الف) مدار بدون خازن

ب) مدار با خازن

ج) دیاگرام فازوری بدون خازن

د) دیاگرام فازوری با خازن
شکل (۱-۱): دیاگرام فازوری ولتاژ با ضریب قدرت پسفاز

الف) بدون خازنهای سری

ب) با خازنهای سری
شکل (۱-۲): دیاگرام فازوری ولتاژ با ضریب قدرت پیشفاز
روش دیگر برای غلبه بر نیاز به توان القائی راکتیو، تزریق مقدار معادل توان خازنی راکتیو مورد نیاز در قالب بارها با بهره گرفتن از نصب خازنهای شنت است. خازنهای سری، جریانهای پسفاز مورد نیاز برای بارهای القائی را میکشد. این مفهوم در شکل (۱-۳) نشان داده شده است. از این شکل میتوان دریافت که خازنهای شنت منجر به تغییر در زاویه بین ولتاژ سمت فرستنده (V_R) و جریان میشود که آن را به اصلاح ضریب توان مینامند [۳].

الف) مدار بدون خازن

ب) مدار با خازن

ج) دیاگرام فازوری بدون خازن

د) دیاگرام فازوری با خازن
شکل (۱-۳): دیاگرام فازروی یک مدار با ضریب قدرت پسفاز
ترجیحا از خازنهای سری در شبکه های توزیع، بدلیل نیاز به مطالعات مهندسی زیاد و حفاظت آن، استفاده نمیشود. بعلاوه، احتمال داشتن فرورزونانس در ترانسفورماتورهای توزیع و افزایش ولتاژ ناشی از جریان پسفاز بالا حاصل از راهاندازی موتورهای القائی بزرگ وجود دارد. خازنهای سری، از نظر حفاظت در مقابل موج جریان خطای ولتاژهای زیاد، به خوبی حفاظت نمیشوند. به عبارت دیگر، خازنهای شنت یا جبرانسازی راکتیو، جریان راکتیو مورد نیاز بارهای القائی را فراهم میآورند.
در نتیجه، جریان خالص سیستم کاهش یافته و ضریب توان نیز افزایش مییابد. تلفات کل توانهای اکتیو و راکتیو کاهش یافته و به دنبال آن توان ظاهری نیز کم میشود. اصلاح ضریب توان برآیند منتج به افزایش صرفهجوئی سیستم و کمینهسازی تلفات میشود.
مزایای نصب بانک خازنی اقتصادی امری اثبات شده است [۴]، که سبب آزادسازی ظرفیتهای تولید، انتقال و توزیع سیستم میگردد. این امر روی افزایش ظرفیت سیستم تاثیر گذاشته و از این رو، امکان کاهش هزینه های آیند را فراهم میآورد. علاوه بر کاهش تلفات انرژی، تلفات تجهیزات و خط نیز کمینه میشود.
ضریب توان اقتصادی، زمانیکه هزینه نصب بانک خازنی برابر با مزایای اقتصادی نصب آن است، حاصل میشود. ضریب توان اقتصادی را با اجراهای مکرر برنامهی پخش بار به صورت زیر میتوان بدست آورد [۴]:
تنظیم ضریب توان سیستم در حد ۹۰%، با اعمال خازنهای شنت در هر شین.
محاسبهی سود و هزینه ضریب توان جریان.
به ازای ۱% افزایش ضریب توان سیستم، افزودن بانکهای خازنی به شینهها و محاسبهی ضریب توان اقتصادی.
توقف فرایند در زمانیکه سودها و هزینه ها با هم برابرند.
۱-۲-۱ کاربرد بانک خازنی
اگر واحدهای خازن انفرادی به صورت موازی نصب شوند، ظرفیت kVAr مجموعه افزایش مییابد، در حالیکه اگر به صورت سری نصب شود، مقدار KV مجموعه بیشتر میشود. مطالعهای روی منحنی طول مدت بار راکتیو فیدر میتوان انجام داد، به گونهای که کمترین توان راکتیو مورد نیاز (رخ داده در دوره های بارگذاری سبک، مشهور به حالت پایدار) میتواند با اعمال بانکهای خازنی شنت حاصل شود، در حالیکه بانکهای خازنی کلیدزنی را میتوان در دوره های پیک بار بکار گرفت .
روش های مختلفی را میتوان برای محاسبهی میزان اصلاح بانک خازنی کلیدزنی بکار گرفت. همانگونه که در [۴] ذکر شده، شرکتهای برق معمولا افزودن بانکهای خازنی را تحت ارضاء شرایط زیر، انجام میدهند:
(۱-۲) (KVAr of capacitor ≥ ۰.۷ (Total KVAr of feeder at peak load
اگر تعدادی بانک خازنی نصب شود، اندازهی هر بانک بایستی دارای تناسب یکسان نسبت به مکان آن باشد، این مفهوم به صورت زیر نشان داده میشود:
(۱-۳)
اندازهگذاری خازنها را میتوان برحسب افزایش درصد معقول ولتاژ تعیین کرد، که آن را میتوان با بهره گرفتن از رابطه زیر بیان کرد:
(۱-۴)
که در آن:
Q_c : ظرفیت بانک خازنی (برحسب KVAr)
VR% : افزایش درصد معقول در ولتاژ
V_LL: ولتاژ خط به خط
X: راکتانس خط (اهم بر مایل)
L: فاصلهی بانک خازنی از پست (مایل).
۱-۲-۲ مکان بانک خازنی بهینه
تلفات توان اکتیو و راکتیو و بهبود ولتاژ، و همچنین سود اقتصادی نصب بانک خازن را با بهینه سازی تعیین مکان برای هر بانک خازنی روی فیدر میتوان تعیین کرد. برای سودمندی اقتصادی جایابی بهینه خازن، سه عامل زیر را باید در نظر داشت:
مکان بانک خازنی روی فیدر
ظرفیت بانک خازنی
الگوی بار راکتیو فیدر
الگوی بار راکتیو فیدر میتواند یکی از موارد زیر باشد:
الگوی بار توزیع شده به صورت یکنواخت

• • کدام یک از تأمین­کنندگان می­بایست انتخاب گردند؛

• • تعداد تسهیلات ساخت و انبار به چه میزان و محل آن­ها نیز کجا باید باشد؛

• • هر تسهیل کدام‌یک از محصولات را می­بایست تولید نماید.

پس از اتخاذ تصمیمات فوق و تعیین ظرفیت تسهیلات زنجیره تأمین تصمیمات ذیل می­بایست اتخاذ گردند:

• • از هر قلم کالا به چه میزان می­بایست در هر یک از تسهیلات زنجیره تولید و یا نگهداری گردد؛

• • از هر قلم از کالا در کدام زمان و به چه میزان می­بایست بین تسهیلات زنجیره حمل گردد. تصمیمات معرفی شده فوق را می­توان به سه دسته کلی تقسیم ­بندی نمود:

• • تصمیمات استراتژیک

• • تصمیمات تاکتیکی

• • تصمیمات عملیاتی

همچنین با توجه به ماهیت حرکت جریان کالا و مواد در طی زنجیره تأمین، می­توان شبکه­ ها را با توجه به نوع جریان موجود به سه دسته کلی در حوزه طراحی زنجیره تأمین تقسیم ­بندی نمود:

• • شبکه ­های رو به جلو

• • شبکه ­های برگشتی

• • شبکه ­های توام رو به جلو و برگشتی

امروزه به دلیل اهمیت یافتن معیارهای محیط زیستی و تلاش سازمان­ها به منظور استفاده موثر و کارا از محصولات تولیدی و حمایت از مصرف­ کنندگان، محققان توجه ویژه­ای را به دو مقوله طراحی زنجیره برگشتی و توام منظور داشته اند ]۴[.
طراحی شبکه زنجیره تأمین
رقابت شدید در بازار امروز و تغییر سریع ترجیحات مشتریان، همراه با توسعه سریع تکنولوژی و جهانی شدن، سازمان­ها را مجبور کرده که به عنوان اعضای یک زنجیره تامین به جای شرکت­های فردی کار کنند. موفقیت زنجیره تامین بستگی به ادغام و هماهنگی تمام نهادهای آن برای تشکیل یک ساختار شبکه کارآمد دارد. یک شبکه کارآمد منجر به صرفه­جویی در هزینه عملیات در سراسر زنجیره می­ شود و به آن کمک می­ کند تا سریعتر به نیازهای مشتریان پاسخ دهد.

