محقق کننده اهداف آزادی اطلاعات در این دو قوه هستند. با وجود این، عدم تصحیح قانون به شمول قوای مقننه و قضاییه، به منزله‌ی ایجاد ممنوعیت درباره‌ی دسترسی به اطلاعات آنها نمی‌باشد. مبانی آزادی اطلاعات ایجاب می‌کند تمام دستگاه های اجرایی مشمول آن شوند. با وجود این تقریباً در همه‌ی کشورها برخی از موسسات عمومی از شمول قانون آزادی اطلاعات استثناء شده اند. این مؤسسات عبارت اند از: موسسات نظامی، امنیتی و اطلاعاتی. ^[۲۲۸]
در قانون«انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» موسسات خاصی، از شمول الزامات ناشی از آزادی اطلاعات استثناء نشده است و همه‌ی موسسات عمومی مشمول آن شده اند.
در رابطه با موسسات خصوصی، قانون، موسسات خصوصی را«تنها در صورتی ملزم به ارائه اطلاعات می‌داند که اطلاعات درخواستی، برای اجرای حقوق یا حمایت از حقوق آنها ضروری باشد (ماده ۶ مصوبه مجلس شورای اسلامی)که می‌بایست خود شخص، یا نماینده قانونی او درخواست مربوطه را تحویل موسسات مربوطه نماید.

۳-۲-۲- آئین دسترسی

در قانون مذکور، فصل مجزایی تحت عنوان آئین دسترسی پیش ­بینی شده است که فرایند دسترسی به اطلاعات را بیان می‌دارد. ماده ۵ این قانون، مؤسسات عمومی را مکلف به ارائه اطلاعات موضوع این قانون، در حداقل زمان ممکن و بدون تبعیض می‌داند.
براساس ماده هفتم این قانون هیچ موسسه‌ی عمومی نمی‌تواند از متقاضی دسترسی به اطلاعات، دلیل یا توجیهی جهت تقاضایش مطالبه کند. همینطور در ماده هشت، موسسات مورد تقاضا، می‌بایست در اسرع وقت، پاسخگوی درخواست متقاضیان باشند و حداکثر زمان پاسخگویی، نمی‌تواند از ده روز تجاوز کند.
طبق ماده نهم این قانون پاسخ متقاضیان دسترسی به اطلاعات خصوصی باید به صورت کتبی یا الکترونیکی به متقاضیان تحویل گردد، ولی در مورد کیفیت ارائه درخواست از متقاضیان مؤسسات عمومی و نحوه پاسخگویی آنها توضیحی وجود ندارد. به طور کلی مصوبه مجلس شورای اسلامی در مورد فرایند دسترسی به اطلاعات، حائز چند نکته به قرار زیر است:
درخواستهای دسترسی به اطلاعات شخصی تنها از اشخاص حقیقی که اطلاعات به آنها مربوط می‌شود یا نماینده قانونی آنها پذیرفته خواهد شد (ماده ۷ مصوبه مجلس شورای اسلامی)
مؤسسات عمومی نمی‌توانند از متقاضی دسترسی به اطلاعات، هیچ گونه دلیل یا توجیهی جهت تقاضایش مطالبه کنند (ماده ۸ مصوبه مجلس شورای اسلامی)
مؤسسات عمومی یا خصوصی باید به درخواست دسترسی به اطلاعات در سریع ترین زمان ممکن پاسخ دهند و در هر صورت مدت زمان پاسخ نمی‌تواند بیش از ۱۰ روز از زمان دریافت درخواست باشد (ماده ۹ مصوبه مجلس شورای اسلامی)
این پاسخ باید کتبی یا الکترونیکی باشد (ماده ۹ مصوبه مجلس شورای اسلامی) ^[۲۲۹]

۳-۲-۳- ترویج شفافیت

قانون«انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» در ماده ۱۰ و در جهت ترویج شفافیت، منافع عمومی و حقوق شهروندی، کلیه‌ی مؤسسات عمومی را جز در مورد اطلاعات طبقه بندی شده ملزم به انتشار اطلاعات عمومی مرتبط با آن مؤسسه نموده است. این اطلاعات، شامل عملکرد و تراز نامه می‌باشد که می‌بایست حداقل سالی یک بار از طریق امکانات رایانه ایی و حتی الامکان، در یک کتاب راهنما اطلاعاتی شامل موارد زیر در دسترس عموم قرار گیرد:
الف)اهداف، وظایف، سیاستها و خط­مشی‌ها و ساختار
ب)روشها و مراحل اتمام خدماتی که مستقیماً به اعضای جامعه ارائه می‌دهد
ج)ساز و کارهای شکایت شهروندان از تصمیمات یا اقدامات آن مؤسسه
د)انواع و اشکال اطاعاتی که در آن موسسه نگهداری می‌شود و آئین دسترسی به آنها
هـ)اختیارات و وظایف ماموران ارشد خود
و)تمام ساز و کارها یا آئین هایی که به وسیله آنها اشخاص حقیقی و حقوقی و سازمانهای غیردولتی می‌توانند در اجرای اختیارات آن واحد مشارکت داشته یا به نحو دیگری موثر واقع شوند.

۳-۳- موانع و بایسته‌های آزادی اطلاعات در ایران^[۲۳۰]

در این بخش از پژوهش سعی بر این است با نقد وضع موجود کشور در زمینه‌ی آزادی اطلاعات از جنبه‌های حقوقی وقانونی گرفته تا زیرساختهای فرهنگی و الکترونیکی و علل ناکامی سیاست گذاران این عرصه را، علی رغم تصویب قانون خاص در رابطه با این موضوع تبیین و بررسی کنیم. بحث در این خصوص را در چهار بخش پی می‌گیریم.

۳-۳-۱- ارتقاء آگاهی عمومی و فرهنگ سازی در زمینه‌ی آزادی اطلاعات

حکومتها و موسسات عمومی طی سالیان متمادی با فرهنگ اسرارگرایی خو گرفته اند. در بسیاری از حکومتهای کنونی جهان، نبود آزادی اطلاعات و طفره رفتن از شناسایی آن معقول وجود چنین فرهنگی است. به همین دلیل حمایت از آزادی اطلاعات ایجاب می‌کند، ساز و کارهایی برای پاسخ به مسائل ناشی از فرهنگ محرمانه گرایی در درون حکومتها پیش ­بینی شود. ^[۲۳۱]
این ساز و کارها در سه دسته مهم قابل تقسیم بندی هستند: آموزشی، فرهنگی و تقنینی.

۳-۳-۱-۱- نهادینه کردن آزادی اطلاعات و آموزش راهکارهای برخورداری از آن

برای تحقق اهداف آزادی اطلاعات، آگاه ساختن مردم از حقوق آنها و ترویج فرهنگ شفافیت در درون دولت، ضروری است. تجربه کشورهای مختلف نشان می‌دهد که خدمت رسانی کارشکنان می‌تواند قوانین بسیار پیشرفته را تضعیف کند. بنابراین فعالیتهای آموزشی و ترویج دهنده، جز مهمی از نظام آزادی اطلاعات به شمار می‌رود.
آموزش اطلاعات دو فایده دارد:
مقامات و مسئولان دولتی را به تکالیفی که نسبت به آگاه ساختن مردم دارند واقف می‌سازد.
مردم را از حقوق خود نسبت به دسترسی به اطلاعات موجود در دستگاه‌های حکومتی، آگاه می‌سازد. ^[۲۳۲]
دولت جمهوری اسلامی ایران موظف است، طبق اصل ۳ قانون اساسی، در جهت«بالا بردن سطح آگاهی‌های عمومی در همه‌ی زمینه‌ها با استفاده صحیح از رسانه‌های گروهی و مطبوعات» عمل کند. صداوسیما و مطبوعات باید در جهت آموزش همگانی آزادی اطلاعات و اطلاع رسانی در خصوص قوانین مرتبط تلاش بیشتری نمایند، چرا که رادیو و تلویزیون، نقش بسزایی در جهت آشنایی عامه مردم و نهادینه کردن حقوق شهروندی در سطوح کم سواد و بی سواد جامعه ایفا می‌کنند.
علاوه بر آموزش عمومی، آموزش کارکنان دولت نیز از اهمیت بسیار زیاد برخوردار است. از این رو لازم است که برنامه هایی برای آموزش آزادی اطلاعات به کارکنان موسساتی که مکلف به ارائه اطلاعات هستند، تنظیم شود. در این برنامه‌های آموزشی – فرهنگی باید اهمیت آزادی اطلاعات، ساز و کارهای مشکلی برای دسترسی به اطلاعات، چگونگی حفظ و بایگانی اطلاعات، اسناد و مدارک و چگونگی دسترسی کارآمد به آنها، اطلاعاتی که باید بدون هر گونه درخواست منتشر شوند و استثناها^[۲۳۳] و همین طور لازم است، دولت موسسات عمومی زیرمجموعه‌ی خود را به تدوین قواعد و سازکارهایی که به تسهیل دسترسی مردم به اطلاعات و ارتقاء فرهنگ شفافیت بیشتر می‌ انجامد، تشویق نماید.

