تحقق اهداف و اصول حکمرانی در آب، در گروی تعیین و تبیین نقش و مسئولیتهای سه عنصر اصلی در اجرای عملی برنامه ها یعنی دولت، بخش خصوصی و ذینفعان می باشد که خوشبختانه کلیه اسناد بالادستی موجود نیز به نقش و عملکرد هر یک از رئوس این مثلث در برنامه های توسعه کشور تاکید دارند، لذا در برنامه پنجم توسعه تلاش شده که مسئولیتها و وظایف هر یک از عناصر بالا مشخص شده و ابزارهای مورد نیاز نیز در احکام برنامه پیش بینی گردد. یکی از مولفه های اصلی برنامه های تدوین شده، تعریف شاخصهای ارزیابی عملکرد آنها می باشد. درواقع با چنین شاخصهایی می توان کلیه اجزای برنامه را پایش نموده و به موقع اطلاع رسانی لازم را برای دستگاه های دست اندرکار فراهم نمود.
۲-۴-۱-۱۳. قانون مجازات اسلامی
در ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی تصریح شده است که: «هر اقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود، از قبیل آلوده کردن آب آشامیدنی یا توزیع آب آشامیدنی آلوده، دفع غیربهداشتی فضولات انسانی و دامی و مواد زائد، ریختن مواد مسموم کننده در رودخانه ها، زباله در خیابانها و کشتار غیرمجاز دام، استفاده غیرمجاز فاضلاب خام یا پساب تصفیه خانه های فاضلاب برای مصارف کشاورزی ممنوع می باشد و مرتکبین چنانچه طبق قوانین خاص، مشمول مجازات شدیدترین نباشند، به حبس تا یک سال محکوم خواهند شد».
قوانین موجود از قبیل قانون مجازات اسلامی، قانون توزیع عادلانه آب، قانون مدیریت پسماند، قانون حفاظت و بهسازی، آیین نامه جرایم زیست محیطی، آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب، مصوبات شورای عالی امنیت ملی و شورای عالی محیط زیست از جمله قوانین بازدارنده و کیفری هستند که در کنترل آلودگی و مجازات افراد دارای فعالیت های آلاینده به عنوان عوامل آلاینده مورد استفاده قرار می گیرند، در حالی که هر روز بر تعداد عوامل تهدید ناشی از علل بوجود آورنده آنها به صورت واگذاری های مناطق، تغییر کاربری ها، ساخت و سازهای غیرمجاز، صدور مجوزها و غیره افزوده می شود و عملا ضمانت اجرایی کافی ندارند (بهرامی احمدی،۱۳۸۸).
۲-۴-۱-۱۴. طرح جامع تهران
مدیریت شهری تهران با توجه به محدود بودن منابع تامین آب باید به یک اجماع و ذهنیت مشترک در مورد مشکل آب تهران برسد و بر فعالیتهای بخشهای مختلف کشاورزی، صنعتی و بهداشتی و… نظارت داشته باشد. یکی از راهکارهای سریع که بتوان در مورد آینده تامین آب تهران به یک تصمیم گیری مشترک رسید، طرح این موضوع در جریان بررسی طرح جامع و تفصیلی شهر تهران است. سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا رد پای مشکل آب تهران در طرح جامع تهران دیده شده است؟
یکی از راهبردهای توسعه شهر تهران در طرح جامع، تأمین آب موردنیاز و توسعه و تجهیز تأسیسات آب و فاضلاب تهران و ساماندهی حریم و بستر رودخانه هاست که موارد زیر را در برمی گیرد:
۱: تقویت و تغذیه سفره های آب زیرزمینی تهران و پیشگیری از آلودگی منابع آب های زیرزمینی به عنوان بخشی از منابع تأمین آب تهران.
۲: استفاده بهینه آب شرب از طریق مدیریت تقاضا و کاهش آب به حساب نیامده با کنترل تلفات غیرفیزیکی و فیزیکی .
۳: احداث تصفیه خانه های موردنیاز در محلهای مناسب و استفاده از آب بازیافتی و اعمال سیاست جلوگیری از مصرف فاضلاب خام جهت کشاورزی.
۴: تأکید بر تکمیل تأسیسات و شبکه های جمع آوری فاضلاب شهر تهران.