بر طبق نظر سیم چیلوی وکمینسکی^[۱۵] ]۱۳[ طراحی شبکه زنجیره تامین، اساسی­ترین تصمیم در مدیریت می­باشد که بر تمام تصمیمات دیگر مربوط به زنجیره تاثیرگذار است و گسترد­ه­ترین اثر را روی بازگشت سرمایه زنجیره و عملکرد کلی آن دارد.
لین و ونگ^[۱۶] ] ۱۴[ طراحی شبکه زنجیره تامین را به عنوان یک پیکربندی یکپارچه از سیستم­های عرضه، تولید و تقاضا تعریف می­ کنند.
طراحی شبکه زنجیره تامین با تصمیمات استراتژیک زنجیره سروکار دارد. مانند: تعداد، مکان و ظرفیت نهادها در هر سطح زنجیره. با این حال چون ساختار شبکه زنجیره به شدت تصمیمات عملیاتی بعدی مدیریت جریان در سراسر زنجیره را تحت تاثیر قرار می­دهد، علاوه بر هزینه­ های مکان­ یابی و ظرفیت، باید هزینه­ های حمل‌‌‌‌و‌نقل و نگهداری موجودی نیز در گام طراحی شبکه در نظر گرفته شوند. نادیده گرفتن هزینه­ های عملیاتی در این گام منجر به بهینگی بخشی از ساختار شبکه می­گردد.
تصمیم ­گیری در شرایط عدم قطعیت
روسنهد و همکاران^[۱۷] ]۱۵[ در سال ۱۹۷۲ محیط تصمیم ­گیری را به سه دسته طبقه ­بندی کرده ­اند: قطعیت، ریسک و عدم قطعیت. در شرایط اطمینان، تمام پارامترها قطعی و مشخص هستند در حالی که در شرایط ریسک و عدم اطمینان پارامترها تصادفی می­باشند.
در شرایط ریسک، پارامترهای نامشخصی وجود دارند که ارزش آنها توسط توزیع­های احتمالی بدست می‌آید که توسط تصمیم­گیرنده تعیین شده است. در شرایط عدم اطمینان، پارامترها غیر قطعی هستند و علاوه بر این، هیچ اطلاعاتی در مورد احتمال آنها شناخته شده نمی ­باشد. در مواقع ریسک مسائل به عنوان مسائل بهینه­سازی تصادفی شناخته می­شوند؛ یک هدف معمول، بهینه­سازی ارزش مورد انتظار تابع هدف می­باشد. مسائل تحت عدم قطعیت به عنوان مسائل بهینه­سازی استوار شناخته می­شوند و اغلب به تلاش برای بهینه­سازی عملکرد بدترین حالت از سیستم می­پردازند.
هدف از هر دو روش بهینه­سازی تصادفی و استوار پیدا کردن راه حلی است که تحت هر تحقق ممکن از پارامترهای تصادفی به خوبی عمل کند. تعریف «عملکرد خوب» از برنامه­ای تا برنامه دیگر متفاوت است و انتخاب یک اندازه ­گیری عملکرد مناسب بخشی از فرایند مدل­سازی می­باشد. پارامترهای تصادفی می‌توانند به صورت پیوسته باشند و یا توسط سناریوهای گسسته توصیف شوند.
اگر اطلاعات احتمال مشخص باشد، عدم قطعیت توسط یک توزیع احتمال (پیوسته یا گسسته) روی پارامترها توصیف می­ شود. روش سناریو دو اشکال اساسی دارد. یکی این که شناسایی سناریوها (چه رسد به تخصیص احتمال به آنها) کاری دشوار است. در واقع، لازمه آن تمرکز روی بخش گسترده‌ای از ادبیات برنامه­‌ریزی تصادفی است.
نقطه ضعف دوم این است که به طور کلی اگر شخصی بخواهد به شناسایی تعداد نسبتا کمی از سناریوها به دلیل محاسبات زیاد بپردازد، این کار طیف حالت­های آینده را که بر اساس آن تصمیم‌گیری‌ها مورد بررسی قرار می­گیرد، محدود می­ کند. با این حال روش سناریو اجازه می‌دهد پارامترها از نظر آماری وابسته باشند چون وقتی پارامترها با توزیع­های احتمال پیوسته توصیف می­شوند، اغلب کاربردی نمی ­باشد (هر چند استثناهایی وجود دارد). وابستگی اغلب برای تحقق مدل لازم است، به عنوان مثال، تقاضاها اغلب وابسته به دوره­ های زمانی و یا مناطق جغرافیایی هستند و هزینه­ها اغلب وابسته به تامین­کنندگان می­باشد.
مقایسه روش استوار با تحلیل حساسیت و برنامه­ ریزی خطی احتمالی
در این قسمت روش استوار با روش­های دیگر برای برخورد با عدم قطعیت مقایسه خواهد شد و خواهیم دید که روش استوار از مزایایی برخوردار است، در حالی که کاستی­هایی نیز دارد.
تجزیه و تحلیل حساسیت ^[۱۸]یک رویکرد واکنشی برای کنترل عدم قطعیت است. این روش تنها قادر به اندازه ­گیری حساسیت یک پاسخ به تغییرات در داده ­های ورودی می­باشد و فاقد هر­گونه مکانیزمی برای کنترل حساسیت است. برنامه­ ریزی خطی تصادفی ^[۱۹]مانند بهینه­سازی استوار یک رویکرد سازنده است. این دو روش نسبت به تحلیل حساسیت ارجحیت دارند. با مدل­های برنامه­ ریزی خطی تصادفی برای تصمیم‌گیرنده انعطاف­پذیری متغیرهای کنترل فراهم می­باشد.
مدل برنامه­ ریزی خطی تصادفی، تنها اولین جزء از توزیع تابع هدف مدل استوار را بهینه می­ کند. این مدل اجزای بزرگتر توزیع و ترجیحات تصمیم­گیرنده در مقابل ریسک را نادیده می­گیرد. این جنبه­ها به خصوص برای توزیع­های نامتقارن و همچنین برای تصمیم­گیرندگان ریسک­گریز مهم می‌باشد. ممکن است با تحقق سناریوهای مختلف تغییرات بزرگی در تابع هدف مدل استوار مشاهده شود، اما مقدار ارزش مورد انتظار، بهینه خواهد بود. مدل استوار اجزای بزرگتر تابع هدف به عنوان مثال، واریانس تابع هدف را نیز به حداقل می‌رساند.
از آنجا که ارزش تابع هدف در سناریوهای مختلف تفاوت قابل ملاحظه­ای نمی­کند، متغیرهای کنترل نیاز به تنظیمات بسیار کم دارند و یا هیچ تنظیمی برای آنها نیاز نخواهد بود. از این رو مدل استوار می‌تواند به عنوان مدلی احتمالی در نظر گرفته شود که در آن تصمیمات به طور ضمنی محدود شده است. این تمایز بین مدل­های استوار و احتمالی مهم است و دامنه کاربرد آنها را تعریف می­ کند.
به عنوان مثال کاربردی، برای برنامه­ ریزی پرسنل، راه حل یک مدل احتمالی می ­تواند نیروی کاری را طراحی کند که بتواند (از طریق استخدام و یا اخراج) برای پاسخگویی به تقاضا با حداقل هزینه مورد انتظار تنظیم شود. مدل استوار از سوی دیگر، نیروی کاری که برای ارضای تقاضا برای تمام حالات مورد نیاز است، را طراحی می‌کند. با این حال، این هزینه از هزینه راه‌حل برنامه­ ریزی تصادفی احتمالی بیشتر خواهد بود ]۱۶[.
عدم قطعیت­ها در طراحی شبکه زنجیره تأمین
در دنیای امروزی زنجیره­های تأمین به واسطه طبیعت پیچیده­شان با حد بالایی از عدم قطعیت روبه‌رو هستند که می ­تواند کیفیت عملکرد آنها را به طور نامطلوبی تحت تأثیر قرار دهد. با توجه به اهمیت این امر، عدم قطعیت در طراحی زنجیره­های تأمین که افق بلند مدت تصمیم ­گیری نیز سبب تشدید آن می‌گردد، به دو دسته قابل تقسیم می­باشد. دسته اول، عدم قطعیت مربوط به پارامترها می­باشد که خود به خود به دو دسته سیستمی و محیطی قابل تقسیم ­بندی است. دسته دوم نیز مربوط به حوادث مخرب غیرمترقبه­ای می­باشد که می‌تواند زنجیره­های تأمین را با ضررهای بزرگی مواجه سازد ]۴[.
عدم قطعیت­های محیطی و سیستمی
به طور کلی عدم قطعیت­های سیستمی و محیطی ناشی از دوره بلندمدت برنامه­ ریزی زنجیره­های تأمین و همچنین طبیعت پویای صنعت می­باشند. البته مقدار عدم قطعیت­ها روز به روز رو به افزایش می­باشند و از این رو، برنامه­ ریزی برای بلند­مدت نیز امری مشکل می­‌گردد و همچنین با خطایی بالقوه و احتمالا زیاد همراه خواهد بود. عدم قطعیت­های محیطی مرتبط با عدم قطعیت در تقاضا و عرضه منتج شده از عملکرد تأمین­کنندگان و مشتری­ها می­باشد. عدم قطعیت­های سیستمی شامل عدم قطعیت­های موجود در فرآیندهای تولید، توزیع، جمع آوری و بازیافت است. به عنوان مثال، عدم قطعیت زمان تحویل، هزینه تولید و ظرفیت تسهیلات مختلف در این دسته جای می­گیرند ]۱۷[.
حال نکته­ای که وجود دارد این است که با توجه به اینکه کنترل کردن و تخمین زدن تعداد محصولات برگشتی امری مشکل می­باشد، مسأله عدم قطعیت در حیطه زنجیره تأمین معکوس از اهمیتی چند برابر برخوردار می­باشد. با توجه به اهمیت موارد ذکر شده، محققین زیادی به بحث عدم قطعیت پارامترها در طراحی شبکه ­های زنجیره تأمین و نحوه مقابله با آنها و ارائه روش­هایی کارا برای اتخاذ تصمیماتی قابل اطمینان در شرایط عدم قطعیت پرداخته­اند. یکی از روش­های استفاده شده برای مقابله با عدم قطعیت­ها در حیطه زنجیره تأمین، برنامه­ ریزی احتمالی می­باشد که دارای مشکلاتی است که استفاده از آن را به امری تردید برانگیز در اتخاذ تصمیمات کارا و قابل اطمینان تبدیل نموده است ]۱۸[.
تعدادی از ایرادات روش برنامه­ ریزی احتمالی عبارتند از:

• • در بسیاری از نمونه­ها داده ­های واقعی و کافی برای پارامترهای غیرقطعی از گذشته وجود ندارد. بنابراین، تخمین تابع احتمال دقیق و واقعی این پارامترها امکان­ پذیر نمی ­باشد.

• • وجود محدودیت­های احتمالی، میزان پیچیدگی مسأله را به شدت افزایش می­دهد.

• • در روش برنامه­ ریزی احتمالی برای مدل کردن عدم قطعیت­ها از رویکرد مبتنی بر سناریو استفاده می­گردد. نکته قابل توجه این امر می­باشد که تعداد زیاد سناریوها که برای مدل کردن عدم قطعیت­ها مورد استفاده قرار می­گیرد می ­تواند از نظر محاسباتی منجر به مسأله­ای چالش برانگیز گردد.

به همین دلایل ذکر شده در این پایان نامه از روش استوار به جای روش احتمالی برای مقابله با عدم قطعیت­های تقاضا و هزینه­ های تولید و حمل و نقل استفاده شده است.
عدم قطعیت ناشی از اختلالات
نوع دوم عدم قطعیت مرتبط با اختلالات می­باشد. این نوع عدم قطعیت ناشی از حوادث غیرمترقبه نظیر سیل، زلزله، بحران­های اقتصادی و حملات تروریستی می­باشند. وقوع این حوادث سبب نارضایتی مشتریان می­گردد. چرا که عملکرد اعضای زنجیره تأمین را مختل می­نماید و تحویل کالا به مشتریان مسلما با تأخیر انجام خواهد شد. همچنین وقوع این حوادث که به عنوان شکست زنجیره تأمین شناخته می­شوند، می ­تواند اثر منفی و معناداری بر عملکرد کوتاه مدت و بلند مدت سازمان داشته باشد.
نکته قابل توجه این است که در نظر گرفتن این نوع عدم قطعیت در طراحی شبکه ­های زنجیره تأمین و ارائه روشی کارا برای مدیریت اختلالات می ­تواند موجب اتخاذ تصمیماتی با کیفیت بالا گردد. از سوی دیگر، در صورت وقوع اختلالات نیز با کمترین هزینه به تقاضای مشتریان پاسخ داده خواهد شد که امری بسیار مهم می­باشد ]۴[.
تفاوت ریسک و عدم قطعیت
اگرچه این دو عامل در اصل یکسان می­باشند، اما از تمامی جهات یکسان محسوب نمی­شوند و از آنجایی که اغلب واژه عدم قطعیت با واژه ریسک به کار می­رود (گاهی اوقات به جای آن به کار می­رود) لازم است تا ارتباط میان واژه ریسک و عدم قطعیت مورد مطالعه قرار گیرد.
با توجه به تفاوت­های موجود در این امر، خان^[۲۰] با مطالعه تحقیقات محققین مختلف تفاوت­های بین ریسک و عدم قطعیت را این­گونه بیان نموده‌ است که در ادامه بحث خواهد شد.
خان یک تفاوت ساده بین ریسک و عدم قطعیت را این­گونه بیان می­ کند که ریسک عاملی است که توسط تخمین­ها قابل اندازه ­گیری می­باشد و توسط احتمال وقوع، قابل ایجاد می­باشد. از سوی دیگر، عدم قطعیت قابل کمی کردن نمی ­باشد و احتمالات مربوط به خروجی­ها شناخته شده نیستند. همچنین بیان شده است که وجود ریسک سبب می­ شود که عدم قطعیت در خروجی­ها وجود داشته باشد و اگر احتمال وقوع آن خروجی­ها مشخص باشد، ریسکی وجود نخواهد داشت. به طور کل، محققین عدم قطعیت را به عنوان عامل محرک ریسک معرفی می­ کنند و البته بیان می­ کنند که مدیران می­توانند میزان اثرپذیری از ریسک را توسط توسعه استراتژی­ های پیشگیرانه، کاهش­دهنده و بهبود دهنده با اندازه ­گیری میزان ریسک کاهش دهند.
اگرچه این عوامل عدم قطعیت را از بین نمی­برند، اما این عوامل به مدیران کمک می­ کنند که ریسک به وجود آمده و ناشی از عدم قطعیت را کاهش دهند. در هر صورت خان بیان می­ کند که ریسک قابل اندازه ­گیری و قابل مدیریت است اما عدم قطعیت قابل اندازه گیری نمی ­باشد و بیان می­ کند که عدم قطعیت به حالاتی از مغز انسان که به دلیل فقدان اطلاعات در مورد آنچه در آینده رخ می­دهد و با شک و تردید همراه است اشاره می­ کند و در واقع عدم قطعیت یک واکنش روانی به فقدان اطلاعات مربوط به آینده است ]۴[.
عدم قطعیت به متغیرهایی مربوط می­ شود که ناشناخته بوده و تغییر می­ کنند ولی عدم قطعیت آنها با گذشت زمان رفع می­ شود. ریسک چیزی است که کسی آن را تحمل می­ کند و در نتیجه عدم قطعیتی به وجود می ­آید. برخی اوقات نیز ممکن است علیرغم افزایش عدم قطعیت در طول زمان، ریسک ثابت بماند. در نهایت می­توان بیان نمود که ریسک حالت­ها یا رویدادهایی را در بر می­گیرد که ممکن است رخ دهند و احتمال وقوع آنها را می­توان به صورت آماری و با بهره گرفتن از داده ­های مربوط به سوابق گذشته محاسبه نمود.