۳-۳-۱-۲- اطلاع­رسانی فعال توسط مؤسسات

آزادی اطلاعات نه تنها دربرگیرنده وظایف مؤسسات عمومی نسبت به پذیرش درخواستهای دسترسی به اطلاعات می‌باشد، بلکه ایجاب می‌کند، مؤسسات مذکور به صورت فراگیر، اطلاعاتی را که منفعت همگانی دارند منتشر ساخته و در دسترس عموم قرار دهند. آنها باید فعال بوده و فقط جنبه‌ی انفعالی به خود نگیرند.

الف) سؤالات اصلی:

تا چه میزان بین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی و فرهنگ سیاسی دانشجویان دانشگاه شیراز رابطه وجود دارد؟

ب) سؤالات فرعی

تا چه اندازه بین اعتماد و نوع باورها رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین اعتماد و نوع تلقی از مشارکت رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین اعتماد و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین عضویت پیشین در انجمن‌های داوطلبانه با نوع باورها رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین عضویت پیشین در انجمن‌های داوطلبانه و نوع تلقی از مشارکت رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین عضویت پیشین در انجمن‌های داوطلبانه و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین تمایل به همکاری با انجمن‌های داوطلبانه و نوع باورها رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین تمایل به همکاری با انجمن‌های داوطلبانه و نوع تلقی از مشارکت رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین تمایل به همکاری با انجمن‌های داوطلبانه و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین جنسیت و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین مقطع تحصیلی و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین به نظر می‌رسد بین گروه تحصیلی و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین بین محل زندگی و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین تحصیلات والدین و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین تعلقات و وابستگی مذهبی و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟
تا چه اندازه بین بین قومیت و فرهنگ سیاسی رابطه وجود دارد؟

۵-فرضیه های تحقیق

در این قسمت برای پرهیز از تکرار پاسخ، فقط فرضیه کلی تحقیق در ارتباط با سؤال کلی تحقیق طرح می‌شود و این فرضیه می‌تواند در مورد سؤالات فرعی تکرار شود.

بین مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی (همچون: اعتماد، همکاری جویی و مشارکت پیشین در شبکه‌ها و انجمن‌های مدنی و غیررسمی) و مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی دانشجویان (همچون: نوع باورهای سیاسی و مدنی، نوع تلقی از رفتار مشارکتی سیاسی و مدنی و میزان فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی) ارتباط و همبستگی وجود دارد.

۶-تعریف عملیاتی مفاهیم اصلی تحقیق

الف) سرمایه اجتماعی

سرمایه‌اجتماعی عبارت است از ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی‌ای که می‌توانند حس همکاری و اطمینان را در میان افراد یک جامعه پدید آورند. امروز بر جامعه‌شناسان ثابت شده که یکی از ابعاد مهم هر توسعه‌ای توجه به سرمایه‌های اجتماعی است. از این‌رو سرمایه‌اجتماعی، یکی از مهمترین شاخصه‌های رشد و توسعه هر جامعه‌ای به شمار می‌آید.
از دیدگاه بانک جهانی به نهادها، روابط و هنجارهایی که در شکل دادن به کیفیت و کمیت یک جامعه اشاره دارد.
پیر بوردیو سرمایه اجتماعی را منابعی می­داند که دسترسی به کالاهای جمعی را فراهم می­سازد. سطح تحلیل را رقابت‌های طبقاتی و بازدهی آن به‌صورت خصوصی و طبقاتی می­باشد.
آپهوف سرمایه اجتماعی را به دو طبقه مرتبط به هم تقسیم‌بندی کرد: سرمایه اجتماعی ساختاری و شناختی. ازنظر وی سرمایه اجتماعی شناختی از فرایندهای ذهنی مشتق شده که نتیجه ان ایده ها بوده و بوسیله فرهنگ و ایدئولوژی تقویت می‌شود. سرمایه اجتماعی ساختاری به نقش ها، قواعد، رسوم و رویه ها اشاره دارد.
ازنظر پاتنام سرمایه اجتماعی به‌عنوان بخش­هایی از سازمان اجتماعی، همانند اعتماد، هنجارها و شبکه‌ها تعریف می­شوند که می­توانند با تسهیل کنش‌های هماهنگ کارایی جامعه را افزایش دهند. هدف، کارکرد کنش جمعی و کسب منفعت متقابل می­باشد. سطح تحلیل: مناطق، اجتماعات در مقیاس‌های ملی و بین‌المللی و بازدهی آن به‌صورت جمعی می‌باشد. ازنظر وی اعتماد اجتماعی مهمترین مؤلفه سرمایه اجتماعی است و همکاری و تعاون داوطلبانه، درجایی که ذخیره و انباشتی اساسی از سرمایه اجتماعی در قالب قواعد تبادل و شبکه‌های تعهد مدنی وجود داشته باشد، به آسانی صورت می­گیرد. فوکویاما به یک برداشت تعمیم‌یافته از اعتماد توجه دارد که آن را برحسب انتظار حاصل‌شده در درون یک اجتماع هنجارمند، که مبتنی بر رفتار تعاونی و هنجارهای مشترک است، تعریف می­ کند.
ﭘﺮوﺳﺎک معتقد است اعتماد مهمترین اﺑﻌﺎدی ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻳﺎری رﺳﺎﻧﺪ. اﻳﻦ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻌﺎﻣﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﺮوﻫﻬﺎ، اﻧﺠﻤـﻦﻫـﺎ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﺳﺖ. ﺑﻪ ﺧﺼﻮص اﮔﺮ اﻳﻦ اﻋﺘﻤﺎد از ﺳﻄﺢ ﻓﺮدی ﺑﻪ ﺳـﻄﺢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ اﻧﺘﻘـﺎل ﻳﺎﺑﺪ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺎ ارزش ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد. اﻓﺰاﻳﺶ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در جامعه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻛﺎراﻳﻲ را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد (ﭘﺮوﺳﺎک و دانپورت، ۱۳۸۰: ۸۷).
زﺗﻮﻣﻜﺎ در ﺑﺤﺚ اﻋﺘﻤﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺗﺌﻮری (ﺻﻴﺮورت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﻋﺘﻤـﺎد) را ﻣﻄﺮح ﻛﺮده و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ با ﻇﻬﻮر ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻋﺘﻤﺎد ﻣﻘﺪاری از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻋﺘﻤـﺎد ﻓﻄـﺮی و ذاﺗـﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻨﺖ اﻋﺘﻤﺎدﻳﺎﺑﻲ، اﻋﺘﻤﺎدی ﺷﺮوع ﻣﻲ ﮔﺮدد که ﭘﺲ از آن، ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺎﺧﺘﺎری اﺣﺘﻤـﺎل ﺗﺠـﺎرب ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺎ ارزش اﻋﺘﻤﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺮآورده و ﻳﺎ ﻧﻘﺾ ﺷﺮوط اﻋﺘﻤﺎد را اﻓﺰاﻳﺶ و ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ دﻫﻨـﺪ. اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﻛﻨﺸﮕﺮان
، ﻓﺮﺻﺖ ﻫﺎی ﺳﺎﺧﺘﺎری را ﺑﺮای ﭘﺬﻳﺮش و ﻳﺎ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﺨﺎﻃﺮه اﻋﺘﻤﺎد ﻓﺮاﻫﻢ و ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻲ ﮔﺮدد (زﺗﻮﻣﻜﺎ، ۱۳۸۶: ۲۳۶).
گیدنز در یک تقسیم‌بندی کلی اعتماد را در چهار سطح مورد بررسی قرارداد، اعتماد بنیادین که در سطح فردی و روانشناسی بررسی می‌شود، اعتماد بین شخصی، اعتماد تعمیم‌یافته و اعتماد به نظام یا سیستم که در سطح جامعه‌ بحث می‌شود.
رهیافت‌های سه‌گانه به اعتماد
در بررسی ادبیات جامعه‌شناختی اعتماد به سه رهیافت فکری جامع برخورد می‌‌کنیم:
۱- روان‌شناسی اجتماعی: در این حوزه اعتماد به‌عنوان ویژگی فردی مطرح می‌شود و بر احساسات، عواطف و ارزش‌های فردی تاکید می‌شود و در بررسی اعتماد، تئوری شخصیت و متغیر‌های فردی مورد توجه قرار می‌گیرد.
۲- جامعه‌شناختی: در این رهیافت اعتماد را به‌عنوان ویژگی روابط اجتماعی یا ویژگی نظام اجتماعی مفهوم‌سازی می‌کند. اعتماد در این دیدگاه بیشتر به‌عنوان یک ویژگی جمعی مورد توجه قرار می‌گیرد. در این شیوه برای مثال سیستم‌ها یا نظام‌های با درجه اعتماد بالا یا پایین ارزیابی می‌‌شوند (امیرکافی,۱۳۸۰: ۱۸).
۳- رهیافت ترکیبی: رهیافت سوم در مقابل دو رهیافت دیگر، بر توانایی بالقوه اعتماد اجتماعی در پر کردن شکاف میان سطوح خرد و کلان در نظریه اجتماعی تأکید می‌کند (اوفه، ۱۳۸۴: ۲۰۸). این نوع برداشت از اعتماد این توانایی را به ما می‌دهد که نشان دهیم چگونه اعتماد در سطح فردی با اعتماد در سطح کلی که انتزاعی‌تر است رابطه برقرار می‌کند.
سرمایه اجتماعی را می‌توان به‌عنوان بستری از کنش‌های جمعی و هماهنگ تعریف کرد که در غایت مشارکت، نهادهای داوطلبانه مدنی، اعتماد به‌صورت افقی و عمودی و هنجارهای پذیرفته‌شده از سوی جامعه به منصه ظهور می‌رسد. هدف: کارکرد کنش جمعی، پیوندهای دموکراتیک و ایجاد روابط گفتمانی. سطح تحلیل: ساختارهای اجتماعی و بازدهی آن به‌صورت جمعی می‌باشد.
در بحثی دیگر از سرمایه اجتماعی درگیر شدگی مدنی مطرح است که به صورت عضویت پیشین در انجمن‌ها و میزان تمایل به همکاری با انجمن‌های داوطلبانه مطرح است؛ و در شبکه‌ای از عضویت پیشین در نزد افراد و میزان تمایل به همکاری داوطلبانه در جهت مشارکت‌های مدنی مفهوم‌پردازی می‌شود. مشارکت مدنی خصلتی خود تقویت‌کننده دارد که باعث محو شدن همبستگی‌های مکانیکی و شکل‌گیری روابط ارگانیکی بر پایه‌های مشارکت می‌باشد.