۵: ساماندهی و پیشگیری از ساخت و سازها در حریم کیفی منابع آب سطحی و زیرزمینی (طرح جامع تهران، سایت شهرداری تهران)
از جمله مواردی که در طرح جامع آب تهران به آن پرداخته شده است، شامل بررسی جمعیت، منابع و مصارف شهر تهران، بررسی گزینه های مختلف میزان مصرف شرب شهر تهران، تعریف گزینه های مختلف برای تعیین میزان تولید آب شهر تهران، برآوردآب مورد نیاز با کاهش ۴%سرانه مصرف و ۵%کاهش ضریب آب بحساب نیامده و در نظرگرفتن پساب به عنوان یکی از منابع تامین آب در افق ۱۴۰۰ است. در طرح جامع آب تهران، اقدامات ضروری جهت تعدیل معضل پیش روی تامین نیازآبی منطقه مورد مطالعه به دو بخش سازه ای و غیرسازه ای تقسیم می شود. سیاست های اساسی دولت در جهت جلوگیری از روند رشد جمعیت تهران، اعمال مدیریت اصولی بر مصرف شامل فرهنگ سازی و تبلیغات جدی در این زمینه، استفاده از وسایل کاهنده مصرف، کنترل آب بحساب نیامده، اعمال مدیریت اصولی در بهینه سازی مصرف آب در بخشهای کشاورزی و صنعت(طرح جامع آب شهر تهران،۱۳۸۹). اما در طرح جامع تهران، به لزوم وجود یک نهاد فرابخشی به منظور ایجاد هماهنگی بین بخشها و نهادهای مختلف دخیل در مدیریت آب شهری اشاره ای نشده و راهکار اجرایی مشخصی برای تحقق راهبردهای ذکر شده در طرح جامع تهران، مطرح نمی کند.
۲-۴-۲. نارسائیهای موجود در اسناد مرتبط با بخش آب
سیاستها و راهکارهای اصلی برای تحقق حکمرانی در آب، در مدارک و مستندات بین المللی و ملی تعیین و تبیین شده است. علیرغم وجود نقاط ضعف در این قوانین، کمبود خاصی در اسناد بالادستی احساس نمی شود. اما آنچه در مسیر روند تکامل مدیریت آب و نوع حکمرانی، مهم و تعیین کننده است، تبدیل این سیاستها به برنامه عملیاتی بهم پیوسته، هوشمندانه و با قابلیت اجرایی موثر، با عنایت به شرایط اقتصادی، اجتماعی، طبیعی و انتخاب شاخص یا شاخص های مناسب برای سنجش میزان توفیق ها می باشد و به نظر می رسد کار دشوار و پیچیده ای را طلب می کند. در این قسمت به برخی از چ
الشهای موجود در اسناد پایین دستی بخش آب اشاره می کنیم.
۲-۴-۲-۱. حلقه مفقوده واصل بین سندهای توصیفی و برنامه های عمل
کشور ما در سالهای اخیر، گامهای موثری در تعریف و تصویب چشم اندازها، راهبردهای بلندمدت و سیاستهای توسعه پایدار منابع آب برداشته است. اما معیارهای توسعه پایدار که به عنوان راهی از سیاستهای کلی برای رسیدن به انتخاب و طراحی موفق پروژهای عمرانی می باشد، درست تعریف نشده اند. در واقع این معیارها برای رسیدن به برنامه های عمل (Action Plan) مبتنی بر راهبردها و سیاستهای ملی است. این معیارها که زمینه ساز تصمیم گیریها و انتخاب طرح های عمرانی هستند، می بایستی شامل ملاحظات اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و غیره باشند. به عبارت دیگر، تعریف معیارهای توسعه پایدار می بایستی در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب و حکمرانی خوب باشد. در واقع باید حلقه واصل بین سندهای توصیفی از یک طرف و برنامه های عمل از طرف دیگر مشخص شود (اردکانیان،۱۳۸۳).
این مسئله باعث شده که ما همیشه آرمانهای خوبی را مطرح می کنیم ولی در اجرای آنها به گونه ای دیگر عمل می کنیم. یعنی عملیاتی کردن و اجرای کارها در خیلی از موارد، جدای از آرمانها، هدف گذاریها و یا شعارهای بلندمدت ما شکل می گیرد و کارهای عملیاتی اکثر اوقات با فشارهای سیاسی همراه است.
۲-۴-۲-۲. عدم تناسب بین برنامه ها و بودجه تخصص یافته برای رسیدن به آن اهداف
برنامه چهارم توسعه در زمینه های مختلفی مانند توجه به ارزش اقتصادی آب، انتقال بین حوضه ای آب، خشکسالی، شبکه های آبیاری و زهکشی، نگهداری شبکه ها، آبخیزداری، بهبود بیلان سفره های آب زیرزمینی، افزایش بهره وری و… تکالیفی را برای دولت در بخش آب تعیین نموده است اما با توجه به برنامه ها و طرح های ذکر شده در فصل منابع آب در بودجه سال ۱۳۸۸ می توان نتیجه گرفت که در بعضی موارد نوع و تمرکز طرح ها با مواد برنامه چهارم توسعه در بخش آب همخوانی ندارد و از نظر تمرکز اعتبارات روی اقدامات سازه ای، بودجه سال ۱۳۸۸ تفاوتی با سالهای گذشته ندارد.