آفریدم در تو آن جرم و محن

نه که تقدیر و قضای من بد آن

چون به وقت عذر کردی آن نهان

گفت ترسیدم ادب نگذاشتم

گفت من هم پاس آنت داشتم

هر که آرد حرمت او حرمت برد

هر که آرد قند لوزینه خرد

(دفتر اول، صص ۹۲ و ۹۱)
آدم (ع) و ابلیس هر دو مخلوق خدا بوده و هر دو به قدرت خدادادی زندگی کردند که همین قدرت و اراده خدادادی موجب عصیان آن دو گشت. ولی یک عصیان دو نتیجه متضاد به بار آورد. یکی بعد از عصیان گناهش را به فعل خدا نسبت داد و دیگری به فعل خویش. از این‌رو یکی توبه کرد و دیگری به جای توبه تکبر کرد و اعتراض نمود. آدم و حوا به خداوند عرضه داشتند: قالا رَبَّنا ظَلَمنا نَفسَنا وَ اِن لَم تَغفِر لَنا وَ تَرَحَّمنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الخاسرینَ (الاعراف، ۲۳)
گفتند: پروردگارا! ما بر خودمان ظلم کردیم. اگر تو ما را نبخشی و رحم ننمایی ما از زیان‌کاران خواهیم بود.
ولی شیطان به جای عذرخواهی و استغفار به خداوند گفت: قالَ فیما اَغوَیتَنی لَاَقعُدُنَّ لَهُم صِراطَکَ المُستَقیمِ (همان، ۱۶)
گفت: چون مرا گمراه ساختی، من در مسیر بندگانت نشسته و و آنها را از راه راست منحرف خواهم ساخت.
نکته دقیقی در بیت سوم اشعار ذکر شده هست که بسیار قابل توجه است. می‌گوید: فعل ما آثار فعل خلقت الهی است. اگر فعل آفرینش از خدا صادر نمی‌شد، مخلوق به وجود نمی‌آمد. طبیعتاً افعال مخلوقات نیز موجود نمی‌شد. اما این مساوی عینیت فعل خلق و خالق نیست. اثر فعل غیر از خود فعل است. صفت خالقیت الهی موجب خلقت نظام هستی شده است. همه مخلوقات اثر خلاقیت اویند، اما عین خلاقیت نیستند. یکی از اشکالات اشاعره این است که با نفی نقش انسان از افعال انسانی، فعل آدمی را عین فعل الهی معرفی می‌کنند. به همین جهت در مسأله ثواب و عقاب درمانده و به مسأله کسب متوسل شده‌اند. به جای اینکه انسان را فاعل افعال خویش بدانند، کاسب آن دانسته‌اند. در حالی که مولوی خلاف این را گفته است. از نظر مولوی فعل هر کسی مختص خود او بوده و به همین جهت توابع افعال آدمی متوجه خود او می‌گردد. اما همه انسان‌ها، بلکه همه مخلوقات، موجودیتشان و فاعلیتشان اثری از آثار خلقت الهی است.

خلق حق افعال ما را موجد است

فعل ما آثار خلق ایزد است

به همین جهت آدم (ع) گناه را به خود نسبت می‌دهد. با اینکه می‌داند خدا شجره ممنوعه را در بهشت قرار داده و اوست که به آدم و حوا میل و اراده عطا کرده و حتی اوست که آن دو را از وجود چنین درختی آگاه ساخته است. زیرا اگر آگاه نمی‌ساخت شاید آدم و حوا تا پایان عمرشان از وجود چنین درختی با خبر نمی‌شدند. وجود درخت و میل و کشش به سوی آن همه از آثار فعل الهی است. ولی آدم (ع) و حوا، غفلت از نهی الهی را به خود نسبت داده و گناه ارتکاب به شجره ممنوعه را به خود مربوط ساختند. برخلاف ابلیس ملعون که گمراهی خود را به خدا نسبت داد و توبه ننمود.
۵-۳-۵- خالقیت الهی (هو الخالق)
هُوَ اللهُ الخالِقُ البارِئُ المُصَوِّرُ لَهُ الأَسماءُ الحُسنَی (الحشر، ۲۴)
اوست آفریننده و به وجود آورنده صورت‌ساز، برای اوست اسم‌های نیکو.

انَّ رَبَّکَ هُوَ الخَلّاقُ العَلیم (الحجر، ۸۶)
یقیناً پروردگارت تنها آفریننده بسیار داناست.
یکی از اسم‌های شریف الهی الخالق است. خالق یعنی آفریننده و الخلّاق یعنی بسیار آفریننده. تنها اوست که همه چیز را آفریده و بر همه هستی بخشید.
اَم خُلِقُوا مِن غَیرِ شَیءٍ اَم هُمُ الخالِقون (الطور، ۳۵)
آیا آنها از هیچ آفریده شدند؟ یا آنها آفریننده‌اند؟
همه مخلوقات صنع یک صناع‌اند که صنعتش هستی‌بخشی از هیچ است.

بر اساس الگوی سه سطحی تغییر، هرکدام از نیروهای کلان تکاملی نیروهای خرد تکاملی و نیروهای سیاسی تغییر، شکلهای مختلفی درون سازمان به خود می گیرند. در سطح محیطی، تغییر در روابط سازمان و محیط، به صورت هویت سازمانی جدید ظاهر می شود. (مثلا روابط با عرضه کنندگان جدید، و یا تولید محصولات جدید) در سطح سازمانی، تغییر در چرخه حیات سازمان به صورت تغییر در شیوه‌های هماهنگی ظاهر می شود و در سطح تحلیل فردی تغییر در ائتلاف حاکم، به صورت تغییر در الگوهای کنترلی ظاهر می شود.