ب) فرهنگ سیاسی

از دید دایره المعارف علوم اجتماعی آمریکا، فرهنگ سیاسی عبارت است از: مجموعه‌ای از نگرش‌ها، عقاید و احساسات که به فرایند سیاسی نظم و معنا می‌بخشد و فرصت‌های زیربنایی و قواعد حاکم بر رفتار سیاسی در نظام سیاسی را مشخص و تبیین می‌کند (سردارآبادی،۱۳۸۰: ۱۵۵)
فرهنگ سیاسی یکی از الگوهای رایج نظام‌های اجتماعی بوده و مشروعیت نظام‌های سیاسی تا اندازه‌ی زیادی بر آن استوار می‌باشد. این فرهنگ پدیده‌ای است که در زندگی اجتماعی امروز نمی‌توان از آن گریز کرده و نفوذ انکار ناپذیری در رفتارهای سیاسی اعضای جامعه دارد و یکی از شاخص‌های مهم و عمده‌ی رشد و توسعه به شمار می‌رود. باور به سلسله مراتب سیاسی یا برابری سیاسی، اعتماد یا بی‌اعتمادی، بدبینی و خوش‌بینی، احساس امنیت یا ناامنی، گرایش به وفاداری ملی یا وفاداری قومی، ارزش‌های دموکراتیک و غیر دموکراتیک، مشارکت سیاسی و عدم آن و… از جمله مواردی است که با فرهنگ سیاسی و به‌تبع آن با الگوهای جامعه ارتباط مستقیم دارد. رویکردهای مربوط به قدرت، دولت، حکومت، ملت، حاکمیت، مشروعیت، آزادی، دموکراسی، عدالت اجتماعی، مشارکت، برابری، حقوق اساسی، هویت سیاسی، انتخابات و سایر پدیده‌های مربوط به قلمروی سیاست نیز از عناصر دیگر است که ریشه در باورها، نگرش‌ها، هنجارها و در نتیجه فرهنگ سیاسی یک جامعه دارد.
آنچه می‌توان از تعاریف فوق برداشت کرد این است که فرهنگ سیاسی درواقع بر ارزش‌ها، باورها که بر روند تحولات جامعه نظم می‌دهد استوار بوده و اینکه چه چیزی را می‌توان به‌عنوان ارزش‌ها و باورهای سیاسی یادآور شد. رزاقی در تعریف مفروضات فرهنگ سیاسی، باور را به‌عنوان مقوله مهم از فرهنگ سیاسی مطرح می‌کند که آن را به در چهار وجه تقسیم‌بندی می‌کند: ۱٫ در هر جامعه‌ای، فرایندهای سیاسی آن جامعه به‌وسیله یک فرهنگ سیاسی معین، معنا و جهت می‌یابد؛ ۲٫ رفتار سیاسی در یک جامعه از یک سلسله باورها، احساسات و شناخت‌ها ریشه می‌گیرد؛ ۳٫ تحول این باورها، احساسات و شناخت‌ها بنابر الگو و انگاره خاصی صورت می‌گیرد نه برحسب اتفاق؛ ۴٫ فرد، این باورها، احساس‌ها و ارزش‌ها را درونی می‌کنند و این‌ها به‌صورت جزئی از شخصیت افراد و منشأ رفتار آنها در می‌آید (رزاقی، ۱۳۷۵:۲۰۰)
با توجه به مفهوم باور در فرهنگ سیاسی، قابل تصور است اگر جامعه‌ای دارای باورهای مدنی باشند مسلماً روند انتقادپذیری نسبت به حکومت و پی گیری مطالبات بر اساس شاخص‌های مدنیت پیش خواهد رفت. اگر این باورها در حالت سنتی باشند در روند جامعه‌پذیری سیاسی شخصیت افراد بر مبنای نگاه سنتی از جامعه و حکومت باقی خواهد ماند. در این نگرش قضاوت نسبت به نظام بر مبنای نگرش احساسی است که مانع از ارزیابی دقیق روند واقعی جریانات می‌شود.
ج) بیان شاخص‌های کمیت‌پذیر از مفاهیم انتزاعی

AggReport

-۰٫ ۰۱۴

-۰٫ ۰۴۳

-۰٫ ۰۵

۰٫ ۰۱۲

-۰٫ ۰۰۲

۰٫ ۰۰۳

۰٫ ۰۴۱

-۰٫ ۰۱۳

-۰٫ ۰۳

-۰٫ ۰۱۸

۰٫ ۰۰۵

-۰٫ ۰۰۶

-۰٫ ۰۴۱

۰٫ ۰۲۴

۱

۰٫ ۵۹

۰٫ ۱۱۱

۰٫ ۰۶

۰٫ ۶۵۳

۰٫ ۹۳۷

۰٫ ۹۲۱

۰٫ ۱۲۱

۰٫ ۶۳۷

۰٫ ۲۵۹

۰٫ ۴۹۸

۰٫ ۸۴۲

۰٫ ۸۲۱

۰٫ ۱۲۲

۰٫ ۳۶۵

سطح معنی داری (P_Value)ضریب همبستگی بین متغیرها در جدول فوق، درسطر دوم نشان داده شده است. چنانچه سطح معنی داری کمتر از ۰۵/۰ باشد، ضریب همبستگی از نظر آماری در سطح اطمینان ۹۵% معنی دار است.
**: معنی داری در سطح خطای ۱% (سطح اطمینان ۹۹%).
*: معنی داری در سطح خطای ۵% (سطح اطمینان ۹۵%).
۴ – ۴ –نتایج بررسی مفروضات اساسی مدل رگرسیون خطی
مفروضات اساسی در مدل های رگرسیون این تحقیق که مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از: (۱)خطاهای مدل دارای توزیع نرمال هستند؛ (۲) میانگین خطاها صفر است؛(۳)خطاها دارای واریانس ثابت ^۲δ هستندو(۴)بین خطاها همبستگی وجود ندارد.
به منظور بررسی مفروضات (۱)، (۲)و(۳)از نمودار هیستوگرام باقیمانده های مشاهدات که شاخص خطاهای مدل هستند استفاده شده است. در این نمودارها وضعیت نرمال بودن توزیع خطاهای مدل نمایش داده شده و در گوشه پایین سمت راست نمودار مربوط به هر مدل، مقدار میانگین و واریانس خطاها ارائه شده است. نمودار هیستوگرام خطاهای مدل های تحقیق در پیوستهای (۴)، (۶) و(۸) نمایش داده شده است. براساس این نمودار مشاهده می شود که خطاها دارای توزیع نرمال بوده و میانگین آن‌ها تقریباً برابر با صفراست و واریانس آنها نیز برابر تقریبا با ^۲(۹۹۶/۰)=^۲δ است.
به منظور بررسی مفروضه شماره (۴)فوق از نمودارهای نقطه ای باقیمانده های مشاهدات استفاده شده است. چنانچه باقیمانده های مشاهدات در یک قسمت نمودار انباشته نباشند و به عبارت دیگر درسطح نمودار پراکنده شده باشند، می توان بیان نمود که بین خطاهای مدل رگرسیون خطی ارتباطی وجود ندارد. نمودارهای نقطه ای مدل های تحقیق در پیوستهای (۳)، (۵) و(۷) ارائه شده است. پراکندگی باقیمانده های مشاهدات در هر یک از این نمودارها حاکی ازعدم وجود همبستگی بین خطاهای مدل های تحقیق حاضر است.
پس از بررسی عادی یا نرمال بودن کشیدگی و یا چولگی توزیع داده‌ها، از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف استفاده می شود تا از نرمال بودن داده‌ها اطمینان حاصل گردد.
هنگام بررسی نرمال بودن داده‌ها فرض صفر مبتنی بر اینکه توزیع داده‌ها نرمال است را در سطح خطای ۵% تست می‌شود. بنابراین اگر آماره آزمون بزرگتر مساوی ۰٫ ۰۵ بدست آید، در این صورت دلیلی برای رد فرض صفر مبتنی بر اینکه داده نرمال است، وجود نخواهد داشت. به عبارت دیگر توزیع داده‌ها نرمال خواهد بود. برای آزمون نرمالیته فرض‌های آماری به صورت زیر تنظیم می‌شود:

H₀: توزیع داده‌های مربوط به هر یک از متغیرها نرمال است.
H₁: توزیع داده‌های مربوط به هر یک از متغیرها نرمال نیست.
نتایج آزمون کولموگروف-اسمیرنوف برای متغیرهای تحقیق در پیوست (۱۲) ارائه شده است.
۴ – ۵ – نتایج آزمون فرضیه‌های تحقیق
فرضیه‌های مورد آزمون این تحقیق به شرح ذیل می باشند:

اجتماعی کردن صحیح کودکان و آموزش مهارتهای لازم به آنان همواره یکی از اهداف عالی نظام تعلیم و تربیت به شمار می آید زیرا رشد و اعتلای اجتماعی در سایه اجتماعی شدن به دست می آید و موجب سازگاری و ایجاد ارتباط سالم و صحیح کودکان و نوجوانان با اطرافیان می شود و از این رهگذر آنان خواهند توانست توانایی های بالقوه خود را شکوفا کنند(دهقانی،۱۳۸۸،ص۱۲۳). لذا برای پرداختن به تربیت اجتماعی در دوره ابتدایی درس مطالعات اجتماعی به عنوان یکی از حوزه های یادگیری می باشد که از پایه سوم ارائه می شود و قبل از این پایه به صورت تلفیقی با سایر دروس از قبیل فارسی مورد توجه قرار می گیرد.

قلمرو این حوزه شامل درک موقعیت و ابعاد آن در بعد زمان (گذشته، حال، آینده)، مکان (خانه، محله، شهر، کشور، زمین، کیهان)، عوامل طبیعی(محیط طبیعی، محیط زیست) ، عوامل اجتماعی( ساختارها و نهادهای اجتماعی، هنجارها، رفتارها و روابط انسانی، قراردادها) و تعامل آن‌ها؛ آمایش سرزمین؛ درک چگونگی حاکمیت سنت‌های الهی بر زندگی انسان در طول تاریخ ، و کسب مهارت‌های اجتماعی(مهارت در فعالیت‌های گروهی، توسعه‌ی روابط انسانی -‌بردباری، وفاق و همدلی و‌مسالمت جویی، نوع دوستی و …- رعایت حقوق و انجام تکالیف) و اقتصادی( داد وستد، تولید، توزیع، مصرف) به عنوان یک عضو مسئول جامعه‌ی ایران اسلامی می‌باشد(برنامه درسی ملی،۱۳۹۰،ص۱۰۳).

1. 1. ریاضیات:حساب کردن مهارتی است که بارها در کنار خواندن و نوشتن به عنوان مهارت ضروری در تاریخ آموزش و پرورش مطرح بوده و می باشد به عبارت دیگر خواندن، نوشتن و حساب کردن به عنوان مهارتهای R3 همواره در اهداف دوره ابتدایی گنجانده شده است و اغلب برنامه های درسی دوره ابتدایی شامل تدریس خواندن، نوشتن و حساب کردن می باشد(ریچاردز^[۴۸]،۲۰۰۳،ص۶۳). بنابراین ریاضیات مدرسه ای از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است به طور که حتی می توان ادعا کرد آموزش ریاضی همزاد آموزش رسمی است(هاوسون و ویلسون،۱۹۸۷،به نقل از خاکباز و موسی پور،۱۳۸۷،ص۴۵) از این رو ریاضیات به عنوان یکی از حوزه های اصلی یادگیری در دوره ابتدایی مطرح است.

1. 1. علوم تجربی: بخشی از دانش امروز بشر که حاصل مطالعه و جست و جوی او در جهت شناخت جهان مادی و نظام و قوانین آن است علوم تجربی نام دارد درس علوم تجربی که یکی از حوزه های اصلی یادگیری در دوره ابتدایی است از یکسو درصدد اقناع و به کارگیری نیروی خدادادی کنجکاوی کودکان بوده و از سوی دیگر در پی آماده نمودن فرد برای زندگی در دنیای فردا که دنیای علم و فناوری است می باشد(خلاصه راهنمای برنامه درسی علوم تجربی،بدون ت). علاوه براین اهداف زیر را می توان برای آموزش علوم برشمرد:

1. 1. درک این نکته که تحقق بیش تر اهداف برنامه‌های توسعه کشور مبتنی بر استفاده وسیع و جامع از علوم و فناوری است.

1. 1. دانستن و کشف روش های مطالعه و کاوشگری دانشمندان

1. 1. ارج گذاری به رضایت و خشنودی حاصل از کشف پدیده ها و کار راهه های پیشرفته در علوم و نتایج آنها در زندگی

1. 1. دانستن سهم مشارکت علوم در تصمیم گیری های مربوط به توسعه ملی و منطقه ای، سهم مشارکت علوم در بهسازی بهداشت و سلامت جسمی، ارتقا جایگاه کشور در بین سایر کشورها(تقی پور ظهیر،۱۳۸۸،ص۱۴۵).

بنابراین علوم یکی از دروس اصلی و مهم دوره ابتدایی می باشد که به صورت بین رشته ای یعنی با ترکیبی از فیزیک،شیمی، زیست شناسی، زمین شناسی و بهداشت و محیط زیست در شش پایه دوره ابتدایی ارائه می گردد.

1. 1. فرهنگ و هنر: از آن جا که هدف غایی نظام تعلیم و تربیت برگرفته از دیدگاه اسلام همانا شکوفایی، تقویت و توسعه فطرت الهی جهت دستیابی به مقام جانشینی خداوند و قرب الهی است درس هنر می تواند با ایجاد فضایی آزاد به تقویت حواس، استعدادها، خلاقیت و ظرفیتهای هنری کودکان کمک کند تا بدین وسیله فطرت پاک کودکان به خوبی نمایان شود و خصلت های نیک و فضائل آنها پرورش یابد دانش آموزان با انجام فعالیت های هنری، خود، جهان، و خالق جهان را بهتر می شناسند حس زیباشناسی و فرصتهای تصمیم گیری خود را توسعه می دهند حواس، تخیل، هوش و منش های تفکر آنها نیز تقویت و استعداد درونی و خلاقیت شان شکوفا می شود(راهنمای برنامه درسی هنر،۱۳۹۱،ص۸). بنا بر ظرفیت های فراوان هنر در شکوفایی و تربیت دانش آموزان یکی از حوزه های یادگیری برنامه درسی دوره ابتدایی هنر بوده است که از سال ۱۳۱۶ طی چند برنامه آموزشی اعلام شده از سوی وزارت آموزش و پرورش ساعت اختصاص یافته به آن تغییراتی داشته است و این میزان از یک تا ۸ ساعت در نوسان بوده و پس از ۱۳۱۶ هیچ زمانی درس هنر از هیچ پایه تحصیلی حذف نشده است.

1. 1. سلامت و تربیت بدنی: رسیدن به کمال و حیات طیبه مستلزم داشتن جسم و روان سالم می باشد و تربیت بدنی می تواند بخشی از رسالت حفظ حیات زیستی را بر عهده بگیرد و علاوه بر سلامتی جسمانی و روحانی ازنظر اجتماعی نیز تربیت بدنی بخشی از تجارب عاطفی و اجتماعی دانش آموزان را تشکیل می دهد که به شکل حرکت و بازی نمود پیدا می کند تربیت بدنی نه تنها نیاز به تعامل و ارتباط اجتماعی را برآورده می سازد بلکه در ایجاد ارزشهای مربوط به زندگی خوب و متعادل نیز سهیم است(کتاب معلم سلامت و تربیت بدنی پایه ششم،۱۳۹۱). از این رو حوزه یادگیری سلامت و تربیت بدنی به دنبال برقراری سلامتی کامل جسمی، روانی، عاطفی و ایجاد زمینه های لازم در جهت شناسایی روش های درست فعالیت های جسمانی، ارتقا توانایی های بدنی، تبیین روش های تفریحی سالم و ترویج بهداشت و اصول سالم زیستن و پیشگیری از ایجاد بیماری، اختلال، معلولیت های جسمی و توانمندسازی افراد در تسلط بر رفتار خود و حفظ سلامت می باشد.

1. 1. کار و فن آوری: حوزه یادگیری دیگری است که از زمان تدوین برنامه درسی ملی مطرح گردیده و در سال تحصیلی ۹۲-۹۱ تنها برای پایه ششم در حال اجراست. این حوزه شامل کسب مهارتهای عملی برای اداره امور زندگی و کسب شایستگی مرتبط با فناوری و علوم وابسته جهت آمادگی و ورود به حرفه و شغل در بخشهای مختلف اقتصادی و زندگی اجتماعی است قلمرو این حوزه شامل سه دسته شایستگی ۱- شایستگی های محور(فنی و غیرفنی) دنیای کار مانندسواد محاسبه،حل مسئله،کارتیمی و… ۲- شایستگی مورد نیاز نیروی کار حرف و مشاغل گوناگون مثل بکارگیری ابزار پایه یک شغل ۳- شایستگی های مربوط به یادگیری مادام العمر فنی و حرفه ای از قبیل کارآفرینی ، فناوری اطلاعات و ارتباطات می باشد که در دوره آموزش عمومی به صورت عینی،تجربی و درهم تنیده با دیگر حوزه های یادگیری کسب خواهد شد(برنامه درسی ملی،۱۳۹۱).