فصل منابع آب به دلیل ارتباط مستقیمی که با پروژه های عمرانی کشور دارد، در بین فصول بودجه از بالاترین اعتبار تملک دارایی های سرمایه ای برخوردار است. به طوری که میزان اعتبار تملک دارایی های سرمایه ای ملی و استانی آن در لایحه بودجه سال۱۳۸۸ برابر یک چهارم کل اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای ملی و استانی است. میزان زیادی از این اعتبارات به پروژه های سدسازی اختصاص پیدا کرده است در صورتیکه شبکه های آبیاری و زهکشی به طور محسوسی متناسب با حجم آب استحصالی پشت سدها نیست. با توجه به راندمان بسیار پایین آبیاری در آبیاری سنتی، تکمیل و احداث شبکه های آبیاری و زهکشی ضرورت بیشتری پیدا می کند. لذا تاکید بودجه در درجه اول باید روی شبکه های آبیاری و زهکشی و در درجه دوم روی اتمام سدها و پروژه های نیمه تمام باشد و در این بخش حتی الامکان از احداث پروژه های جدید صرف نظر گردد.
همچنین با توجه به هدررفت ۳۰ درصدی آب در شبکه های توزیع و اینکه تا به حال تمام بودجه برنامه آب شهری و روستایی صرف احداث شبکه های جدید شده است، لازم است تا برنامه های جدید تحت عنوان «برنامه بازسازی و بهبود» به عناوین بخش آب در فصل مسکن و عمران شهری، روستایی و عشایری اضافه شود تا علاوه بر مهار آب به حساب نیامده و کاهش هزینه ها، در مصرف آب نیز صرفه جویی شود تا آسیب ها ناشی از بروز خشکسالی نیز از این حیث کنترل گردد (دفتر مرکز پژوهشهای مجلس،۱۳۸۷). همچنین بیشتر اوقات تخصیص بودجه به لحاظ زمانی مناسب نیست؛ به نحوی که در اغلب موارد، تخصیص بودجه، زمانی صورت می پذیرید که فصل مناسب برای عملیات اجرایی گذشته است (بسته مدیریت منابع آب، ۱۳۸۸).
از سوی دیگر، الزامات زیست محیطی در نظام برنامه ریزی و بودجه ریزی کشور تاکنون جایگاه واقعی خود را نیافته و پیشنهاد می شود در نظامات برنامه های توسعه و بودجه ریزیهای سالیانه، ملاحظات زیست محیطی به صورت واقعی در متن برنامه ها و بودجه سنواتی ملحوظ و به اجرا درآید (کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸).
۲-۴-۲-۳. تغییر دستگاه اجرایی برخی از سیاستها و عدم تشکیل برخی از کارگروهها
یکی دیگر از عوامل عدم تحقق اهداف برنامه، تغییر دستگاه اجرایی برخی از سیاستها می باشد؛ به نحوی که برخی از دستگاه های اجرایی از ملی-استانی به استانی تغییر کرده و استانداری ها متولی انجام آن می باشد و متاسفانه امکان نظارت بر اجرای آنها توسط بخش آب ممکن نبوده و به همین جهت عملکرد ارائه شده برای آنها توسط بخش بسیار ناچیز می باشد. همچنین عدم تشکیل برخی از کارگروههای مندرج در آیین نامه اجرایی مواد قانونی مرتبط و بلا اثر ماندن وظایف آنها در جهت تحقق اهداف برنامه از جمله چالشهای این بخش است.