۲-۲-۱۰ دیدگاه نمادین- تفسیری تغییر سازمانی

پژوهشگران مدرنیست سازمان، فرهنگ سازمانی را به عنوان تثبیت کننده نیروها در درون سازمان تصور و از مفهوم فرهنگ به عنوان عامل مقاومت در برابر تغییر یاد می کنند. در عوض حامیان دیدگاه نمادین- تفسیری، فرهنگ را به طریقی پویاتر مد نظر قرار می دهند و تغییر سازمانی را از دیدگاه فرهنگ بررسی می‌کنند. نظریه پردازان نمادین- تفسیری برای تبیین چگونگی تغییر فرهنگ های سازمانی، الگو های نظری چندی ارائه کرده اند:

۲-۲-۱۱ الگوی تغییر گالیاردی

گالیاردی (۱۹۸۶) الگوی خود را بر اساس تئوری فرهنگ سازمانی ادگار شاین بنا نهاده است. وی در الگوی خود، فرهنگ و استراتژی را از هم مجزا می‌کند. بر اساس نظر گالیاردی، فرهنگ مجموعه‌ای از پیش فرضهای بنیادین، ارزش ها، هنجارهای اخلاقی و مصنوعات بشر ساز است. سازمان ها استراتژی‌های اصلی را برای حفظ هویت سازمانی (پیش‌فرض ها و ارزش های فرهنگی) به کار می برند. استراتژی های اصلی، دامنه ای از استراتژی های ثانویه را شامل می‌شوند که این استراتژی های ثانویه می توانند عملیاتی (ابزارهای عملیاتی برای دستیابی به اهداف مشخص و عینی) یا نمادین (نشان دادن معنا و هویت مشترک) باشند.
گالیاردی براساس الگوی خود سه نوع تغییر را مطرح می کند:
۱-تغییر ظاهری
در این نوع تغییر، استراتژی های ثانویه به گونه ای تغییر می کنند که با استراتژی اصلی و پیش فرضهای بنیادین سازگارند. بنابراین استراتژی های ثانویه جدید، ریشه در استراتژی های اصلی و پیش فرضهای بنیادین قبلی دارند و تغییر فقط در سطح ظاهری فرهنگ (مصنوعات بشر ساز)، روی می دهد.
۲-تغییر انقلابی
در تغییر انقلابی، نوعی استراتژی ناسازگار با ارزشها و پیش فرضهای قبلی، بر سازمان تحمیل می شود که معمولاً از طریق ورود افراد خارجی روی می دهد. در تغییر انقلابی، فرهنگ قبلی از بین می‌رود و فرهنگ جدیدی جایگزین آن می شود
۳-تدریجی گرایی فرهنگی
در این مورد، نوعی استراتژی که بر ارزشهای جدید تاکید می کند و الزاماً ناسازگار با ارزشها و پیش فرضهای قبلی نیست، فرهنگ سازمانی را می شکافد و ارزشها و پیش فرضهای جدیدی را در کنار ارزشها و پیش فرضهای قبلی ایجاد می کند.
۴-الگوی پویایی های فرهنگی
الگوی پویایی های فرهنگی، مانند الگوی گالیاردی بر اساس نظریه شاین - فرهنگ به عنوان پیش فرضها، ارزشها و مصنوعات - ساخته شده است. اما این الگوی به جای تمرکز روی این عناصر، بر پویاییها و فرایندهای پیوند دهنده این عناصر تمرکز می کند. الگوی پویایی های فرهنگی، فرهنگ را به عنوان فرایندی که از طریق آن مصنوعات و نمادها در بستر ارزشها و پیش فرضهای سازمانی خلق می شوند، تبیین می کند. نیمه بالای الگو پویایی های فرهنگی را فرایندهای جلوه گری و هستی بخشی، توصیف می کند. در حالی نیمه پایین الگو، آنچه را که بعد از تبدیل شدن مصنوعات به بخشی از مجموعه منابع نمادین سازمان رخ می دهد، توصیف می کند. احتمال تغییر فرهنگی زمانی روی می دهد که پیش فرضها به طور نمادین درون فرایند تفسیر مورد چالش قرار گیرند. برای مثال در فرهنگی که به تنبلی انسان معتقد است، ظهور فردی سختکوش، این پیش فرض بنیادین را که انسانها ذاتاّ تنبل هستند را به چالش می کشد و احتمال شکل گیری معنای جدیدی را درون فرهنگ میسر می سازد. بر اساس الگوی پویاییهای فرهنگی، مدیران به عنوان حامل نمادها فقط زمانی در فرایندهای فرهنگی تغییر ایجاد می کنند که تفسیر دیگران از آنها موجب تغییر در پیش فرضها، ارزشها و یا مصنوعات شود.