کتاب کار و فن آوری پایه ششم، اولین کتاب چاپ شده برای دوره ابتدایی در این حوزه می باشد شامل دو قسمت آشنایی با رایانه و پودمان ها می باشد که در قسمت رایانه ، وسایل سخت افزاری و برنامه‌های powerpoint,word,paint و شبکه ملی رشد به عنوان شبکه اینترنی به صورت مقدماتی در نیمسال اول تدریس می شود و در نیمسال دوم قسمت پودمانها ارائه می گردد به طوری که به ازای هر ۸ هفته یک طرح و پودمانها به صورت عملی در کلاس پیگیری و انجام می گردد.
در خصوص ضرورت این حوزه می توان به تأثیر آموزش فناوری و کار در پیشرفت فردی، افزایش بهره وری، مشارکت در زندگی اجتماعی، اقتصادی، کاهش فقر، افزایش درآمد، سرمایه گذاری نیروی انسانی برای آینده، کنش مناسب به تغییرات فناوری و بکارگیری آنها در توسعه جامعه و رفاه انسان اشاره کرد(همان منبع).

1. 1. آداب و مهارتهای زندگی: آخرین حوزه یادگیری دوره ابتدایی که در سند برنامه درسی ملی مشخص شده است آداب و مهارتهای زندگی است که آموزش این حوزه شایستگی های لازم برای خودمدیریتی متربیان در اداره‌ امور روزمره‌ زندگی شامل: آداب دینی،آداب معیشت، آداب تغذیه و بهداشت، مدیریت خانواده، مدیریت اوقات فراغت، خودآگاهی، مهارت‌های تحصیلی و مطالعه، هویت‌یابی، ارتباط مؤثر، مراقبت از محیط زیست، مدیریت بحران و خطر، مهارت کار با دیگران و مهارت‌های پدافند غیر عامل و آمادگی دفاعی را فراهم می‌کند( همان منبع،ص۱۱۲).

راهبردهای یاددهی و یادگیری
در برنامه درسی ملی ۱۷ اصل برای تعیین راهبردهای یاددهی یادگیری ذکر شده که در جدول(۴-۲) آمده است.
جدول(۴-۲):اصول تعیین راهبردهای یاددهی یادگیری

محیطی شامل هوا، آب، خاک، منابع طبیعی، گیاهان، جانوران، انسان و روابط متقابل بین آنها که سازمان در ان فعالیت می کند. (۳۴،۳۵،۳۶)
تعریف آلودگی:
وارد شدن هر گونه ماده خارجی به آب، هوا، خاک و زمین به میزانی که کیفیت فیزیکی، شیمیایی یا بیولوژیکی آن را به گونه‌ای تغییر دهد که به حال انسان یا سایر موجودات زنده یا گیاهان یا آثار و ابنیه مضر باشد. این آلودگی ممکن است در هر یک از قسمت‌های محیط زیست بوجود آید. (۳۷،۳۲،۲۱)
ماده آلاینده:
به ماده‌ای گفته می‌شود که دارای غلظتی بیش از غلظت مجاز یا طبیعی بوده و بر روی موجودات زنده اثر نامطلوب داشته باشد.
آلوده کننده‌ها عبارتند از:
- آلودگی حاصل از احتراق
- ضایعات صنعتی
- مواد رادیواکتیو
- زباله شهری
- صوت یا سر و صدا
- حرارت
- مواد شیمیایی
- آلوده کننده‌های طبیعی (آتشفشان‌ها، آتش‌سوزی جنگل‌ها، مرداب‌ها و …)
مقاومت و پایایی عناصر سنگین در خاک نسبت به سایر آلاینده‌ها بسیار طولانی بوده و آلودگی خاک توسط فلزات سنگین تقریباً دایمی‌است. عناصر کمیاب و سنگین از جمله آلاینده‌هایی هستند که با اضافه شدن به خاک از طرق مختلف به ویژه تخلیه فاضلاب‌ها، روی سطح کمپلکس جذب کننده خاک قرار گرفته و باعث آلودگی شیمیایی خاک گردد که سپس وارد زنجیره غذایی انسان و دام می‌شوند و مخاطرات بهداشتی ناگواری را در محیط زیست به بار می‌آورند. (۳۷،۳۲،۲۱)
آلودگی هنگامی ‌به وجود می‌آید که مواد تهدید کننده سلامت، به اندازه‌ای زیاد باشند که سبب به خطر افتادن زندگی مردم و حیات وحش شود یا به زیستگاه‌ها آسیب برساند. آین آلودگی‌ها باعث بر هم خوردن تعادل محیط زیست شده و به «زیست بوم» آسیب می‌رسانند. زیست بوم‌ها، مجموعه‌ای پیچیده و در عین حال منظمی‌ از گیاهان و جانوران هستند که به خوبی با هم هماهنگ و وابسته‌اند. کاهش یا افزایش بی‌رویه یک گیاه یا یک جانور، حتی نوع بسیار ریز و میکروسکوپی آنها، می‌تواند باعث بهم خوردن این تعادل و مرگ تدریجی یک زیستگاه گردد. امروز آلاینده‌های زیادی شناخته شده‌اند که انسان‌ها، خواه یا ناخواه از آنها استفاده کرده و می‌کنند و با وجود آگاهی از خطرات آنها، متأسفانه باز هم بر استفاده از آنها اصرار می‌ورزند. (۳۷،۳۲،۲۱)
اصلی‌ترین ترکیب آلودگی‌های معدنی، فلزات سنگین از جمله مس، روی، آهن و کادمیم می‌باشد. آلودگی‌های معدنی درمقایسه با آلودگی‌های آلی مشکلات زیادتری ایجاد می‌کنند چرا که میکروارگانیسم‌ها می‌توانند مواد آلی را تجزیه و از بین ببرند و این در حالی است که مواد معدنی را نمی‌توانند چون فلزات نیاز به برداشت و جذب فیزیکی و یا غیر متحرک‌سازی دارند.
اگر چه بسیاری از فلزات برای گیاهان لازم و ضروری می‌باشند اما غلظت‌های بالای این فلزات برای گیاهان سمی‌ می‌باشند زیرا باعث ایجاد تنش اکسیداتیو(Oxidative Stress) در گیاه می‌شوند و از اثرات زیانبار این تنش در گیاهان تولید رادیکال‌های آزاد می‌شوند. در غلظت‌های بالای فلزات، جانشینی با فلزات ضروری رخ می‌دهد و از آنجائی که فلزات ضروری در تشکیل رنگیزه‌ها و آنزیم‌ها نقش مهمی‌ دارند بنابراین تشکیل رنگیزه‌ها دچار اختلال می‌شود و از این رو عناصر موجود در خاک را برای رشد گیاه نامناسب ساخته و تنوع زیستی را از بین می‌برد. برای مثال فلز کادمیم از سمی‌ترین عناصر برای گیاهان می‌باشد و نقش زیستی ندارد. این فلز عمدتاً از طریق فرایندهای صنعتی و کودهای فسفاته وارد محیط زیست و زنجیره غذایی می‌شود. این فلز برای گیاهان سمی ‌بوده و به راحتی از ریشه جذب گیاه شده و با تشکیل کمپلکس‌های پیچیده با ترکیبات آلی مانند پروتئین‌ها از فعالیت ضروری سلول‌ها جلوگیری می‌کند. کادمیم با افزایش پراکسیداسیون لیپیدها و تولید گونه‌های فعال اکسیژن زوال غشاء را فراهم می‌کند. از آنجائی که این فلز دارای دو بار مثبت بوده (دو ظرفیتی) و با عناصری مانند منیزیم(Mg++) موجود در کلروفیل و یا با یون آهن(Fe++) که دو ظرفیتی‌اند رقابت کرده و جایگزین آنها شده و ملکول کلروفیل موجود در گیاه بدین صورت ازبین می‌رود. بنابراین فتوسنتز به کادمیم بسیار حساس می‌باشد.