۲-۵. جنبه های مدیریتی و اجرایی عوامل تهدید
چالش اصلی بخش آب مربوط به حوزه مدیریت آن است. بخش عمده مدیریت آب کشور به عهده وزارت نیرو میباشد. در همین حال چند وزارتخانه یا سازمانهای دیگر عملا وظیفهمند انجام بخشی از وظایف مدیریت آب نیز هستند که متاسفانه در برنامهریزی و اجرای برنامههای هماهنگی کافی، موثر و همگرا بین مجموعه عوامل دخیل موجود نیست و این امر یکپارچگی مدیریت آب را کاملا مخدوش می کند (سامانی،۱۳۸۴). برخی دستگاه ها با عدم هماهنگی و بخشی نگری در رسیدن به اهداف
سازمانی، موجب عملکردهای موازی، تزاحمی، تداخلی و یا خنثی کننده با یکدیگر می شوند. برای غلبه بر این چالشها، ساختار مدیریتی آب ایران ناگزیر است با توجه به نظریه های مدیریتی جدید و در نظر گرفتن الزامات توسعه پایدار (فنی، زیست محیطی، مالی، اجتماعی و اداری) برنامه های خود را به صورت سیستماتیک ارائه دهد. در حال حاضر به نظر می رسد که این چالشها در حوزه های پراکنده مدیریتی کاملا آشکار است. از این رو ضروریست که اندیشمندان، متخصصان، موسسات، سازمانها و مدیران ارشد مرتبط با مدیریت آب کشور برای تحقق مدیریت پایدار منابع آب و رسیدن به شاخص های جهانی در مدیریت منابع آب گامی جدی و اساسی بردارند.
۲-۵-۱. بررسی نهادهای مرتبط با مدیریت جامع آب در شهر تهران
در شهر تهران مسائل مختلف در مدیریت آب شهری مانند تأمین و توزیع آب، جمع آوری و دفع فاضلاب، جمع آوری آبهای سطحی، توسعه فضای سبز، مسائل مرتبط با مسیلها و قنوات و آبهای زیرزمینی، کاملاً بهم پیوسته بوده و هر یک بر دیگری تأثیر میگذارند. عدم وجود هماهنگی بین سازمانهای مختلف در مدیریت شهری و نبود یک نگرش جامع و یکپارچه در طرحهای توسعه شهری و عدم اعمال تعادل در توزیع قدرت و تنظیم فعالیتها در سطوح مختلف اداری، باعث شدهاست که برخی مسائل در مدیریت آب از سوی سازمانهای مسؤول دیده نشود و توسعه شهری با نیازهای مرتبط با آب شهری همخوانی لازم رانداشته باشد.
عناصر مدیریت شهری به صورت مجموعه ای نظام یافته، که دارای روابط تعاملی با یکدیگر هستند، بر اساس جایگاه خود و از طریق مکانیزم های قانونی تعریف شده برای آنها، به وظایفی که در اداره امور شهر دارند، عمل می کنند. عناصر نظام مدیریت شهری در مراحل مختلف فرایند اداره شهر دخالت دارند. به عنوان مثال، در فرایند برنامه ریزی شهری که شامل تصمیم گیری، برنامه ریزی، اجرا، کنترل و نظارت است، هر یک از این عناصر به تناسب وظایف و نقشی که در شهر دارند، اعمال نفوذ کرده و تاثیرات لازم را بر جای می گذارند (زیاری، ۱۳۸۸).
مدیریت آب شهری فقط به لحاظ فیزیکی نظیر تلفیق آبهای زیرزمینی و سطحی و سیاستهای بهره برداری از مخازن،… بدون در نظر گرفتن ساختارهای موجود در بخش آب امکان پذیر نیست. همچنین شناخت عناوین و محورهای اصلی هماهنگی در امور آب شهر از شروع باران تا بازیافت فاضلاب لازم است. در واقع حکمرانی در آب برای تحقق در عرصه عمل نیازمند اصلاح و مهندسی مجدد ساختارهای اداری موجود میباشد. حکمرانی، اعمال تعادل در توزیع قدرتها و تنظیم فعالیتها در سطوح مختلف اداری میباشد. در واقع حکمرانی مؤثر، سعی در اصلاح و مهندسی مجدد سیستمهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و اداری تأمین و توزیع آب را دارد. مدیریت و حکمرانی لازم و ملزوم هم هستند و بدون حکمرانی مناسب در آب، ابزارهای مدیریتی مؤثر نخواهند بود.
از جمله توصیههای مشخص در حکمرانی آب تشکیل کمیتههای فرابخش مدیریت حوضههای آبریز است. سازمان Global Water Partnership که در سال ۱۹۹۷ تأسیس شده، تلاش زیادی در نهادینه کردن مسأله حکمرانی صورت دادهاست. این نهاد “جعبه ابزاری” متشکل از ۵۰ راهنما برای بهکار بستن موفق در مدیریت بههم پیوسته منابع آب ارائه داده و در زمینه حکمرانی مؤثر در آب با مشارکت ۳۰ کشور، ۴۰ نشست را برگزارکردهاست. از دید این نهاد، حکمرانی خوب در آب نیازمند سیستمهای اداری و اقتصادی- اجتماعی مؤثر به روش مدیریت بههم پیوسته بوده که با فرآیندهای مشارکتی و شفاف، نیازهای انسانی و زیستمحیطی را برطرف می کند.