۲-۲-۱۲ دیدگاه پست مدرن تغییر سازمانی

برای بررسی دیدگاه پست مدرن در مورد پدیده تغییر، بحث را باید با محور انتقاد پست مدرنیست ها یعنی دیدگاه مدرنیستی تغییر آغاز کرد. در دیدگاه مدرنیست ها، تغییر از محیط آغاز می شود. محیط از طریق تغییر شرایط بقا، قدرت بیش از حدی بر سازمان اعمال می کند. بر اساس یکی از نظریه‌های مدرنیستم در مورد رابطه محیط و سازمان یعنی تئوری بوم شناسی جمعیت سازمانی (اکولوژی سازمان)، در میان بومها یا جمعیتهای سازمانی که به منابع محیطی مشخصی وابسته هستند، سازمانهایی بقا می یابند که به طور موثری خود را با محیط انطباق دهند و تغییرات محیطی را به درون ساختارهای خود منعکس کنند. پست مدرنیست ها این دیدگاه را مورد انتقاد قرار می دهند و کانون و منشاء تغییر را در درون خود سازمان جستجو می کنند. پست مدرنیسم نگاهی بنیادی است که دارای برنامه ای برای آغاز تغییر انقلابی در سطح فردی و از طریق تغییر کامل پیش فرض های مسلم فرد در مورد خود، دیگران و سازمان اجتماعی است. پست مدرنیست ها دو نوع ابزار اساسی را برای بررسی پدیده تغییر سازمانی، به کار می برند
۱-شالوده شکنی: براساس نظر پست مدرنیسم، از طریق شالوده شکنی برهان و معکوس کردن پیش فرضهای بنیادین آن، می توان فضا را برای پیش فرضهایی که قبلاً مورد توجه قرار نگرفته اند، باز کرد. به عنوان مثال نظریه‌های مدرنیسم سازمان فرض می کنند که عدم اطمینان محیطی نامطلوب و ناخوشایند است، بنابراین تصمیم گیرندگان سازمان برای کاهش عدم اطمینان محیطی سعی می کنند که در ساختارهای خود تغییراتی ایجاد کنند و خود را با محیط وفق دهند تا بقا یابند. پست مدرنیست ها شالوده‌های این پیش فرض را می‌شکنند و فرض می کنند که عدم اطمینان محیطی به جای اینکه نامطلوب و ناخوشایند باشد، پدیده ای جذاب و خوشایند است. در نتیجه این شالوده شکنی، مرزهای بین سازمان و محیط زیر سوال می رود و به دنبال آن در ساختارهای سازمانی تغییرات اساسی ایجاد می شود و ساختارهای سازمانی از جمله سازمانهای شبکه ای، مجازی، بدون مرز و ساختار، شکل می‌گیرند. شیوه پست مدرنیسم، ابزاری برای غلبه بر تحکم یک نگاه یا ایده است و از دانش برای رهایی به جای کنترل استفاده می کند. پست مدرنیست ها بر گفتمان عمومی، به عنوان روشی برای مطرح شدن پیش فرضهای جدید، تاکید می کنند. در گفتمان، یک گروه موضوعات بحث انگیز پیچیده‌ای را از منظرهای گوناگون می شکافد. افراد نسبت به پیش فرضهای خود مردد می‌شوند، اما پیش فرضهای خود را آزادانه ابلاغ می کنند. در گفتمان، افراد مشاهده‌گران اندیشه خود می‌شوند. بنابراین یک ایده برای خلق نوآوری و ایجاد تغییر و تحول، استفاده از گفتمان است. گفتمان فرصتهای بیشتری را برای سازماندهی و در نتیجه سازماندهی مجدد (تغییر) فراهم می آورد.
۲-نظریه پردازی خودانعکاسی: در نظریه پردازی خود انعکاسی، افراد، باورها و اندیشه های خود (پارادایم های ذهنی) را مورد انتقاد و ارزیابی قرار می دهند. این همان یادگیری دو حلقه ای است که ایجاب می کند که سیستم، پیش فرضها و ارزشهای زیر بنایی خود را زیر سوال ببرد. بنابراین سیستم، شیوه آموختن را یاد می‌گیرد. در واقع این یادگیری دو حلقه ای در ارتباط با توسعه ظرفیت سازمان برای حل مشکلات، طراحی سیاستها، ساختارها، سیستم ها، و روشها در مواجه شدن با تغییر مداوم در پیش فرضهای پیرامون خود و محیط است و می تواند در سیستم‌های سنتی ریشه دواند و آنها را دستخوش تغییرات مورد نظر سازد. بنابراین در این حالت است که یادگیری دو حلقه ای به ایده سیستم خود سازمانده پیوند داده می شود. بر اساس این ایده، همه دانش ما، دانش از خود یا خود دانشی است. در واقع همه دانش ما در مورد جهان و پدیده های پیرامون، دانش از خود است که به دنبال تلاش برای شناخت پدیده های پیرامون خود، آن را بازتولید می کنیم.
همه اینها مستلزم این امر است که فرد برای پرهیز از افتادن در دامهای تحکّم مخفی شده در قالب دیدگاه های خاص، خواهان استفاده از دیدگاه های متناقض، پارادوکس گونه و ناهمجو شود و با داشتن تفکر خودنگرانه و به کارگیری شیوه های خاص خود برای درک و کشف جهان پیرامون (به جای پیروی محض از یک پارادایم ذهنی واحد)، به موجودی فرصت طلب (به معنای مثبت) و خواهان تغییر و تحول مداوم تبدیل شود. براساس نظر یکی از اندیشمندان برجسته پست مدرنیسم، «برای اینکه پست مدرنیست شوید، باید خود فعلی تان را فراموش کنید». به بیان دیگر شما باید برداشتهای دیرینه از خود و جهان پیرامون را دور بریزید و شیوه های متفاوت دیدن را بیاموزید.
تغییر سازمانی از دیدگاه نظریه آشوب
حدود۵۰۰ سال قبل ازمیلادمسیح ، هراکلیوس فیلسوف یونانی اظهار داشت: «هیچ کس بیش از یک بار نمی تواند در یک رودخانه جاری شنا کند». این نشان می دهد از دیر باز «تغییر» با چنین باریک بینی هایی مورد توجه بوده است. با این وجود آدمی ثبات را دوست دارد، زیرا در تغییر ترس از ناشناخته ها نهفته است. دکارت طبیعت را ماده بی روحی می دانست که کل آن را می توان با تحلیل اجزایش شناخت. (شناخت استقرایی) از نظر نیوتن طبیعت ماشین خوش رفتاری است که خداوند با قوانین معینی آن را به کار انداخته است که اگر، آن قوانین راپیدا کنیم، قادر خواهیم بود آن را تحت اختیار خود درآوریم. در این چارچوب، تغییرات، قابل پیش‌بینی، قابل محاسبه، قابل برنامه‌ریزی وپیشگیری بوده است.
در پارادایم نیوتنی، سازمان به مثابه ماشینی است که با یک طرح دقیق از پیش تعریف شده و با استقرار انسانها(به عنوان اجزای ماشین) در محلهای تعیین شده، قادر است در مسیری که برای آن پیش‌بینی شده است، حرکت کند. اما تحولات شگرف درحوزه های مختلف شامل حوزه رقابت، تولید، تجارت و کسب و کار، دانش و آگاهی مشتریان، ساختار منابع تولید، دانش و فناوری و فنون و حذف مرزهای سنتی سازمانها و جوامع و افزایش ارتباطات و تعاملات بین آنها منجر به ظهور پیچیدگیهایی شده است که اداره و پاسخگویی به نیازهای آن، بیرون از توان پارادایم نیوتنی بود. نظریه سیستم‌های پیچیده و آشوب، اساس پارادایم دیگری است که قدرت تبیین و توجیه شرایط جدید را دارد و حوزه مدیریت را نیز همچون دیگر حوزه‌های علمی تحت تأثیراصول خود قرار داده است.