غلظت‌های بالای فلزات ضروری مانند مس و روی نیز به گیاه آسیب می‌رساند. فلز مس با ممانعت از جذب سایر عناصر مانند کلسیم، آهن و پتاسیم که جزء عناصر ضروری گیاه هستند، از رشد گیاه می‌کاهد. (۳۷،۳۲،۲۱)
۲-۲-۲٫ تکنیک‌های برطرف کننده آلودگی‌های فلزات سنگین
آلودگی عناصر موجود در خاک بوسیله تکنیک‌های شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی برطرف می‌شود این تکنیک‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
۱- روش‌های خارج از محل :(ex-situ) این روش نیاز به برداشت خاک‌های آلوده برای تیمار در محل و یا خارج از محل و برگرداندن خاک تیمار شده به محل اصلی می‌باشد. روش‌های خارج از محل که برای ترمیم خاک آلوده استفاده می‌شوند را بسته به حفاری، سم‌زدایی و یا رفع آلودگی از طریق روش‌های فیزیکی و شیمیایی انجام می‌دهند. در نتیجه این عمل مواد آلوده کننده دستخوش تغییراتی نظیر تثبیت، جامد شدن، غیرمتحرک شدن، خاکستر شدن و تخریب می‌شوند.
۲- روش‌های در محل :(In-Situ) در این روش ترمیم خاک بدون حفاری محل آلوده انجام می‌شود. تکنولوژی ترمیم خاک‌های آلوده توسط این روش تخریب یا تغییر شکل مواد آلوده کننده، غیر متحرک‌سازی برای کاهش تنش زیستی و جداسازی آلوده کننده‌ها از توده خاک می‌باشد.
تکنیک‌های در محل در مقایسه با تکنیک‌های خارج از محل بواسطه هزینه پائین و کاهش اثرات بر اکوسیستم مناسب‌تر هستند. کاهش محتوای فلزات سنگین تا سطوح ایمنی از طریق وارد کردن خاک‌های تمیز و مخلوط کردن آن با خاک‌های آلوده یک روش مدیریتی در محل می‌باشد. غیر متحرک‌سازی مواد آلوده کننده معدنی می‌تواند بعنوان یک روش ترمیم خاک‌های آلوده از فلزات سنگین بکار گرفته شود. این عمل با ایجاد و کمپلکس‌های مواد آلوده کننده و یا از طریق افزایش pH خاک، با افزودن آهک انجام می‌شود.
تکنولوژی ترمیم زیستی (Bioremediation) بر اساس کاربرد گیاه که در مجموع ترمیم گیاهی (Phytoremediation) نامیده می‌شود به کاربرد گیاهان سبز برای تیمار در محل خاک‌ها و آب‌های زیرزمینی آلوده اطلاق می‌شود. اعتقاد به کاربرد گیاهان تجمع کننده فلزات برای برداشت فلزات سنگین ابتدا در سال ۱۹۸۳ عنوان گردید اما در حقیقت این مفهوم در حدود ۳۰۰ سال گذشته بکار گرفته می‌شد. این تکنولوژی برای مواد آلوده کننده آلی و معدنی موجود در خاک، آب و هوا بکار برده می‌شود. تکنیک‌های فوق تمام فعالیت‌های بیولوژیکی از جمله باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن، میکوریز‌ها و قارچ‌ها موجود در خاک را از بین می‌برند و زمین‌های کشاورزی را برای رشد محصولات نامناسب می‌سازند. (۳۷،۳۲،۲۱)
۲-۲-۳٫ گیاه پالایی
گیاه پالایی (Phytoremediation)تکنیک پالایشی است که شامل جذب، تغییر شکل، تجمع و یا تصعید آلاینده‌ها با کمک گیاهان برای زدودن آلودگی‌های آب، خاک و هوا می‌باشد. گیاه پالایی یک تکنولوژی رو به گسترشی است که از ۱۰ سال پیش جنبه‌های کاربردی آن در تمام دنیا آغاز گردید و آن شامل پالایش آلودگی‌های ارگانیک، غیرارگانیک و مواد رادیواکتیویته می‌باشد. این تکنیک پایدار و ارزان خیلی سریع به عنوان یک راه‌حل جایگزین برای روش‌های تصفیه سنتی رواج پیدا کرد. در بیشتر سایت‌های آلوده گونه‌های گیاهی علفی و مقاومی وجود دارد و پالایش توسط آنها و سایر گونه‌های غیر خوراکی به‌ ویژه گونه‌های زینتی به دلیل عدم وارد شده به شبکه زنجیره غذایی یک روش ایمن تصفیه بیولوژیکی می‌باشد. پس از طی شدن زمان پالایش گیاهان برداشت شده و می‌توانند به منظور کاهش حجم بقایای مواد آلوده گیاهی، متراکم شده و سپس در شرایط کنترل شده دفن و سوزانده می‌شوند که خاکستر آنها نیز می‌تواند به عنوان یک سنگ معدن زیستی bio- ore به منظور احیای مجدد فلزات مورد استفاده قرار گیرند. (۵۴،۵۷،۴۸،۳۴،۷)
۲-۲-۴٫ تاریخچه گیاه پالایی
واژه گیاه پالایی Phytoremediation شامل پیشوند یونانی Phyto به معنی گیاه و ریشه لاتین Remidiun به معنی اصلاح یا حذف یک عامل مزاحم و خارجی می‌باشد. این تکنیک به یکسری از تکنولوژی‌هایی با بهره گرفتن از گیاهان طبیعی یا ترنسژیک برای پالایش آلودگی زیست محیطی آلی و غیر آلی خاک، آب، هوا بر می‌گردد. پیش زمینه حرکت اولیه به سمت توسعه تکنولوژی‌های گیاه پالایی به دلیل پتانسیل پالایندگی هزینه کم آن بود. گرچه لغت گیاه پالایی یک تکنیک نسبتاً جدید است اما کاربرد آن قدمت طولانی دارد. در سال ۱۹۶۲ تحقیقاتی با بهره گرفتن از گیاهان آبی برای پالایش آب‌های آلوده به مواد رادیواکتیو در مناطق هسته‌ای روسیه شروع گردید. آنها دریافتند برخی گیاهان رشد یافته در خاک‌های آلوده بدون نشان دادن علایم سمیت قادر به تجمع مقادیر بالای فلزات در بافت‌هایشان هستند. چنی در سال ۱۹۸۳ اولین کسی بود که hyperaccumulators را برای پالایش فلزات مناطق آلوده معرفی کرد. مزایای قابل توجه تکنولوژی‌های گیاه پالایی در یک دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و هم ‌اکنون مراحل تجاری شدن خود را طی می‌کند. برای مثال ۳۰ درصد پروژه‌های تحقیقات سازمان محیط زیست آمریکا EPA در سال ۲۰۰۰ اختصاص به پروژه‌های گیاه پالایی فلزات سنگین و مواد رادیواکتیو داشت. (۵۲،۴۵)
۲-۲-۵٫ گیاه پالاینده‌ها
گیاه پالاینده‌ها مجموعه‌ای از گیاهان می‌باشد که برای حذف مواد آلی، فلزی، بقایای آفت‌کش‌ها و بقایای مواد رادیواکتیو از خاک یا پساب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فیتوتکنولوژی‌ هم می‌توانند به صورت مستقل و هم در تلفیق با سایر روش‌های پالایش به کار رود. براساس این تعریف یک گیاه پالاینده باید حداقل mg/g100 (10/0 در صد وزن خشک) کادمیوم، آرسنیک و برخی از فلزات کمیاب، mg/g1000 (0.01 درصد وزن خشک) کبالت، مس، کروم، نیکل و سرب و mg/g10000 (1 درصد وزن خشک) منیزیم و نیکل را در بافت‌هایش انباشت کنند. (۵۵،۵۲)
۲-۲-۶٫ تکنولوژی‌های گیاه پالایی
گیاه پالایی براساس نوع گیاه شامل ۵ تکنولوژی مختلف است که هر کدام یک مکانیزم متفاوت برای پالایش آلودگی‌های خاک، آب و یا فاضلاب دارند.
۲-۲-۶-۱٫- Rhyzofiltiration
