سودان کشور فقیری است به طوری که درآمد سرانه ملی آن در سالهای اخیر از ۳۲۰ دلار فراتر
نرفته است ، نرخ تورم این کشور حدود ۲۰ درصد است و شاخص قیمت کالا و خدمات مصرفی آن رشدی معادل ۱۶ درصد در سال دارد. سودان نزدیک به ۱۲ میلیون نفر نیروی کار دارد و نرخ بیکاری آن بیش از ۴۰ درصد است. از سوی دیگر این کشور ظرفیت تولید یک میلیارد و ۸۱۵ میلیون کیلووات ساعت انرژی الکتریکی دارد.
سودان دارای ذخایر غنی از سنگ آهن ، نفت ، مس ، کروم ، روی ، تنگستن ، میـکا ، نقـره ، و
طلاست. تولید طلای سودان در آستانه سال ۲۰۰۰ میلادی به حدود ۵ تن در سال رسید.
( www.sudan.sd/ar )
منسوجات ، سیمان ، فرآورده های نفتی ، شکر ، صـابون و کفـش مهمتـرین تولیـدات صنعتـی
سودان است. ضمن اینکه عمده ترین محصولات کشاورزی این سرزمین را پنبه ، ارزن ، خرما و سبزیجات تشکیل می دهند.
سودان در سال ۱۹۹۹ بالغ بر ۵۸۰ میلیون دلار کالا به خارج صادر کرد که بیشتر شامـل پنبـه
کنجد و دام های اهلی بود.
عربستان سعودی ، ایتالیا ، آلمان ، مصـر ، فرانسه ، ژاپن و چیـن بزرگتـرین خریـداران کـالا از
سودان هستند.
این کشور همچنین در سال ۱۹۹۹ میلادی بیش از ۱/۴ میلیـارد دلار کـالا خریـد کـه عمـدتاً
شامل مواد غذایی ، فرآورده های نفتی ، کالاهای صنعتی ، ماشین آلات و لوازم نقلیه ، دارو و تجهیزات پزشکی ، پوشاک و منسوجات بود.
چین ، فرانسه ، انگلستان ، آلمان ، ژاپـن ، هلند و کانـادا در ردیـف عمده تریـن صادر کنندگان
کالا به سودان قرار دارند.
سودان بالغ بر ۲۴ میلیارد دلار بدهی خـارجی دارد کـه حداقـل ۷/۵ میلیـارد دلار از آن کـوتاه
مدت است.
( جمهوری سودان ( فارسی ) . گمرک جمهوری اسلامی ایران . بازدید در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۷ )
۲ – ۲ – ۲ – ساختار اقتصادی
با وجود اینکه مردم سودان حکومت استبدادی « جعـفر نمـیری » را در سـال ۱۹۸۵ سـرنگون
ساختند ، آنها هنوز برای جبران زیانهای سیاسی و اقتصادی که وی به بار آورده و همچنین تنظیم مجدد سیاست خارجی خود به نحوی که بر انعطاف پذیری و اعتبار آنها در صحنه بین الملل بیفزاید مبارزه می کنند و تا سال ۱۹۸۹ نتوانسته مشکلات عمده را حل کنند. سودان با مساحتی که دارد بزرگترین کشور در آفریقاست و موقعیت محلی اساسی آن در کنار رود نیل ، جهان عرب را به آفریقای شبه صحرایی متصل می سازد و با خط کشتیرانی بین المللی که از دریای سرخ می گذرد هم مرز است. درحال حاضر سودان کشور فقیری است. بدهی های گذشته و سنگینی به دولتهای خارجی و صندوق بین الملل دارد و قادر نیست توان بالقوه ای را که در منابع معدنی و کشاورزی آن نهفته است ملاحظه کند و مورد بهره برداری قرار دهد.

مشـکـلات اقتـصـادی آن تـا انـدازه ای نـاشـی از هـوای نامسـاعد و خـاک نـه چنـدان غنی و
نیز از سیاست های دولتی ضعیف است که زندگی بسیاری از مردم را به جای آنکه بهبود بخشد ، سخت تر ساخته است.
موقعیت اقتصادی ناگواری که از دولت انتقالی به این دولـت به ارث رسیـده آن را وادار ساخـت
برای مهار کردن خشکسالی و قحطی و همچنین برای دریافت نفت جهت حفظ روند کار در صنایع بنیادی ، خوستار کمک اضطراری شود. کمک غذایی هنگفتی در طول تابستان ۱۹۸۵ از طرف آمریکا و اروپای غربی در اختیار سودان گذاشته شده و کشورهای عربی نیز نفت رایگان به بندر سودان ارسال داشتند. در طول سالهای ( ۸۶ – ۸۵ ) بخشهای اساسی اقتصادی از بین رفته اند. تورم به نزدیک ۴۰% در سال رسیده وجوه ارسالی کارگران خارج از کشور نیز به شدت کاهش یافته و صادرات همچنان در سطح پایینی است.
درآمد حاصل از فروش پنبه در سال ۸۶ – ۱۹۸۵ به دلیل آفت و قیـمت های پایین جـهانی تـا
۱۲۵ میلیون دلار پایین آمد که نصف میزان عادی بود. کمبودها دولت را برآن داشت که صدور گوشت و احشام را ممنوع و حتی مقداری گوشت و شکر وارد کند فقط در محصولات غذایی مازاد مشاهده شد. این کشور که تقریباً ماهیانه به ۱۰۰ هزار تن نفت نیاز دارد به طور کامل به واردات نفت متکی است. لیبی وعده داده است ماهانه ۵۰ هزار تن نفت به سودان تحویل دهد. اکنون خارطوم در صدد است از کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران نیز وعده مشابهی بگیرد. بااین حال موقعیت بودجه ای بنیادی همچنان ناگوار باقی است. دولت که میزان درآمد آن فقط برابر با نیمی از هزینه است مجبور است یا به وام گرفتن های تورم آور از بانک مرکزی متوسل شود و یا از کمک های خارجی استفاده کند.
دولـت صـادق المهدی در فـرمول بنـدی یک سیـاست اقتصـادی جـامع موضعـگیری سختی از
خود نشان داد. مهدی در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در اکتبر ۱۹۸۶ اعلام کرد سودان از پرو پیروی کرده و بازپرداخت بدهی های خارجی خود را با درآمدهای صادراتی ربط می دهد. وزیر دارایی متعاقباً فاش ساخت که دولت درحال بررسی اختصاصی دادن حداکثر ده درصد از درآمد صادراتی خود به امر بازپرداخت بدهی هاست. وی گفت دولت در حال مذاکره با برخی اعتبار دهندگان است تا وام های معینی را لغو کرده و سایرین را نیز به ارز محلی تبدیل کند. دولت صادق المهدی در سال مالی ۱۹۸۷ فقط ۲۰۰ میلیون دلار بودجه به بهره ی بدهی ها اختصاص داده است. تلاش برای دریافت کمک مالی و نفت ، بخش مهمی از تلاشهای دیپلماتیک سودان را تشکیل داده و وجود تغییر در آرایش سیاست خارجی را که سودان بعد از نُمیری بنیان نهاده نمایان می سازد.
نخست وزیر رئیس شورای دولتی و اعضای مهم کابینه در کمتر از یکسال که از روی کـار آمدن
آن می گذرد و از تمامی کشورهای وام دهنده عمده و کشورهای آفریقایی و عرب مهم بازدید کردند. اهداف اقتصادی سودان برای ده سال آینده عبارتند از :

• • افزایش درآمد فردی و توسعه رشد اقتصادی

• • توزیع عادلانه سرمایه گذاری و ایجاد توازن بین مناطق و بخش ها به منظور اجرای عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه پروژه ها.