۲-۲-۱۳ پارادایم نیوتنی

در فضای نیوتنی، همه چیز براساس نظم از پیش تعیین شده استوار است و نتایج همه چیز براساس قوانین حرکت، قطعی ومعین است. روابط بین علّت و معلول در این جهان واضح و ساده، متوالی وبه ترتیب تقدّم و تأخر به صورت یک زنجیره واحد است. منطق رخدادها و تغییرات و روابط اشیا وعناصر، خطی است. همه چیز قابل کنترل است وتعادل یک امر مقدس است. نظریه پردازی در مدیریت همچون سایر حوزه های دیگر دانش، در فضای این پارادایم انجام گرفته است. این نظریهها را میتوان به دوگروه عمده تقسیم نمود:
۱- نظریه های ماشینی
این نظریه ها همه چیز را ثابت می‌انگارند و معتقدند اصولی که کشف کرده‌اند، کم و بیش مسائل سازمانی را حل می کند. از نظر آنها سازمان همچون ماشینی است که در آن وظیفه تخصصی هر جزء و روابط اجزا کاملاً مشخص و نتایج آن نیزقطعی وحتمی است. نظریه‌های ماشینی بر ثبات و پایداری سیستم ها و محیط بنا شده اند، به همین علت دراین دوران ایده ونظریه ای درمورد «تغییرسازمانی» شکل نگرفته است.
۲- نظریه های ارگانیک
دو خطای عمده، نگرش مکانیستی (ماشینی) عبارت بود از:
الف) دیدگاه ماشینی نسبت به انسان؛
ب) توجه نکردن به تغییرات محیطی و داخلی
رهیافت ارگانیکی به سازمان، خطاهای فوق را اصلاح کرده و در آن «تغییر» در برابر «ثبات و پایداری» پذیرفته شده است. نظریه های عمده ای که به عنوان مبانی نظری تغییر مورد بحث ما هستند عبارت‌اند از:
الف) دیدگاه روابط انسانی
در این دیدگاه به افراد و گروه ها به مانند، ارگانیزم‌های زنده نگاه می شود که ارضای نیازهایشان باعث اثر بخشتر شدن آنها می شود. «سازمان غیر رسمی» که مبتنی بر دوستی وتعاملات طرح ریزی نشده، است، در کنار «سازمان رسمی» پذیرفته شده و مشارکت کارکنان در تصمیم گیریها مورد توجه قرار گرفته است.
توسعه سازمانی ریشه در این دیدگاه دارد. توسعه سازمانی فرایندی است که از طریق آن دانش وعملکردهای علوم رفتاری برای کمک به سازماندهی در دستیابی به اثر بخشی بیشتر از قبیل بهبود کیفیت کالا وخدمات مورد استفاده قرار می گیرد (محمد زاده ۱۳۸۲، ۱۹).
ب) دیدگاه فنی- اجتماعی
در این دیدگاه به اثر بخشی تغییر نه تنها از منظر فنی بلکه از منظر انسانی و اجتماعی نیز توجه شده است. وقتی یک سیستم فنی مانند ساختار سازمانی،طراحی شغلی یا تکنولوژی انتخاب می کنیم، همیشه پیامدهایی بر سیستم اجتماعی دارد و برعکس (مورگان ۱۹۹۷، ۳۸). مبنای نگرش به تغییردر مدل لوین دیدگاه فنی ـ اجتماعی است. وی تغییر را عامل بر هم زننده تعادل می داند. از نظر وی زمانی باید دست به تغییر زد که نیروهای موافق (عوامل اجتماعی) نسبت به نیروهای مخالف پیشی گرفته باشند. هاچ (۱۹۹۷، ۲۵۶-۲۵۳) در نقد مدل لوین می نویسد:
- او هر وضعیت رابه عنوان تعادلی از نیروهای موافق ومخالف تغییر در نظر می‌گرفت، پس تئوری او بیشتر یک تئوری ثبات است تا تغییر.
- مدل او، فرایند پیچیده تغییر را از طریق مفاهیم ایستا وخطی ،بیش از حد ساده سازی کرده است
- او به تغییر سازمانی در یک جهت و زمان واحد توجه کرده است، در حالی که تغییر می تواند چند بعدی و به طور ادامه‌دار (مستمر) باشد.
ج) دیدگاه سیستمی
در نگرش سیستمی سازمانها به مثابه ارگانیزم‌های زنده، برای بقای خود باید بتوانند با محیط به یک تعادل پویا برسند. از منظر بحث «تغییر»، بین رویکردهای قبلی و رویکرد سیستمی سه تفاوت عمده وجود دارد
۱)توجه به محیط وتغییرات آن؛ ۲) توجه به تغییر به عنوان یک فرایند مستمر؛ ۳) نگرش کل نگر وتوجه به زیر سیستمها وروابط بین آنها. بنابر این «تغییر» فرایندی است ادامه دار(مستمر)، برخوردار از ابعاد متعدد و لازم برای بقا.
در نظریه «تغییر جامع سازمانی» به طور همزمان، برسطوح سازمانی، کارکردها، وظایف و ابعاد متعدد و مختلف تمرکز شده و از یک منظر گسترده به تغییر سازمانی نگریسته شده است وعلاوه بر اجزای سیستم، کل سیستم نیز مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال می توان از مدیریت برمبنای هدف و مدیریت کیفیت جامع نام برد. مدیریت کیفیت جامع، یک تغییر سازمانی فراگیر است که اصلاح و بهبود و توسعه را با هدف رضایتمندی و پاسخگویی به نیازهای مشتریان وظیفه همه می داند. در این تعریف تاکید بر همه زیر سیستم‌ها، محیط، و استمرار تغییر است. الگوی جستجوـ عمل نیز یکی از الگوهایی است که به استمرار تغییر برای دستیابی به تعادل پویا نظر داشته است.
سیر نظریه های تغییر نشان می دهد، تغییرات سازمانی در جهتی بوده است که برای مدیران در شرایط نامطمئن و نامشخص، تکیه گاه مطمئنی را فراهم سازند. نظریههای طراحی مجدد ساختار، سازماندهی تیمی، به‌کارگیری تکنولوژی اطلاعات، تواناسازی کارکنان، مشتری محوری همه پاسخهایی به این نیاز هستند. اما آنچه در این نظریه های نوین قابل تعمق است، پایبندی آنها به پارادایم نیوتنی است. سه ویژگی مهم نظریه های مورد اشاره عبارت‌اند از:
۱-تغییرات طرح‌ریزی شده؛
۲-محوریت رهبری در تمام فرایندهای تغییر. (طرح تغییر، آماده سازی فضای تغییر، دعوت به مشارکت وحمایت از تغییر، غلبه برمقاومت، همه معطوف به رهبری هستند) این نگرش ریشه در ساختار سلسله مراتبی دارد. شاید به اعتباری بتوان گفت ابزار سلطه عوض شده، در حالی ‌که سلطه همچنان باقی است. هاچ (۱۹۹۷) از زبان فرا تجددگراها می‌نویسد:
بسیاری از این فلسفه‌های جدید، برای اتصال نظری بین قدرت، استقلال و نوآوری ساخته شده‌اند. آنها به هرصورت دردست تعدادی از مدیران به ابزارهای سلطه مبدل شده اند. مدیران از مشارکت دم می زنند تا اینکه کارکنان به آنها گرایش پیدا کنند و آنگاه با موذی گری شرایط را وارونه و مطلوبیتهای خود را تحمیل می‌کنند. آنها به شکلی می گویند: من شما راتوانا می سازم تا آنچه را من می گویم انجام دهید؛
۳-تحمیل سازماندهی: در واقع این مدیران ورهبران تغییر هستند که سازماندهی مناسب بعد ازتغییر را انتخاب می کنند. آنها به نوعی سازمان رایک ماشین انعطاف پذیر می دانند که می توان طرح آن رابا نقشه قبلی عوض کرد.