این تکنیک شامل استفاده گیاهان خاکی و آبی به منظور جذب، تغلیظ و رسوب آلودگی‌ها از منابع آلاینده آبی بر روی ریشه گیاهان می‌باشد. ریز و فیلتریشن می‌تواند پساب‌های صنعتی، روان آب‌های کشاورزی یا رسوبات اسیدهای معدنی را تا حدودی تیمار کند. این تکنیک هم به صورت in-situ و هم ex-situ برای پالایش مناطق آلوده به کار می‌رود. ترشحات ریشه و تغییرات pH ناحیه ریز و سفر باعث رسوب این فلزات بر روی سطح ریشه می‌شود. اکثر محققان اعتقاد دارند که گیاهان پالاینده باید فلزات را فقط بر روی ریشه‌هایشان تجمع دهند. دوشنکو در سال ۱۹۹۵ تشریح کرد که انتقال فلزات به اندام‌های هوایی کارآیی ریز و فیلتریشن را به خاطر افزایش حجم بقایای مواد گیاهی آلوده که نیازمند مدفون کردن است را کاهش می‌دهد. در مقابل زو و همکاران در سال ۱۹۹۹ اظهار داشت که کارآیی تکنیک می‌تواند با بهره گرفتن از گیاهان مرتفع به خاطر توانایی آنها در جذب و انتقال فلزات در گیاه افزایش یابد. جدا از این اختلاف نظرها این مسأله واضح است که انتخاب صحیح گیاه کلید اطمینان موفقیت ریز و فیلتریشن به عنوان یک استراتژی تصفیه آب می‌باشد. دوشنکو و کاپولینک در سال ۲۰۰۰ خصوصیات یک گیاه ایده‌آل برای ریز و فیلتریشن را تشریح کردند؛ این‌گونه گیاهان باید قادر به تجمع و مقاومت در برابر مقادیر معنی‌داری از فلز مورد نظر، جابجایی و برداشت آسان، هزینه نگهداری کم و حداقل ضایعات ثانویه را داشته باشند. همچنین برای ایجاد عملکرد بالا، تولید مقادیر بالای بیومس ریشه یا سطح بالایی از ناحیه ریشه را داشته باشند. چندین گونه از گیاهان آبی مثل، ennywort, duckweed, Hyacinlh توانایی حذف فلزات سنگین را از آب دارند ولی به هر حال این گیاهان به خاطر کوچکی اندازه و رشد کند ریشه‌هایشان، پتانسیل محدودی برای ریز و فیلتریشن دارند. همچنین به علت بالا بودن محتوای آبی این گیاهان، خشک کردن، کمپوست کردن و یا خاکستر کردن آنها مشکل می‌باشد. کیهان خاکی به دلیل ارتفاع بلندتر و سیستم ریشه‌ای گسترده به نظر می‌رسد مناسب‌تر باشند. گیاهانی نظیر آفتابگردان، خردل هندی، تنباکو، چاودار، اسفناج و ذرت کارایی بالایی برای حذف فلزات نشان داده‌اند. به خصوص خردل هندی که ثابت شده یک دامنه وسیع (mg/lit 500- 400) حذف سرب را دارد. ریز و فیلتریشن یک تکنولوژی کم‌هزینه در تیمار آب‌های سطحی یا آب‌های زیرزمینی حاوی آلودگی‌های کم اما با غلظت‌های معنی‌دار فلزات سنگینی نظیر کرم، سرب و روی می‌‌باشد. به دلایل فواید تکنیکی ریز و فیلتریشن مانند در کاربرد پالایش اکثر آلودگی‌های فلزی، توانایی در تیمار حجم‌های زیاد آب‌های آلوده، نیاز کمتر به مواد شیمیایی سمی، کاهش حجم ضایعات ثانویه، احتمال احیای مجدد و امکان تنظیم و انتشار کنترل‌شده تجاری شدن آن را امکان‌پذیر می‌باشد. (۵۲،۳۷،۵۶)
۲-۲-۶-۲٫Phytostabilization
گاهی اوقات ضروریت فوری و تقدم برای پالایش سایت‌های آلوده به فلزات وجود ندارد. یک تکنیک پالایش که می‌تواند برای اصلاح چنین سایت‌هایی به کار رود غیرمتحرک کردن و تثبیت فلزات در خاک است. گرچه مهاجرت فلزات در خاک خیلی کم است ولی اغلب خاک‌ها در معرض فرسایش‌اند که این مسأله سلامتی انسان و محیط ‌زیست را در معرض خطر قرار می‌دهد. فیتواستبلیزیشن که به عنوان یک تکنیکPhytorestoration نیز شناخته می‌شود، یک تکنیک پالایش براساس گیاهان است که آلودگی‌ها را تثبیت کرده و از طریق کنترل هیدرولیکی، مهاجرت آلودگی‌‌ها را به داخل آب‌های زیرزمینی متوقف کرده، این تکنیک دقیقاً یک نسخه تغییر یافته روش in place inactivationدر اثر عمل اصلاحی گیاهان بر روی خاک می‌باشد. بر خلاف سایر روش‌های گیاه پالایی، هدف فیتواستبلیزیشن حذف آلودگی‌های فلزی از یک سایت نمی‌باشد، بلکه با تثبیت آنها خطر تهدید سلامت انسان و محیط زیست را کاهش می‌دهد. گیاهان انتخاب شده برای فیتواستبلیزیشن باید سیستم انتقال ضعیف آلودگی‌های فلزی به اندام‌های هوایی که توسط انسان و حیوانات ممکن است مصرف گردد، داشته باشد. عدم فلزات نفوذ یافته در اندام‌های هوایی، ضرورت تیمار بقایای شاخ و برگ را به عنوان ضایعات خطرناک را حذف می‌کند. گیاهان انتخاب‌شده باید به آسانی بتوانند در محل استقرار یابند، مراقبت آسان، دارای رشد سریع، کانوپی متراکم، سیستم ریشه‌ای گسترده و مقاوم در برابر آلودگی‌ها باشند. تحقیقات اسمیت و برادشاو در سال ۱۹۹۲ منجر به معرفی دو رقم Agrostis و festucaکه هم‌‌ اکنون به صورت چمن تجاری در دسترس هستند، برای فیتواستبلیزیشن آلودگی‌های مس، روی و سرب شد. فیتواستبلیزیشن بیشترین کارآیی را در خاک‌هایی با بافت ظریف و محتوای بالای مواد آلی دارند و برای تیمار یک دامنه وسیع از سایت‌هایی که نواحی بزرگی از آلودگی‌های سطحی را دارند، مناسب می‌باشد. در عین حال برای مناطقی که دارای آلودگی‌های بالا هستند به دلیل عدم رشد و بقای گیاهان در آن منطقه کارآیی ندارند. فیتواستبلیزیشن فوایدی بیش از فعالیت‌های اصلاحی خاک از جمله: هزینه خیلی کم، پایین آوردن ریسک‌های محیط زیستی، کاربرد آسان و ارزش زیباشناختی آن در طراحی منظر سایت‌های آلوده دارد. استراتژی فیتواستبلیزیشن در مواقعی که کمبود بودجه در برنامه‌های اصلاحی و پالایش وجود دارد یا منطقه آلوده بسیار وسیع می‌باشد، روشی کاربردی و باارزش می‌باشد. همچنین این تکنیک به عنوان یک استراتژی موقتی به منظور کاهش ریسک در سایت‌هایی که هنوز تصمیم‌گیری برای انتخاب متد پالایش برای آن پیچیده می‌باشد، کارآمد است. (۵۲،۳۷،۵۶)
۲-۲-۶-۳٫Phytovolatilization
برخی آلودگی‌های فلزی نظیر آرسنیک، جیوه یا سلنیوم به صورت آلاینده‌های گازی در محیط زیست وجود دارند در سال‌های اخیر محققان بر روی یکسری گیاهان طبیعی یا تراریخته که قادر به جذب شکل‌های عنصری این فلزات از خاک و تبدیل آنها به فرم‌های گازی در طی مراحل بیولوژیکی درونی گیاه و رها کردن آنها به داخل اتمسفر بررسی کرده‌اند. این تکنیک که فیتوولاتلیزشین نام دارد، بحث برانگیزترین تکنولوژی گیاه پالایی می‌باشد، چون به هر حال جیوه و سلنیوم به شکل ترکیبات فرار رها شده به اتمسفر بدون شک سمی هستند. بیشترین تمرکز تحقیقاتی بر روی فیتوولاتلیزشین سلنیوم انجام گرفته، زیرا این عنصر در نواحی خاک‌های غنی از سلنیوم مشکل جدی در اکثر نقاط جهان می‌باشد. رهاسازی ترکیبات فرار سلنیومی از گیاهان آلی اولین بار توسط لویز ۱۹۶۶ گزارش شد. تری و همکاران در سال ۱۹۹۲ گزارش کردند که اعضای خانواده براسیکاسه قادر به رهاسازی سلنیوم به صورت ترکیبات مختلف گازی تا بیش از ۴۰ گرم در یک هکتار در طی یک روز می‌باشند. برخی از گیاهان آبی نظیر Thypa مناسب برای فیتوولاتلیزشین سلنیوم تشخیص داده شده‌اند. سرویس تحقیقات کشاورزی USD’’s دریافت که برخی از گیاهان به خوبی در محیط‌های حاوی مقادیر بالای سلنیوم رشد کرده و تولید ترکیبات سلنیوم فرار به شکل دی‌متیل سلنید و دی‌اتیل دی‌سلنید را می‌کنند. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی به منظور وارد کردن ژن‌های باکتریایی ردوکتاز یون Hg به داخل گیاهان با هدف فیتوولاتیلیزشین Hg صورت گرفته است. فیتوولاتلیزشین سلنیوم و جیوه به اتمسفر به هر حال چندین مزیت دارد. ترکیبات فرار سلنیوم نظیر دی‌اتیل سلنید ۶۰۰ تا ۵۰۰ برابر سمیت نسبت کمتر به شکل‌های غیرآلی این عناصر در خاک دارند. این تکنیک همچنین یک روش دائمی برای پالایش سایت‌ها است، زیرا فرم‌های غیرآلی این عناصر حذف شده و شکل‌های گازی نیز احتمال ندارد دوباره در همان مکان یا سایت‌های نزدیک نشست کند. بنابراین سایت‌هایی که این تکنولوژی را اعمال می‌کنند نیاز به مدیریت زیادی پس از کاشت گیاهان ندارند، علاوه بر این دیگر نیازی به مدفون کردن مواد گیاهی نیز نمی‌باشد. به هر حال پیش‌بینی‌های این تکنیک توافق دارد که فیتوولاتلیزشین برای سایت‌هایی که هم‌جوار مراکز جمعیتی‌‌اند یا دارای شرایط اقلیمی که منجر به نشست سریع ترکیبات فرار می‌‌شود، عاقلانه نمی‌باشد زیرا که برخلاف سایر تکنیک‌های گیاه پالایی، پس از حذف آلودگی‌ها از این طریق کنترل کمتری برای عدم مهاجرت آنها به نواحی دیگر وجود دارد. (۵۲،۳۷،۵۶)