• • ایجاد بخشهای جدید اقتصادی.

• • در اولویت قرار دادن نیازهای اقتصادی کشور.

• • استفاده و بکار بردن تولیدات ملی کشور در جهت توسعه و خود کفائی.

• • ایجاد توازن بازرگانی.

( ملکی ، ۱۳۶۸ ، ص ۵۱ – ۵۳ )
جنگ دوم جهانی ، مانند جنگ اول ، دوره ترقی ناگهانی اقتصاد سودان به طور کـلی بود . ارزش
واردات از رقم ۸۴۹/۰۶۰/۸ درسال ۱۹۴۱ به ۰۹۱/۹۶۶/۴۱ لیره مصری در ۱۹۵۱ افزایش یافت. در همین مدت ارزش صادرات از ۱۵۷/۸۹۵/۸ به ۵۲۹/۱۷۷/۶۲ لیره مصری رسید که بیشتر این افزایش در اثر سوددهی محصول پنبه بود. مازاد بودجه توجه بیشتری به امر توسعه را مقدور ساخت ، و یک بودجه ویژه توسعه ، بالغ بر ۰۰۰/۷۵۰/۱۳ لیره مصری برای فاصله زمانی (۵۱ – ۱۹۴۶ )در نظر گرفته شد.
برای سالهای ( ۶ – ۱۹۵۱ )دومین بودجه توسعه به مبلغ ۰۰۰/۰۰۰/۳۴ لیره مصـری تعیین شد
و بر گسترش ارتباطات ، طرحهای تولیدی ، خدمات اجتماعی و منافع عامّه متمرکز بود. این پیشرفتهای اقتصادی مشکلاتی جدی در بر داشت. درحالی که جمعیت کشاورز – اکثریت وسیعی از مردم – از افزایش بهای فراورده های خود بهره مند می شدند ، طبقات کوچک ولی مهم کارگر شهری در رنج بودند که در نهایت این عدم موازنه تنشهایی را به دنبال داشت و به اعتصاباتی در سودان انجامید. ( هالت ، ۱۳۶۶ ش ، ص ۱۶۸ )
۲ – ۳– وضعیت دینی در سودان
۲ – ۳ – ۱ – ادیان و مذاهب
از لحاظ مذهبی قاره آفریقا شاید مناسب ترین مکان برای توسعه مذاهب و ادیان مختلف است ؛
زیرا در طول تاریخ ، نواحی متمدن و آباد این قاره همیشه محل برخورد عقاید مذهبی و دینی بوده است ولی در حال حاضر ، گذشته از ادیان و مذاهب ابتدایی ( که مخصوص قبایل سیاهپوست است ) تنها دو دین بزرگ اسلام و مسیحی در آفریقا رواج دارد که مذهب تسنن میان مسلمانان و مذاهب کاتولیک و پروتستان میان مسیحیان توسعه زیادتری دارد. پیروان زرتشتی و بودایی در آفریقا در اقلیت کاملند. امروزه در بیش از نصف قاره ، مسلمانان زندگی می کنند. مسلمانان در شمال آفریقا در کشورهای مصر – لیبی – تونس – الجزایر – مراکش – سودان – حبشه – مالی چاد – نیجریه و سایر کشورهای کنار خلیج گینه دیده می شوند.
غیر از مناطق فوق در سایر کشـورهای ساوان و جنـوب آفریقـا ، پراکنـدگی جغرافیـایی آنان را
می توان مشاهده کرد.
مذاهب دین مسیح ( کاتولیک – پروتستان ) را در کشورهای آفریقای جنوبی ، اتیـوپی و بعضی
از کشورهای ساحل خلیج گینه می توان مشاهده کرد.
یهودی ها را نیز می توان به تعداد کم در بعضی از کشورها پیدا کرد. ( مشیری ، ۱۳۸۱ هـ . ش ، ص ۱۷۳ )
اکثر مردم سودان پیرو مذهب مالکی هستند ، اندکی نیز از مذهب شافعی پیـروی می کنند که

۰

پاسخ ها و متغیر ها با بهره گرفتن از طراحی آزمایش ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت پاسخ ها با بهره گرفتن از تحلیل واریانس (ANOVA) تحلیل می گردند.
۲-۳-۲- تئوری جذب سطحی
چسبندگی اتم ها، یون ها، یا مولکول های گاز، مواد جامد، مایع و یا محلول به سطح جذب نامیده می شود. در این فرایند ایجاد یک فیلم جاذب مولکول یا اتم های انباشته شده بر روی سطح جاذب ایجاد می شود. مولکولهای گازها یا مایعات یا مواد حل شده به سطح ماده جامد می چسبند. در فرایند جذب دو ماده نقش دارند. یکی جامد و یا مایع که در آن جذب رخ می دهد و جاذب نامیده می شود. دوم ماده جذب شونده، که گاز و یا مایع یا حل شده از محلول که بر روی سطح چسبیده می شود.
جاذب: ماده ای که جذب بر سطح آن رخ می دهد به عنوان جاذب شناخته می شود.
ماده جذب شده: ماده ای که مولکول هایش را بر روی سطح جاذب (یعنی جامد یا مایع) جذب می شوند به عنوان ماده جذب شونده شناخته می شود.
جذب مولکولی متفاوت از جذب سطحی است. در جذب مولکولی، مولکول های یک ماده به طور یکنواخت در بخش عمده ای از ماده دیگر توزیع می شوند، در حالی که در جذب سطحی مولکول های یک ماده در در غلظت های بالاتر در سطح ماده دیگر حضور دارند.
با توجه به ماهیت نیروهای موجود بین مولکولهای جاذب و ماده جذب شونده، جذب را می توان به دو نوع تقسیم نمود:
جذب فیزیکی: اگر نیروی جاذبه موجود بین جاذب و ماده جذب شونده نیروهای واندروالسی باشد، جذب، جذب فیزیکی نامیده می شود. در جذب سطحی فیزیکی، نیروی جاذبه بین جاذب و ماده جذب شونده بسیار ضعیف است، بنابراین این نوع از جذب را به راحتی می توان با حرارت دادن یا با کاهش فشار معکوس نمود.

جذب شیمیایی: اگر نیروی جاذبه موجود بین جاذب و ماده جذب شونده تقریبا با همان قدرت پیوند های شیمیایی باشد، جذب، جذب شیمیایی نامیده می شود که به عنوان جذب لانگمویر نیز شناخته شده است. در جذب شیمیایی، نیروی جاذبه بسیار قوی است، بنابراین جذب را نمی توان به راحتی معکوس نمود. جدول ۲-۳- تفاوتهای جذب فیزیکی و شیمیایی را نشان می دهد.
جدول ۲-۳- مقایسه بین جذب فیزیکی و شیمیایی

جذب فیزیکی

جذب شیمیایی

گرمای جذب پایین معمولا بین ۲۰ تا ۴۰ کیلو ژول بر مول است.