در این قسمت به بررسی نهادهایی می پردازیم که در سیاستگذاری آب شهر تهران نقش دارند. هدف اصلی جامع نگری در کلیه امور مرتبط با مدیریت جامع آب (حوضه آبریز، ساختارها و محورها) به منظور حکمرانی مطلوب در مدیریت آب و فاضلاب شهر تهران است.
۲-۵-۱-۱. آب منطقه ای تهران
با توجه به راهبردها و سیاستهای دیکته شده ملی، آب منطقه ای تهران بالاترین مقام تصمیم گیر در جهت تامین آب تهران است. (آب منطقه ای تهران زیر نظر شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب قرار دارد) حوزه عملیاتی آن در شکل زیر آمده است. وظایف و اهداف شرکت عبارتند از:
۱- اجرای برنامه ها و مصوبات و اموری که وزارت نیرو دراجرای قانون توزیع عادلانه آب و سایر قوانین و مقررات مربوط به آب (از جمله مطالعات پایه حفاظت کمی وکیفی و نظارت بربهره برداری ازمنابع آب) به عنوان کارگزاری ارجاع می نماید.
۲- کارگزاری وزارت نیرو درتخصیص آب مورد نیاز بخش های مختلف مصرف .
۳- جلب مشارکت مردمی و بخش غیردولـتی دراجرای طرح های توسعه منابع آب ، شبکه های آبیاری وزهکشی ، آبرسانی به صنایع و شهرها، مهندسی رودخانه و سواحل ، تغذیه مصنوعی و انرژی برق آبی وبهره برداری ونگهداری ازتاسیسات و سازه های آب و برق آبی . (وظایف و اهداف شرکت آب منطقه ای تهران، سایت شرکت آب منطقه ای تهران)
حوزه عملیاتی شرکت آب منطقه ای تهران در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل ۲-۵: حوزه عملیاتی شرکت آب منطقه ای
۲-۵-۱-۲. شرکت آب و فاضلاب استان تهران
شرکت آب و فاضلاب استان تهران، مسئولیت توزیع آب شرب و بهداشتی و جمع آوری بهداشتی فاضلاب مناطق شهری استان تهران را برعهده دارد. این شرکت وظایف محوله را از طریق ۸ شرکت زیرمجموعه شامل شرکت های آب و فاضلاب شهر تهران، غرب استان تهران، شرق استان تهران، جنوبشرقی استان تهران، جنوبغربی
استان تهران، شهرها وشهرک های غرب استان تهران و شرکت فاضلاب تهران انجام میدهد.
۲-۵-۱-۲-۱. شرکت آب و فاضلاب شهر تهران
اهم وظایف شرکت عبارتست از :
۱-انجام هر گونه فعالیت در راستای آبرسانی برای مصارف خانگی، عمومی، صنعتی، تجاری و غیره و جمع آوری، انتقال، تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب از طریق شرکتهای زیرمجموعه یا خود شرکت با تصویب مجمع عمومی و تایید وزارت نیرو.
۲-برنامه ریزی و اجرای طرح های مربوط به آب و فاضلاب و تاسیسات وابسته در سطح استان تهران از طریق شرکتهای زیرمجموعه و نظارت ستادی بر اجرای آنها.
۳-گردآوری و تهیه استانداردها، دستورالعملها و آیین نامه های عملیاتی مرتبط با امور شرکتهای زیرمجموعه در زمینه های امور مهندسی و توسعه، بهره برداری، مدیریت مصرف آب و کاهش تلفات و… (اساسنامه شرکت آب و فاضلاب استان تهران، سایت شرکت آب و فاضلاب استان تهران)
۲-۵-۱-۲-۲. شرکت فاضلاب تهران
ماموریت این شرکت شامل موارد زیر می شود:
الف - ایجاد تاسیسات مرتبط با جمع آوری، انتقال و تصفیه فاضلاب.
ب- بهره برداری از تاسیسات مرتبط با جمع آوری، انتقال و تصفیه فاضلاب در چارچوب معین شده توسط وزارت نیرو.
ج - انجام امور تحقیقاتی و آموزشی در راستای اهداف شرکت. (اساسنامه شرکت فاضلاب تهران، سایت شرکت آب و فاضلاب استان تهران)
۲-۵-۱-۳. مرکز مدیریت بحران آب تهران
دانلود منابع پایان نامه درباره توصیف و تحلیل دلایل ناکارآمدی شبکه سیاستگذاری آب شهر ...