۲-۲-۶-۴٫ Phytoextraction
فیتواکسترکشن شناخته‌ترین متد پالایش در میان تکنولوژی‌های گیاه پالایی و اکثر تحقیقات بر روی این زمینه تمرکز یافته است. واژه گیاه پالایی و فیتواکسترکشن گاهی به اشتباه به یک مفهوم به کار می‌رود، در حالی که فیتواکسترکشن یک نوع تکنولوژی خاصی در پالایش می‌باشد. مراحل فیتواکسترکشن شامل استفاه گیاهان به منظور حذف آلودگی‌های فلزی و رادیواکتیو از ماتریکس خاک می‌باشد. این متد بهترین روش به منظور حذف آلودگی‌های اولیه از خاک و ایزوله کردن آنها بدون تخریب ساختار خاک و حاصلخیزی آن می‌باشد که بر می‌گردد به خاصیت phytoaccumulation گیاهان که باعث جذب و تغلیظ آلودگی‌های خاک در بیومس گیاهی می‌شود. اگر دسترسی این فلزات در خاک برای گیاهان مناسب نباشد ممکن است استفاده از کلات‌های سنتزی یا ترکیبات اسیدزا به منظور آزاد شدن آنها به داخل محلول خاک و جذب کافی آنها در گیاه لازم باشد. پس از رشد کافی گیاه و تجمع فلزات در بیومس، بخش‌های هوایی گیاه برداشت و حذف شده. برخی محققان عنوان کردند که سوزاندن مواد گیاهی برداشت شده به مقدار زیادی حجم مواد برداشت شده برای دفن ضایعات گیاهی را کاهش می‌دهد. حتی در برخی موارد فلزات قابل ارزش می‌توانند از خاکستر غنی فلزی به عنوان یک سنگ معدن زیستی bio- ore استخراج گردند و به این طریق مقداری از هزینه پالایش نیز احیا شود. فیتواکسترکشن باید به عنوان یک فعالیت پالایش طولانی مدت که نیازمند سیکل‌های زراعی بیشتری به منظور کاهش غلظت آلودگی‌ها و رسیدن آن به یک سطح قابل قبول می‌باشد، نگاه شود. زمان مورد نیاز برای پالایش بستگی به نوع و گسترش آلودگی‌ها، طول فصل رشد و کارآیی حذف فلزات توسط گیاهان در دامنه‌‌ای بین ۱ تا ۲۰ سال طول می‌کشد. این تکنولوژی مناسب برای پالایش نواحی گسترده آلودگی‌ها در عمق‌های سطحی با مقادیر کم تا متوسط می‌باشد. در تعیین کارآمدی این تکنیک فاکتورهای زیادی دخیل می‌باشند. فیتواکسترکشن فقط در سایت‌هایی قابل اجرا است که حاوی آلودگی‌های فلزی کم تا متوسط باشند زیرا رشد گیاهان در غیر این مناطق با محدودیت مواجه است. همچنین این آلودگی‌ها باید قابلیت دسترسی زیستی bioavalibility برای گیاهان داشته باشند. زمین باید نسبتاً عاری از موانع نظیر درخت‌های افتاده و توپوگرافی قابل قبولی برای اجرای عملیات کشت را داشته باشد. موفقیت فیتواکسترکشن بستگی به چند خصوصیت گیاهی دارد از جمله توانایی تجمع مقادیر زیاد بیومس، رشد سریع، توانایی تجمع مقادیر زیاد فلزات در بافت‌های هوایی که نتیجه اینها حذف اکثر آلودگی‌ها از خاک می‌باشد. دو فاکتور ) BCFنسبت غلظت فلز سنگین در ریشه‌های گیاه به خاک) و TF(فاکتور انتقال) در فیتو اکسترکشن بسیار تعیین کننده هستند که باید برای انباشتگی زیاد مقدار آن بیشتر از یک باشد. گیاهان در نظر گرفته شده برای این تکنولوژی باید به غلظت‌های بالای این فلزات مقاوم و کارآمد در انتقال آنها از ریشه‌ها به اندام‌های هوایی باشند. سایر صفات گیاهی مطلوب شامل توانایی مقاومت به شرایط خاکی نظیر pH، شوری، ساختار خاک و محتوای آب …، تولید سیستم ریشه‌ای متراکم، مراقبت آسان و استقرار سریع، مقاومت به حشرات، آفات و بیماری‌ها می‌باشد. اگرچه گیاهی که تمامی این صفات را دارا باشد، وجود ندارد ولی چشم‌انداز پروژه‌های تحقیقاتی با تمرکز بر روی گیاهان اصلاح شده و تراریخته در این زمینه وجود دارد. (۵۲،۳۷،۵۶)
۲-۲-۶-۵٫ Phytodegration
در فیتودگریشن مواد آلی، یکسری از فعالیت‌های متابولیسمی گیاهان باعث کاهش و حذف آلودگی‌ها از طریق ترسنفورم کردن، شکستن، تثبیت و تبدیل کردن به ترکیبات فرار می‌‌شود. در تکنولوژی فیتودگریشن مواد آلی به مولکول‌های ساده‌تر در بافت‌های گیاهی تجزیه‌شده. گیاهان دارای آنزیم‌هایی‌اند که می‌توانند بقایای آمونیومی، حلال‌های کلروره نظیر تری‌کلرواتیلن و سایر علفکش‌ها را تجزیه و تبدیل کنند.
این آنزیم‌ها معمولاً دهالوژناز، اکسیرناز و ردوکتاز می‌باشند. ریزودگریشن تجزیه مواد آلی در خاک از طریق فعالیت‌های میکروبی ناحیه ریشه (ریزوسفر) است و مراحل آن کندتر از فیتودگریشن می‌باشد. یک سری از مخمرها، قارچ‌ها، باکتری‌ها و سایر ارگانیزم‌ها مواد آلی مانند سوخت‌ها و حلال‌ها را مصرف و حذف می‌کنند. کلاً تکنولوژی‌های گیاه پالایی انحصاری نمی‌باشند و ممکن است هم‌زمان چند تکنیک با هم نیز استفاده شود و این بستگی به نوع و حجم آلودگی‌ها دارد. (۵۲،۳۷،۵۶)
۲-۲-۷٫ گیاه پالاینده‌های زینتی
تاکنون گیاه‌های فرا انباشت زیادی به منظور پالایش و تصفیه مناطق صنعتی و آلوده شناسایی و معرفی شده است. به طوری که تاکنون ۱۶۳ تاکسا گیاهی متعلق به ۴۵ خانواده با توانایی رشد بر روی غلظت‌های بالای فلزات شناسایی شده‌اند. اما اکثر این گونه‌های گیاهی متعلق به گروه گیاهان خوراکی و مرتعی می‌باشند که احتمال وارد شدن به زنجیره غذایی انسان، حیوانات و تهدید سلامتی بشر را به دنبال دارد. به همین منظور گیاهان غیرخوراکی به خصوص گیاهان زینتی و فضای سبزی گزینه‌های بسیار مناسبی برای این تکنولوژی می‌باشند. (۲۶) آزمایشات گلخانه‌ای و مزرعه‌ای بر روی هیبریدی از درخت سپیدار.Populus sp نشان داد که این‌گونه گیاهی قادر به تجمع مقادیر بالایی از Zn (mg/kg)در برگ‌هایش می‌باشد. (۲)
آزمایشات درون شیشه‌ای با افزودن ۰/۵ µmسرب در محیط کشت نشان داد که گیاهچه‌های باززایی شدهPopulus tremula با تجمع ۳۵۰۰mg سرب در یک گرم بیومس گیاه توانایی بالایی را در جذب این فلز سنگین دارند. (۱۸) محققان گیاه زینتی خرزهرهNerium oleander را به دلیل انباشت مقادیر بالایی از سرب (۸۷mg/g) در واحد وزن خشک برگ‌ها در منطقه آلوده به سرب را به عنوان یک گیاه شاخص برای ارزیابی و مونیتور کردن سرب در هوا معرفی نمودند.
در شرایط کشت هیدروپونیک تیمار شده با فلز سرب، generalis × Canna که یک گیاه زینتی مهم در فضای سبز می‌باشد و دارای بیومس بالایی نیز است، پتانسیل زیادی را برای فیتواکسترکشن سرب از محلول غذایی دارد .Pelargonium sp یا شمعدانی معطر کارآمدی بالایی برای فراانباشت فلزات سنگین دارد. در طی یک مطالعه گلخانه‌ای، قلمه‌های جوان شمعدانی معطر در بستر مصنوعی کشت و با محلول‌های مختلف فلزی در غلظت‌های متفاوت کشت داده شد. نتایج نشان داد که این‌گونه زینتی قادر به جذب مقادیر زیادی از سه آلاینده اصلی فلزی (سرب، کادمیوم و نیکل) در یک زمان نسبتاً کوتاه می‌باشد.
ریشه‌های این گیاه قادر به استخراج سرب، کادمیوم و نیکل به مقادیر ۹%، ۷/۲% و ۹/۱% به ترتیب در وزن خشک گیاه در طی ۱۴ روز از محلول‌های غذایی می‌باشد. پیش‌بینی شد اگر این سرعت‌های جذب در شرایط مزرعه هم حفظ گردد، شمعدانی معطر قادر به تصفیه یک سایت؛ آلوده با آلاینده‌های فلزی در کمتر از ۱۰سال می‌باشد. ویژگی برجسته این گیاه آن است که توانایی بقا و رشد بر روی خاک‌های حاوی آلودگی چندگانه فلزی یا مخلوط آلودگی‌های فلزی و هیدروکربنی می‌باشد. (۴۶)
بخش سوم
فلزات