گرمای جذب بالا معمولا بین ۴۰ تا ۴۰۰ کیلو ژول بر مول است.

نیروی جاذبه نیروهای واندروالسی است.

نیروی جاذبه نیروهای پیوند شیمیایی است.

معمولا در دمای پایین اتفاق می افتد و با افزایش دما کاهش می یابد.

معمولا در دمای بالا اتفاق می افتد.

معکوس پذیر است.

معکوس پذیر نیست.

فاکتور های موثر بر جذب:
طبیعت جاذب و ماده جذب شونده،
مقدار سطح ماده جاذب،
فعالیت جاذب، و
شرایط آزمایشگاهی مثل دما و فشار.
ایزوترم جذب:
شکل ۲-۲- ایزوترم جذب
شکل ۲-۲- نمودار ایزوترم جذب سطحی را نشان می دهد که در واقع مقدار ماده جذب شونده بر سطح جاذب به عنوان تابع است در صورتی که غلظت در دمای ثابت اندازه گیری شوند.
۲-۳-۲-۱- ایزوترم جذب پایه
با توجه به شکل ۲-۲- می توان پیش بینی کرد که بعد از غلظت اشباع، جذب دیگر اتفاق نمی افتد که در واقع تعداد مکان های خالی بر روی سطح جاذب است. در غلظت بالا مرحله ای به دست می آید که تمام مکان ها اشغال می شوند و افزایش بیشترغلظت تاثیری بر مراحل جذب نمی گذارد. یک مدل متداول برای توصیف فرایند جذب فلزات سنگین بر روی بیو جاذب ها مدل لانگمویر است. اساس این مدل که رابطه بین پوشش مولکول ها بر روی سطح یک ماده جامد و غلظت محیط مجاور آن را در یک دمای ثابت بیان می کند، بر سه فرض زیر استوار است (Febrianto et al., 2009):
جذب فقط پوشش تک لایه ای مولکول ها را شامل می شود.
تمام مکان های جذب سطحی از لحاظ انرژی یکسان بوده و در هر مکان تنها یک اتم جای می گیرد.
هر مولکول برای جذب شدن در هر مکان خاص به اشتغال مکان های همسایه بستگی ندارد.
در واقع مراحل جذب سطحی در ۴ مرحله اتفاق می افتد:
انتقال حجم محلول که شامل حرکت مواد جذب شونده است تا بر لایه مرزی مایع اطراف جاذب، جذب شوند.
انتقال فیلم انتشار که شامل انتقال مواد جذب شونده از فیلم مایع راکد به فضای داخلی حفره های ماده جاذب می باشد.

«قارون هلاک شد که چهل خانه گنج داشت نوشیروان نمرد که نام نکو گذاشت»
کلیات،۵۵
آن گونه که از سبک نگارش سعدی بر می آید وی توانگری را می ستاید که با مردم و برای مردم باشد. بنابراین به آنهایی که دستی در جیب دارند و نانی بر سفره خطاب می کند:

به روزگار سلامت شکستگان دریاب که جبر خاطر مسکین بلا نگرداند
چو سائل از تو به زاری طلب کند چیزی بده وگر نه ستمگر به زور بستاند
کلیات،۸۰
دریاب کنون که نعمتت هست به دست کاین دولت و ملک می رود دست به دست
کلیات،۶۳
ظالم برفت و قاعده زشت ازو بماند عادل برفت و نام نکو یادگار کرد
کلیات،۸۷۲
در جای دیگری درویشان را از شکایت بر حذر داشته و اینگونه می سراید:
مکن زگردش گیتی شکایت ای درویش که تیره بختی اگر هم بر این نسق مردی
توانگرا چو دل و دست کامرانت هست بخور ببخش که دنیا و آخرت بردی
کلیات،۱۷۰
چو بینی توانگر سر از کبر مست برو شکر یزدان کن ای تنگدست
کلیات،۳۳۹
در بخش دیگری بر حال توانگرانی که قدر عافیت را نمی دانند تأسف خورده و چنین زمزمه می کند:
بنالید درویش از ضعف حال بر تندرویی خداوند مال
نه دینار دادش سیهدل نه دانگ بر او زد به سر باری از طنز بانگ
دل سائل از جور او خون گرفت سر از غم برآورد و گفت ای شگفت
توانگر ترش روی، باری، چراست؟ مگر می نترسد زتلخی خواست؟
کلیات،۲۶۳
سعدی توانگران بخیل را اینگونه توصیف می کند:
بخیل توانگر به دینار و سیم طلسمی است بالای گنجی مقیم
کلیات،۲۷۴
حتی جایی در گلستان از مسائل اعتقادی بهره می گیرد. تا گروهی دیگر از ممسکان را نشان دهد و حکایتی نقل می کند: «توانگر بخیل را پسری رنجور بود. نیک خواهانش گفتند: مصلحت آن است که ختم قرآن کنی از بهر وی تا بذل قربانی. لختی به اندیشه فرو رفت و گفت مصحف مهجور اولی تر است که گله ی دور، صاحب دلی بشنید و گفت: ختمش به علت آن اختیار آمد که قرآن بر سر زبان است و زر در میان جان.
دریغا گردن طاعت نهادن گرش همراه بودی دست دادن
به دیناری چو خر در گل بمانند ورالحمدی بخواهی صد بخوانند
کلیات،۱۵۱
به غیر از این حکایات و ابیات کوتاه حکایت سر تا سر جدال سعدی با مدعی بحث توانگری و درویشی است. امّا چرا سعدی که به گفته ی خویش نمک پرورده ی خاندان توانگران است. قلم در این راه می زند و پرده از کار توانگران بر می دارد. و می گوید:
درویش را دست قدرت بسته است و توانگر را پای ارادت شکسته.
کریمان را به دست اندر درم نیست خداوندان نعمت را کرم نیست
کلیات،۱۶۴
در واقع داستان جدال سعدی با مدعی حکایتی است تأمل برانگیز از گلستان که در آن نعمت فقرپروری برآمده از رویکرد عرفانی منکوب شده است پیش از پرداختن به این بحث اشاره نکته ای بسیار مهم جلوه می کند که سعدی خود عارفی است ستایشگر اخلاق درویشی و این موضوع در جای جای فصول گلستان قابل رؤیت است. سعدی تنها در انتهای فصل آداب تربیت از توانگران دفاع می کند. باید اشاره کرد آنجا که سعدی روابط واقعی متن جامعه را شرح می دهد. درویشی را می ستاید. امّا در آرمان شهر خود روند منطقی امور توانگران را مدح می کند. توانگر سعدی همچنان مؤمن و موحدی است درویش صفت. در این روایت سه عنصر مدعی، سعدی و قاضی نقش ایفا می کنند. مدعی نماد درویشانی است که تنها بر ذم توانگران سخن می گویند: «توانگران مشتی متکبر، مغرور، معجب نفور، مشتغل مال و نعمت، مفتنن جاه و ثروت که سخن نگویند الاّ به سفاهت و نظر نکنند الاّ به کراهت. علما را به گدایی منسوب کنند و فقرا را به بی سر و پایی معیوب گردانند و به عزّت مالی که دارند و عزّت جاهی که پندارند برتر از همه نشینند و خود را بهتر از همه بینند و نه آن در سر دارند که سر به کسی بردارند. چون ابر آزارند و نمی بارند و چشمه آفتاب اند و بر کس نمی تابند. بر مرکب استطاعت سوارند و نمی رانند. قدمی بهر خدا ننهند و درمی بی منّ وازی ندهند. مالی به مشقت فراهم آرند و به خست نگه دارند و به حسرت بگذارند. چنانکه حکیمان گفته اند: سیم بخیل از خاک وقتی برآید که وی در خاک رود.» مدعی آن چنان خاک سرای ثروت را به توبره می کشد. که گویی از تولید ثروت، پلشت تر و زشت تر فرآیندی در عالم هستی وجود ندارد. سعدی می گوید: «توانگران دخل مسکینانند و ذخیره گوشه نشینان و مقصد زائران و کهف مسافران و متحمل بارگران و بهر راحت دگران، دست تناول آنگه به طعام برند که متعلقان و زیردستان بخورند و فضله مکارم ایشان به ارامل و پیران و اقارب و جیران رسیده است.»
توانگران را وقفست و نذر و مهمانی زکات و فطره و اعتاق و هدی و قربانی
تو کی به دولت ایشان رسی که نتوانی جزین دو رکعت و آن هم به صد پریشانی
کلیات،۱۶۴
این چنین است که سعدی زبان به مدح توانگران می گشاید. زیرا می داند که فراغت و آسودگی با فقر و محنت و سعادت با تنگدستی قرابت چندانی ندارد. او مستند به روایات مذهبی می گوید. که فقر به کفر می انجامد و به زیبایی و در نهایت مهارت بر فواید و سودمندی توانگری صحه می گذارد و رابطه معاش، فراغت و آرامش را این چنین بیان می دارد: «نبینی که حق جلّ و علا در محکم تنزیل از نعمت اهل بهشت خبر می دهد که اولئک لَهُم رزق معلوم تا بدانی که مشغول کفاف از دولت عفاف محروم است و ملک فراغت زیر نگین رزق معلوم»
تشنگان را نماند اندر خواب همه عالم به چشم چشمه آب
کلیات،۱۶۵
سعدی آن چنان بر رویکرد دنیا محور تأکید دارد که بیان می دارد: «صاحب دنیا به عین عنایت حق ملحوظ است و به حلال از حرام محفوظ»
کلیات،۱۶۶
شاعر در این حکایت دو سر طیف را در قالب مدعی و سعدی نمایان می سازد. تا شخصیت معقول تری را خلق نماید. قاضی شاهکار بی نظیر سعدی و به نوعی تصویری واقعی از شخصیت او است. قاضی بر جدال سعدی و مدعی به حکم عدالت نظر می دهد. قاضی رویکرد رادیکال سعدی را نکوهش می کند. و می گوید ای آن که توانگران را ثنا گفتی و بر درویشان جفا روا داشتی بدان که «هر جا که گل است خار است و با خمر خمارست و به سر گنج مار است و آنجا که دُر شاهوار است نهنگ مردم خوار است. لذت عیش دنیا را لدغه اجل در پس است و نعیم بهشت را دیوان مکاره در پیش»
جور دشمن چه کند گر نکشد طالب دوست گنج و مار و گل و خار و غم و شادی به هم اند
کلیات،۱۶۸
قاضی در عین حال مدعی را پند می دهد که همه را به یک چوب نراند که «قومی بر این نمط که شنیدی و طایفه ای خوان نعمت نهاده و دست کرم گشاده. طالب نامند و معرفت و صاحب دنیا و آخرت» و همچنین می گوید: «مقربان حضرت حق، جل و علا، توانگرانند درویش سیرت و درویشانندتوانگر همت و مهین توانگران آن است که غم درویش خورد و مهین درویشان آن است که کم توانگر گیرد.»
کلیات،۱۶۹
سعدی آموخته است که در کنار قدرت زیست نماید و همواره بر طبل مخالفت با حاکمان نکوبد. او با رویکردی تقدیرگرا و با زیرکی مبحث معیشت و اقتصاد را به قدرت نزدیک می کند و حتی استبداد ایرانی را توجیه می کند. «عمل پادشاه ای برادر دو طرف دارد. امید و بیم یعنی امید نان و بیم جان».
بسیاری از متفکران و اندیشمندان کنونی این دیار هر چند با رویکردی متفاوت و برآمده از سامانه معرفتی مدرن، هم چنان به نوعی در مذمت توانگری سخن می رانند و در این راستا حاکمان را به طور مطلق بی نصیب نمی گذارند. امّا سعدی در نقد خود بر جامعه و حاکم جانب عقل را رها نمی کند و همواره محافظه کارانه بر ارابه مخالفت می راند. زیرا معتقد است
دگر ره چون نداری طاقت نیش مکن انگشت در سوراخ گژدم
کلیات،۵۴
او حتی جدال سعدی و مدعی را با بازگشت به رویکرد عرفانی خود و در جوی مملو از سکوت، تواضع و فروتنی به پایان می رساند و چنین پند می دهد:
مکن زگردش گیتی شکایت ای درویش که تیره بختی، اگر هم بر این نسق مردی

• پاداش اجتماعی توان پیش بینی فرسودگی شغلی کارکنان را دارد.

بر اساس اهداف و فرضیه ها، پژوهش حاضر، توصیفی از نوع همبستگی است. جامعه آماری عبارت بود از کلیه کارکنان بیمارستان حضرت امام خمینی^)رض(  ساری در سال ۱۳۹۴ به تعداد ۸۶۷ نفر. جهت انتخاب حجم نمونه به جدول کرجسی و مورگان مراجعه شد. بر این اساس تعداد نمونه برابر ۲۶۹ نفر به دست آمد. همچنین، برای انتخاب آزمودنی ها از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شد. برای گردآوری اطلاعات، از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده شد. در روش کتابخانه ای نسبت به فیش برداری از کتب، مقالات، پایان نامه ها، نشریات داخلی و خارجی اقدام شد. همچنین به منظور دستیابی به جدیدترین مقالات مرتبط با موضوع پژوهش از شبکه اینترنت (جهت رجوع به سایت های معتبر علمی) استفاده شد. در روش میدانی، پرسشنامه های پژوهش در اختیار پاسخگویان قرار گرفت. در این پژوهش، ابزار اندازه گیری داده ها، پرسشنامه های پاداش اجتماعی وین و همکاران (۱۹۹۷)، اعتیاد به کار اسپنز و رابینز (۱۹۹۲)، تعهد سازمانی آلن و مایر (۱۹۹۰) و فرسودگی شغلی مسلش و جکسون (۱۹۸۱) بود. روایی محتوایی پرسشنامه توسط متخصصان و استاد محترم راهنما مورد تایید واقع شد و به روش همسانی درونی و محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، پایایی پرسشنامه های پاداش اجتماعی برابر ۸۷/۰، اعتیاد به کار برابر ۸۵/۰، تعهد سازمانی برابر ۸۸/۰ و فرسودگی شغلی برابر ۸۷/۰ محاسبه شد که نشان داد از پایایی مناسبی برخوردار هستند. روش تجزیه و تحلیل داده ها استفاده از روش های آمار توصیفی (محاسبه فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی (آزمون ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیونی) از طریق برنامه نرم افزاری SPSS 20 بود.

۵-۳) یافته های پژوهش
تجزیه و تحلیل توصیفی داده ها نشان داد که:

• جنسیت اکثریت آزمودنی ها، مرد (۵۹ درصد) بود.

• سن اکثریت آزمودنی ها، ۴۱ تا ۵۰ سال (۴۴ درصد) بود.

• سطح تحصیلات اکثریت آزمودنی ها، لیسانس (۵۴ درصد) بود.

• سابقه کار اکثریت آزمودنی ها، ۱۶ تا ۲۰ سال (۲۹ درصد) بود.

تجزیه و تحلیل استنباطی داده ها نشان داد که:

• فرضیه ۱: در بررسی فرضیه ۱، محاسبات آماری نشان داد که رابطه معنادار مثبت بین پاداش اجتماعی و اعتیاد به کار کارکنان وجود دارد. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

• فرضیه ۲: در بررسی فرضیه ۲، محاسبات آماری نشان داد که رابطه معنادار مثبت بین پاداش اجتماعی و تعهد سازمانی کارکنان وجود دارد. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

• فرضیه ۳: در بررسی فرضیه ۳، محاسبات آماری نشان داد که رابطه معنادار منفی بین پاداش اجتماعی و فرسودگی شغلی کارکنان وجود دارد. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

• فرضیه ۴: در بررسی فرضیه ۴، محاسبات آماری نشان داد که ۸/۲۳ درصد از اعتیاد به کار کارکنان توسط متغیرهای حمایت سرپرستان و حمایت همکاران از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

• فرضیه ۵: در بررسی فرضیه ۵، محاسبات آماری نشان داد که که ۲/۲۷ درصد از تعهد سازمانی کارکنان توسط متغیرهای حمایت همکاران و حمایت سرپرستان از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

• فرضیه ۶: در بررسی فرضیه ۶، محاسبات آماری نشان داد که ۲/۲۴ درصد از فرسودگی شغلی کارکنان توسط متغیرهای حمایت سرپرستان و حمایت همکاران از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است. چرا که مقدار سطح معناداری (Sig.) از مقدار ۰۱/۰ = α، کوچکتر است.

۵-۴) بحث و نتیجه گیری
در بررسی فرضیه ۱، یافته ها نشان داد که بین پاداش اجتماعی و اعتیاد به کار کارکنان رابطه معنادار مثبت (مستقیم) وجود دارد، به طوری که مقدار این همبستگی ۴۴/۰ است، یعنی همبستگی ضعیفی بین دو متغیر برقرار است. همچنین، بین ابعاد پاداش اجتماعی (حمایت سرپرستان و حمایت همکاران) و اعتیاد به کار کارکنان نیز رابطه معنادار مثبت وجود دارد. از سویی دیگر، محاسبه ضریب تعیین نشان می دهد که ۱ درصد تغییر در جهت افزایش پاداش اجتماعی به میزان ۲۰ درصد اعتیاد به کار کارکنان را افزایش می دهد و بر عکس. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های میانو و همکاران (۲۰۱۳)، استون و همکاران (۲۰۱۰)، ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸) و لین (۲۰۰۶)، در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. این نتایج نشان می دهند که جهت افزایش اعتیاد به کار در کارکنان در حد متعارف به طوری که به سلامتی و روابط اجتماعی آنان خللی وارد نسازد، می توان میزان پاداش اجتماعی ناشی از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران را افزایش داد، چرا که با افزایش میزان پاداش اجتماعی، میزان اعتیاد به کار کارکنان افزایش می یابد و برعکس با کاهش میزان پاداش اجتماعی، از میزان اعتیاد به کار کارکنان کاسته می شود. در تبیین این یافته می توان گفت که پاداش اجتماعی مورد بررسی در این پژوهش که همان برخورداری از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران است به عنوان یک نیروی انگیزشی، سبب افزایش اعتماد به نفس و احساس خودکارآمدی در کارکنان می شود، که در نتیجه کارکنان زمان بیشتری از اوقات شبانه روز خود را به کار و برنامه ریزی برای امور و فعالیت های شغلی در نظر می گیرند، اضافه کاری انجام می دهند، تا دیر وقت در محل کار خود می مانند و یا بخشی از فعالیت های کاری خود را به منزل انتقال می دهند. این نشانگر تعهد کاری یک کارمند به سازمان محل کارش است. امری که باعث ارتقا بهره وری در سازمان می گردد. اگر چه ممکن است در درازمدت آسیب هایی به فرد کارمند وارد کند و سلامتی او را مورد تهدید قرار دهد.
در بررسی فرضیه ۲، یافته ها نشان داد که بین پاداش اجتماعی و تعهد سازمانی کارکنان رابطه معنادار مثبت وجود دارد، به طوری که مقدار این همبستگی ۵۱/۰ است، یعنی همبستگی متوسطی بین دو متغیر برقرار است. همچنین، بین ابعاد پاداش اجتماعی (حمایت سرپرستان و حمایت همکاران) و تعهد سازمانی کارکنان نیز رابطه معنادار مثبت وجود دارد. از سویی دیگر، محاسبه ضریب تعیین نشان می دهد که ۱ درصد تغییر در جهت افزایش پاداش اجتماعی به میزان ۲۶ درصد تعهد سازمانی کارکنان را افزایش می دهد و بر عکس. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های میانو و همکاران (۲۰۱۳)، استون و همکاران (۲۰۱۰)، ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸) و لین (۲۰۰۶)، در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. این نتایج نشان می دهند که جهت افزایش تعهد سازمانی در کارکنان، می توان میزان پاداش اجتماعی ناشی از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران را افزایش داد، چرا که با افزایش میزان پاداش اجتماعی، میزان تعهد سازمانی کارکنان افزایش می یابد و برعکس با کاهش میزان پاداش اجتماعی، از میزان تعهد سازمانی کارکنان کاسته می شود. در تبیین این یافته می توان گفت که پاداش اجتماعی مورد بررسی در این پژوهش که همان برخورداری از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران است، سبب افزایش نشاط و امیدواری و احساس مهم بودن در کارکنان می شود و کارکنان به پاس قدردانی با گذشت و فداکاری، وفاق و همدلی در صدد جبران بر آمده و در نتیجه تعهد سازمانی افزایش می یابد.
در بررسی فرضیه ۳، یافته ها نشان داد که بین پاداش اجتماعی و فرسودگی شغلی کارکنان رابطه معنادار منفی وجود دارد، به طوری که مقدار این همبستگی ۴۶/۰ است، یعنی همبستگی ضعیفی بین دو متغیر برقرار است. همچنین، بین ابعاد پاداش اجتماعی (حمایت سرپرستان و حمایت همکاران) و فرسودگی شغلی کارکنان نیز رابطه معنادار منفی وجود دارد. از سویی دیگر، محاسبه ضریب تعیین نشان می دهد که ۱ درصد تغییر در جهت افزایش پاداش اجتماعی به میزان ۲۲ درصد فرسودگی شغلی کارکنان را کاهش می دهد و بر عکس. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸)، ریموند و همکاران (۲۰۰۶)، و لین (۲۰۰۶) در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. این نتایج نشان می دهند که جهت کاهش فرسودگی شغلی در کارکنان، می توان میزان پاداش اجتماعی ناشی از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران را افزایش داد، چرا که با افزایش میزان پاداش اجتماعی، میزان فرسودگی شغلی کارکنان کاهش می یابد و برعکس با کاهش میزان پاداش اجتماعی، بر میزان فرسودگی شغلی کارکنان افزوده می شود. در تبیین این یافته می توان گفت که در صورت ضعف در پرداختن به پاداش اجتماعی - برخورداری از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران- کارکنان احساس تنهایی نموده و امنیت شغلی خود را در خطر دیده و هر یک از سرپرستان و همکاران خود را به عنوان دشمن فرض کرده که نمی توان در مواقع ضروری و حساس از آنان کمک خواست و از آنان یاری طلبید. این ترس و نگرانی همراه با استرس و پریشانی توان آنان را کاهش داده و اعتماد به نفس آنان را کاهش می دهد. در نتیجه، همراه با بی انگیزگی، تاخیرها و غیبت ها افزایش یافته و فرسودگی شغلی آغاز می شود.
در بررسی فرضیه ۴، یافته ها نشان داد که ۸/۲۳ درصد از اعتیاد به کار کارکنان توسط متغیرهای حمایت سرپرستان و حمایت همکاران از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است و بقیه تغییرات توسط متغیر­هایی تبیین می­ شود که در این تحقیق شناسایی نشده­اند. بنابراین، جهت نرمال سازی اعتیاد به کار کارکنان نخست باید حمایت سرپرستان را افزایش و سپس حمایت همکاران را ارتقاء داد. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های میانو و همکاران (۲۰۱۳)، استون و همکاران (۲۰۱۰)، ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸) و لین (۲۰۰۶)، در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. بنابراین، در تبیین نتیجه به دست آمده می توان گفت که حمایت سرپرستان و حمایت همکاران از بروز سرخوردگی، نا امیدی، نگرانی، یاس و اضطراب در کارکنان جلوگیری کرده و از سوی دیگر، سبب می شود آنان به موقع سر کار خود حاضر شوند، فعالیت کنند و به موقع آن را ترک کنند، در طول ساعات کاری امور شغلی خود را پیگیری کنند، پس از بازگشت از کار با شادی و نشاط در کنار خانواده خود باشند، از مرخصی های شان به نحو احسن استفاده کنند و غیره، در نتیجه، ضمن حفظ سلامتی کارکنان، بهره وری در سازمان نیز ارتقاء می یابد.
در بررسی فرضیه ۵، یافته ها نشان داد که ۲/۲۷ درصد از تعهد سازمانی کارکنان توسط متغیرهای حمایت همکاران و حمایت سرپرستان از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است و بقیه تغییرات توسط متغیر­هایی تبیین می­ شود که در این تحقیق شناسایی نشده­اند. بنابراین، جهت افزایش تعهد سازمانی کارکنان نخست باید حمایت همکاران و سپس حمایت سرپرستان را افزایش داد. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های میانو و همکاران (۲۰۱۳)، استون و همکاران (۲۰۱۰)، ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸) و لین (۲۰۰۶)، در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. بنابراین، در تبیین نتیجه به دست آمده می توان گفت که حمایت سرپرستان و حمایت همکاران موجب تعهد بیشتر به سازمان می شود چون آن با تعاون و همکاری در کار و مسئولیت پذیری بیشتر در کار ارتباط دارد، بنابراین، آن دسته از کارکنانی که از حمایت سرپرستان و حمایت همکاران برخوردار هستند، جهت دریافت سهم بیشتری از مزایا و پاداش، متعهدانه خود را به سازمان پایبند می کنند، آن ها با اظهار رضایت شغلی و لذت از کار خواسته هاى شغلى شان را به خوبى محقق مى کنند.
در بررسی فرضیه ۶، یافته ها نشان داد که ۲/۲۴ درصد از فرسودگی شغلی کارکنان توسط متغیرهای حمایت سرپرستان و حمایت همکاران از ابعاد پاداش اجتماعی قابل پیش بینی است و بقیه تغییرات توسط متغیر­هایی تبیین می­ شود که در این تحقیق شناسایی نشده­اند. بنابراین، کاهش فرسودگی شغلی کارکنان نخست باید حمایت سرپرستان و سپس حمایت همکاران را افزایش داد. نتیجه پژوهش حاضر با یافته های پژوهش های ﭼﯿﺎﻧﮓ و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۱۰)، وﯾﻠﻤﺎر و ﻫﻤﮑﺎران (۲۰۰۸)، ریموند و همکاران (۲۰۰۶)، و لین (۲۰۰۶) در خارج از کشور و نتایج پژوهش های پسنده و همکاران (۱۳۹۲)، شعبانی بهار و محمودیان (۱۳۹۱)، شعبانی بهار و تلخابی (۱۳۹۰)، زارعی متین و جمشیدی کهساری (۱۳۸۹) و صاحب الزمانی و همکاران (۱۳۸۸) در داخل کشور همسو است. بنابراین، در تبیین نتیجه به دست آمده می توان گفت که حمایت نشدن از سوی سرپرستان و همکاران رابطه مستقیمی با بی تفاوتی و بی انگیزگی در برابر مخاطرات سازمان دارد که به هر اندازه که قوی تر باشد از میزان رضایت شغلی و تعهد سازمانی کاسته و بر فرسودگی شغلی می افزاید. در واقع، بارسمی و محدود شدن روابط، از اثربخشی تصمیم گیری های سازمانی کاسته و در نتیجه از کارایی و بهره وری سازمان کاسته می گردد.
۵-۵) محدودیت های پژوهش
۵-۵-۱) محدودیت های در کنترل پژوهشگر:

• محدود بودن اجرای پژوهش به پرسشنامه های بسته پاسخ.

• محدود بودن جامعه آماری به کارکنان بیمارستان حضرت امام خمینی^(رض)، لذا در تعمیم نتایج به سایر جوامع، نهایت دقت و احتیاط به عمل آید.

• محدودیت مکانی به شهرستان ساری، لذا در تعمیم نتایج به سایر شهرها و شهرستان ها، نهایت دقت و احتیاط به عمل آید.

• محدود بودن پژوهش به بررسی رابطه پاداش اجتماعی با اعتیاد به کار، تعهد سازمانی و فرسودگی شغلی کارکنان بیمارستان، روش تحقیق همبستگی و آزمون های ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیونی.

۵-۵-۲) محدودیت های خارج از کنترل پژوهشگر:

• محدودیت در توانایی و کنترل همه متغیرهای موثر در موقعیت پژوهش نظیر هوش، استعداد، خلاقیت و غیره در کارکنان.

• وقت گیر بودن هماهنگی های لازم با کارکنان جهت اجرای پرسشنامه.

• همکاری ضعیف برخی از کارکنان در تکمیل پرسشنامه ها و برگرداندن آنها به صورت ناقص که از تحقیق حذف گردید.

۵-۶) پیشنهادهای پژوهش
۵-۶-۱) پیشنهادهایی بر اساس نتایج پژوهش:

• در بررسی فرضیه ۱، مشخص گردید که رابطه معنادار مثبت بین پاداش اجتماعی و اعتیاد به کار کارکنان وجود دارد، از این رو پیشنهاد می گردد جهت نرمال سازی اعتیاد به کار در کارکنان به جای تاکید بر اضافه کاری، انجام امور محوله در منزل و غیره، سایر متغیرها نظیر پاداش اجتماعی، رضایت شغلی، پاداش ها و ترفیعات، امکانات و مزایای شغلی، کیفیت زندگی کاری و غیره در کارکنان افزایش یابد.

• در بررسی فرضیه ۲، مشخص گردید که رابطه معنادار مثبت بین پاداش اجتماعی و تعهد سازمانی کارکنان وجود دارد، از این رو پیشنهاد می گردد جهت افزایش تعهد سازمانی کارکنان علاوه بر حمایت های مادی و در نظر گرفتن پاداش های نقدی و غیر نقدی، روحیه همکاری و تعاون، ایثار و گذشت، همدلی و مسئولیت پذیری در بین کارکنان و بین کارکنان با سرپرستان افزایش یابد.

• در بررسی فرضیه ۳، مشخص گردید که رابطه معنادار منفی بین پاداش اجتماعی و فرسودگی شغلی کارکنان وجود دارد، از این رو پیشنهاد می گردد جهت کاهش فرسودگی شغلی کارکنان، کلیه کارکنانی که اضافه کاری انجام می دهند، تا دیر وقت سر کار خود حاضر هستند، بخشی از امور کاری را به منزل انتقال می دهند، از مرخصی های خود استفاده نمی کنند و یا حاضرند جای سایر کارکنان انجام وظیفه کنند، شناسایی و با شرکت دادن در کلاس های آموزشی و مشاوره، آن ها را با خطرات روحی و روانی فرسودگی شغلی آشنا نمود.

«چیزی از دوره صحابه نگذشته بود که مردانی با کفایت برآمدند تا در حمل امانت الهی و ادای رسالت او در زمین جانشین آنها شوند و آنان تابعانی بودند که اصـحاب را با نیکـوکاری تبعیت کـردند. آنان مـردانی بودند که زمـان از امـکان بهره مندی از انوار روزگار پر خیر و برکت رسالت تأخیرشان انداخت. و با مراجعه به بزرگان صحابه و بست نشستن بر آستان مقدس آنان، [عدم درک عهد رسالت را] جبـران می کـردند و از دانش آنها استــفاده می کـردند و از نور هدایتشـان بهـره می گرفتند. آن که امتداد نور رسالتی است که جای جای زمین را روشن کرده است قطعاً پایدار و جاودان می ماند».^[۲۲۷]
بنابراین، ایشان، برای صحابی و تابعی جایگاهی فراتر از سایر مفسران قائل می باشد.

۲-۲-۲-۱٫ قول صحابی
آیت الله معرفت، در بیان اعتبار و جایگاه قول صحابی آن را از قول تابعی جدا نموده است و به همین جهت، ابتدا به شروط و جایگاه قول صحابی پرداخته می شود:
۲-۲-۲-۱-۱٫ شروط اعتبار قول صحابی
پس از بیان دیدگاه آیت الله معرفت در باب حجّیت خبر واحد در تفسیر، به شرائطی که ایشان در پذیرش این گونه روایات بیان داشته، اشاره می کنیم.
ایشان پیرامون اعتبار قول صحابی به نظر زرکشی استناد می کند که او، یکی از منابع تفسیری را «قول صحابی» ذکر کرده است.^[۲۲۸]
آیت الله معرفت دو شرط را در اعتبار اخبار آحاد نام می برد که اگر روایتی دارای این دو شرط بود، نمی توان در انتساب آن به پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله شک کرد، اگر چه به ظاهر، سند به رسول خدا صلی الله علیه و آله متصل نباشد:
الف. صحت اِسناد
اولین شرطی که ایشان، ذکر می کند درستی اسناد است؛ یعنی سلسله سند تا ناقل حدیث، دچار هیچ گونه ارسالی^[۲۲۹] نشده باشد.^[۲۳۰]
ب. صحابی طراز اول
دومین شرط این است که راوی حدیث از صحابیان طراز اول باشد. به نظر می رسد، مقصود ایشان، صحابیانی است که در تفسیر قرآن مرجع دیگران بوده و به عبارت دیگر، از شرط «عدالت» برخوردار باشند.^[۲۳۱]
در جای دیگر، با اشاره به اینکه روایت صحابی با شروطی، در حکم روایت مرفوع است، به بیان دیدگاه دانشمندان پرداخته و می گوید:
«امری که [علمای] قوم در آن قائل به تفصیل شده اند، میان موردی است که برای رأی و نظر دخالتی در آن باشد و موردی که چنین نباشد. در مورد قسم اول، گفته اند موقوف بر صحابی است و اسناد آن به پیامبر صلی الله علیه و آله صحیح نیست و در مورد دوم گفته اند که راهی به سوی علم به آن جز از طریق وحی نیست. پس، ناگزیر حدیث مرفوع به پیامبر صلی الله علیه و آله است. و این به خاطر جایگاه عدالت صحابی و وثاقت او در دین است که از چیزی که راهی برای حسّ آن وجود ندارد، خبر نمی دهد، مگر هنگامی که دانای راستگوی امانتداری به ا و خبر داده باشد».^[۲۳۲]
ایشان در این کلام روایت صحابی را به دو قسم تقسیم نموده است: قسمی که موقوف بر اوست و در بردارنده اجتهاد و نظر وی می باشد که قابل قبول نیست. و قسم دوم که با وجود عدم اتصال به پیامبر صلی الله علیه و آله ، اسناد آن به پیامبر صلی الله علیه و آله، صحیح می باشد.
ایشان، برای اثبات این مدعا، به گفته امام علیعلیه السلام استناد می کند که درباره منابع سرشار علمش سؤال شد و این گونه پاسخ داد:
«جز این نیست که آموزشی از صاحب علم است، علمی که خدا به پیامبرش صلی الله علیه و آله آموخت و او به آن را به من آموزش داد، و برایم دعا کرد که سینه ام آن را حفظ کند و درون جانم آن را در آغوش گیرد ».^[۲۳۳]
ایشان با بیان این گفته از امیرالمؤمنینعلیه السلام، در واقع مصداق صحابی واقعی را نشان داده است و مقصود این بوده که صحابیِ دارای چنین مقامی، سخنش حجّت است.
همچنین، به تحقیق پیرامون تعریف صحیح «صحابی» می پردازد و آن را در لغت، قرآن و کلام معصومانعلیهم السلام جست و جو می کند و سعی دارد از «صحابی» تعریف جدیدی ارائه دهد و بالاخره آن را این گونه تعریف می کند:
«صحابه ـ جمع صحابی ـ فرهیختگانی از شیفتگان فخر رسالت بودند، که…تمامی هستی خود را بر طبق اخلاص، نثار مقدمش می نمودند و در پرورش شجره طیبه اسلام و نشر و پخش تعالیم عالیه قرآن لحظه ای غفلت نمی ورزیدند…هیچ گاه تعلل نجسته و در سختی ها و دشواری ها، عقب گرد نکرده…و چون سپری آهنین، جلو هر گونه بدعت و ناروایی می ایستادند، گرچه به قیمت از دست دادن جان و هستی خویش باشد…».^[۲۳۴]
چنان که در مقامی دیگر به بیان داناترین صحابه می پردازد و معیارهایی را برای شناسایی شایستگی فرد به عنوان صحابی، ذکر می کند که به نظر می آید همان ملاک های «عدالت» است. او در این باره می گوید:
«شایستگی مرد و استقامت او در دین به وسیله تقوای او از محارم الهی و فرمانبرداری او از اوامر و نواهی او و در اطاعت از پیامبر و پیروی سنت او و عمل به سفارش های او شناخته می شود، بدون این که پس از فرمان خدا و پیامبرصلی الله علیه و آله برای خود اختیاری قائل باشد؛ زیرا ایمان راستین، اقتضا می کند که امر خود را کاملاً به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله تسلیم کند».^[۲۳۵]
بنابراین بسیاری از کسانی که در اسم و رسم با عنوان «صحابی» خوانده می شوند، از دایره این تعریف خارج می گردند.
ایشان معتقد است، صحابی رسول خداصلی الله علیه و آله، مانند حواریان عیسیعلیه السلام گروه خاصی بودند که در جهت کسب معنویت، جنبه اختصاصی به آن حضرت را داشتند. بنابراین، به همه کسانی که در خدمت رسانی به حضور آن حضرت شرفیاب می شدند، نمی توان عنوان «صحابی» را اطلاق نمود.^[۲۳۶]
وی در ادامه این تعریف را منسوب به بزرگان شیعه دانسته و آن را برگرفته از قرآن و حدیث می داند.^[۲۳۷]
ج. عدم دخالت رأی و نظر
علاوه بر دو شرط گذشته که آیت الله معرفت، به آن اشاره نموده، می توان از شرط سومی نیز، یاد نمود که در اعتبار روایت صحابی باید لحاظ شود تا بتوان به طور قطع قول صحابی در تفسیر را، به رسول خدا صلی الله علیه و آله متصل دانست و آن در مواردی است که مربوط به اجتهاد و نظر شخصی وی، مشاهدات کنونی فهم وضع لغوی یا آنچه به آداب و رسوم رایج و… می باشد، مربوط نشود.^[۲۳۸]
ایشان، قول صحابی که مستند به طریق وحی نبوده و رأی و نظر در آن دخالت پیدا کرده باشد را موقوف به صحابی دانسته است و اسناد آن به پیامبرصلی الله علیه و آله را صحیح نمی داند.^[۲۳۹]
اما در مقامی دیگر، به طور صریح موضع خود را راجع به حجّیت قول صحابی اظهار نموده و حتی اجتهاد او را نیز، معتبر عنوان می کند و می گوید:
«[نظر] صحیح این است که قول صحابی در تفسیر معتبر است، خواه در درایت [و نظر اجتهادی او] خواه در روایت او. و نیز این که [قول صحابی] یکی از منابع اصلی در تفسیر است، ولی لازم است از اقوال ضعیف و مجعول پرهیز شود … و آن حق است و تردیدی در آن نیست، پس از این که راهنمای ما در این بخش، تحقیق است و نه تقلید».^[۲۴۰]
شاید مراد از «درایت» صحابی، چیزی غیر از اجتهاد و اعمال نظر شخصی باشد و نظر به فهم و درک او نسبت به معارفی دارد که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، آموخته است.
۲-۲-۲-۱-۲٫ نقد دیدگاه علمای شیعه
ایشان، به نقد دیدگاه علمای شیعه می پردازد که تفسیر صحابی را – هر چند از مقام رفیعی برخوردار باشد - تفسیری موقوف دانسته اند و اسناد آن به پیامبرصلی الله علیه و آله را صحیح نمی دانند.^[۲۴۱]
وی، در نقد این مطلب، تفسیر صحابی را مستند به آنچه از پیامبرصلی الله علیه و آله فرا گرفته می داند و در توجیه این مسئله می گوید:
«ممکن است او آن مطلب را از بخش هایی از تعالیم پیامبر صلی الله علیه و آله استنباط کرده و از مبانی و اصولی که از حضرت آموخته است استخراج نموده باشد، بدون این که از حضرتش تصریحی بر این فرع به طور ویژه شده باشد. پس این اجتهادی از سوی صحابی جلیل القدر است و وابسته به میزان زیرکی و عمق نظر او در فهم مبانی اسلام و قرآن بر اساس آنچه پیامبر به او آموخته است می باشد. مجتهد گاهی خطا می کند و اگر معصومعلیه السلام نباشد این طور نیست که همیشه کلامش قرین صواب باشد».^[۲۴۲]
ایشان، همچنین، وقف در روایات صحابه را به وقف در روایات ائمه علیهم السلام تشبیه می کند و می گوید: «و از اینجاست که آنچه از ائمه معصومعلیهم السلام وارد شده است به خود آنان اسناد می دهیم، اگر چه یقین داریم که آموزشی از صاحب علمی محکم و منبعی استوار است…».^[۲۴۳]
بنابراین، همان طور که کلام ائمهعلیهم السلام را حجّت می دانیم، باید کلام صحابه را نیز حجّت بدانیم.
در این میان، از موضع علامه طباطبایی در این باره اظهار شگفتی می کند که آیه Cوَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمB^[244] را دال بر حجّیت کلام پیامبرصلی الله علیه و آله در بیان آیات قرآن دانسته و کلام اهل بیت علیهم السلام را نیز بر اساس حدیث ثقلین، ملحق به آن کرده، ولی کلام سایر افراد از جمله صحابه و تابعان را، به علت عدم شمول آیه و نداشتن نص قابل اعتماد بر این مطلب، فاقد حجیّت خوانده است.^[۲۴۵]
ایشان به پاسخ و نقد دیدگاه علامه می پردازد و دلائلی از قرآن^[۲۴۶] و روایات^[۲۴۷] برای اثبات حجّیت گفته صحابی ذکر می کند.^[۲۴۸]
۲-۲-۲-۱-۳٫ علل اعتبار قول صحابی
آیت الله معرفت به علت اعتبار و ارزش تفسیر صحابی نیز اشاره نموده و آن را «نزدیکی جایگاه او به پیامبرصلی الله علیه و آله » و «میزان بالای عنایت حضرت به تربیت و تعلیم آنان» می شمرد. همچنان که از نظر زمانی نزدیک ترین افراد به حضرت بودند که با اهداف و روش و مقاصد ایشان، بیش از سایر افراد آشنا بودند.^[۲۴۹]
۲-۲-۲-۲٫ قول تابعی
آیت الله معرفت، به دو سبب عمده به عنوان عامل ارزش اقوال تابعان، اشاره می نماید:
۲-۲-۲-۲-۱٫ علل اعتبار قول تابعی
ایشان، به دو علت را به عنوان عامل ارزش قول تابعی، عنوان نموده است:
الف. تابعان، شاگردان مکتب صحابه
آیت الله معرفت پس از بیان این مطلب که تابعان در حقیقت شاگردان و فارغ التحصیلان مکتب صحابه می باشند، حجم وسیع تفاسیر را منسوب به تابعان می داند و در حقیقت آنان را ناقلان روایت صحابه معرفی می کند.^[۲۵۰]