۲-۲-۱۴ پارادایم آشوب

توجهات مذهبی بالاتر با کمترین کاهش شناخت همراه بود. در رابطه با سه فاکتور توجهات مذهبی، جنسیت و نشانه های افسردگی در پیش بینی کاهش شناخت نتایج نشان داد بیمارانی که وابستگی و اعتقادات مذهبی بیشتری دارند کمتر دچار مشکلات شناختی می شدند. د ربین بیماران سالمندی که دچار افسردگی ماژور بودند سالمندانی که اعتقادات مذهبی کمتری داشتند بیشتر اختلالات شناختی را از خود نشان دادند. نتیجه نهایی این بود که اعتقادات مذهبی در حفظ سلامت جسمانی اهمیت زیادی دارد (Elizabeth, Collins et al. 2009).
تحقیقی با عنوان « ارتباط مذهب، معنویت و درمان و مقایسه تفسیرها و مشاهدات متفاوت پزشکان و روانپزشکان و معالجات بالینی» توسط فار و همکاران در سال ۲۰۰۷ در آمریکا انجام شد. هدف از این مطالعه مقایسه تفسیر روانپزشکان در مورد ارتباط بین مذهب، معنویت و سلامتی در معالجات بالینی بود. تعداد نمونه های مطالعه ۲۰۰۰ نفر پزشک آمریکایی بود که به صورت طبقه بندی تصادفی انتخاب گردیدند.
نتایج نشان داد که روانپزشکان عمدتاً بر این واقعیت که سلامت معنوی افراد و اعتقادات دینی در سلامت جسمانی اثرگذار است، صحه گذاشته بودند و در سایر پزشکان تعداد افراد مخالف کمی بیشتر بود.
این مطالعه نشان داد که روانپزشکان بیشتر از همه همکارانشان به ارتباط داشتن اعتقادات دینی و سلامت جسمانی معتقدند. در این مطالعه به دلیل اینکه پرسشنامه غیرمستقیم در اختیار شرکت کنندگان قرار گرفته، باعث شده که تقریباً نیمی از شرکت کنندگان از مطالعه حذف شوند و این مسأله در تعمیم پذیری مطالعه بی تأثیر نیست (Farr, Lawrence et al. 2007).
مطالعه ای توسط لی و همکاران در سال ۲۰۰۵ تحت عنوان «رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و کیفیت زندگی در سالمندان ساکن کره» انجام دادند تعداد افراد شرکت کننده در این مطالعه ۲۰۰۰ نفر از سالمندان ۶۵ سال و بالاتر بودند. میانگین نمره رفتارهای ارتقائ دهنده سلامت ۳۴/۱± ۹۷/۳ (محدوده صفر تا ۷) بود که ۸۰% از شرکت کنندگان سیگار نمی کشیدند و الکل مصرف نمی کردند. ۲/۳۷% از افراد ورزش منظم داشتند و ۲۶% از رژیم کم نمک استفاده می کردندو ۷/۸۳% از آنان کنترل منظم فشار خون و ۱/۶۹% تزریق واکسن آنفولانزا در یک سال گذشته ذکر می کردند. ۴۶% از سالمندان وضعیت سلامت خود را در یک تا دو سال گذشته کنترل کرده بودند. میانگین نمره کیفیت زندگی افراد حاضر در مطالعه ۵۳/۲۵ (در محدوده ۹-۴۵) بود که نشان دهنده کیفیت زندگی متوسط آنان بود. نتایج این مطالعه همچنین نشان داد که کیفیت زندگی سالمندان با شرکت در فعالیت های ورزشی، عدم مصرف الکل و کنترل فشار خون ارتباط معنی دار و قابل ملاحظه ای داشت (۰۵/۰>p) (Lee, Ko et al. 2006).
پژوهش دیگری در این زمینه با عنوان “کیفیت زندگی مرتبط با سلامت و فواید سلامتی در سالمندان آسایشگاهی در تایوان” توسط لای همکاران “^[۲] در سال ۲۰۰۵ بر روی ۴۶۵ سالمند انجام شد. هدف از این مطالعه تعیین کیفیت زندگی مرتبط با سلامت و منافع سلامتی در سالمندانی بود که در مراکز مراقبت بلند مدت زندگی می کنند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد در میان ابعاد کیفیت زندگی، وضعیت روانی سالمندان کمترین نمره را به خود اختصاص داد اما وضعیت جسمی و محیطی آنها نمره بالاتری را کسب کردند. بعلاوه سطح تحصیلات تعداد بیماری های مزمن، وضعیت جسمی و تعداد مراقبین، تاثیر مهمی در نمره کیفیت زندگی WHOQOL دارد و در این بین وضعیت جسمی مهم ترین عامل در این زمینه تعیین شد (Lai, Tzeng et al. 2005). هر چند در این مطالعه مهم ترین عامل مؤثر بر کیفیت زندگی، وضعیت جسمی قلمداد شده است، اما نباید فراموش کرد که وضعیت روحی و معنوی فرد نیز از ابعاد مهم زندگی فرد به شمار می آید و بی توجهی به این بعد از زندگی مانع مراقبت کل نگر می باشد.
مطالعه ای با عنوان “مذهب معنویت و وضعیت سلامت در سالمندان” توسط دالمان در سال ۲۰۰۴ در آمریکا و با هدف تعیین ارتباط بین مذهب و معنویت با وضعیت سلامت در یک جمعیت سالمند مقیم جامعه انجام شد. شرکت کنندگان شامل ۲۷۷ سالمند بالای ۶۵ سال بودند. نتایج حاصل تفاوت معنی دار وضعیت سلامت در گروه های مختلف از نظر نژاد و میزان تحصیلات را نشان داد بطوری که افراد سفید پوست و کسانی که سطح تحصیلات بالاتری داشتند وضعیت سلامت خود را بهتر از دیگران گزارش دادند. نتایج این مطالعه نشان داد که معنویت بالاتر با وضعیت بهتر سلامتی همراه می باشد (۰٫۰۱>p) پژوهشگران یکی از دلایل این امر مثبت نگری افراد مذهبی بیان می کنند به طوری که سالمندان مذهبی کمتراحتمال دارد که وضعیت سلامت خود را ضعیف گزارش کنند. این مطالعه تاکید می کند معنویت عاملی جهت درک این موضوع است که چه کسانی وضعیت خود را خوب یا بد گزارش می کنند و چرایی و چگونگی آن را نیز بیان می کند. بنابراین ابزار سلامتی و معنوی می تواند جایگزین مناسبی برای سایر مقیاس ها - به عنوان یک عامل پیشگویی کننده وضعیت ذهنی سلامت و کیفیت زندگی- در مطالعات مربوط به سالمندی می باشد (Daaleman, Perera et al. 2004).

پژوهش دیگری با عنوان ” معنویت و پیامدهای سلامتی در سالمندی ” توسط میسن هلدر و چاندرلر در سال ۲۰۰۲ در آمریکا و با هدف بررسی ارتباط مقیاس نظری و رفتاری معنویت با پیامدهای سلامت روانی و جسمی در سالمندان انجام شد . نمونه های شامل ۲۵۰ نفر سالمند بودند. نتایج این بررسی نشان داد هر دو معیار نظری و رفتاری معنویت با نتایج مثبت سلامت روانی همراه می باشد. همین طور مشخص شد افراد با ایمان اضطراب و افسردگی کمتری را تجربه می کنند. اما ارتباطی بین سایر جنبه از قبیل سازگاری مذهبی یا اهمیت ایمان و سلامت جسمی یافت نشد (Meisenhelder and Chandler 2002).
پژهش کیفی دیگری توسط استوکی با عنوان ” نقش مذهبی و معنویت در مراقبت و سایر وقایع مهم زندگی در بیماران آلزایمری “، به وسیله بررسی یک گروه مراقبت شونده بیماران آلزایمری و مقایسه آن با یک گروه غیر مراقبت شونده در سال ۲۰۰۱ بر روی ۲۰ شرکت کننده شامل ۱۰ بیمار آلزایمری مراقبت شونده و ۱۰ بیمار غیر مراقبت شونده در آمریکا که از طریق مرکز ملی تحقیقات دمانس سالمندی انتخاب شده بودند، انجام شد. هدف از انجام این مطالعه، یاد گیری بیشتر در مورد این موضوع بود که چگونه ایمان افراد، در زمان مواجهه با وقایع تنش زا، قادر است به بحران، جنبه تقدس بخشیده و به جای ناامیدی، یک حس امیدواری و هدفمندی را ایجاد کند.
مهمترین و رایج ترین موضوعی که پاسخ دهندگان به آن اشاره کردند مشخصات و کیفیت های مرتبط با خدا و ایمان افراد بود. آنها معتقد بودند که خدا دارای طرحی برای زندگی آنها می باشد. تقریباً همه شرکت کنندگان ابراز داشتند زمانی بیشتر به خدا و معنویات روی می آورند که بیشترین نیاز را به حمایت دارند. آنها همچنین معتقد بودند که مذهب و معنویت دارای نقش حمایتی برای آنها می باشد. در کل نتایج این مطالعه ضمن تایید تحقیقات قبلی در این زمینه مشخص کرد مذهب و معنویت جزء ابعاد مهم تجارب بشری هستند؛ به طوری که هر دو گروه مذهب و معنویت را به عنوان مهم ترین قدرت و حمایت در تمام طول زندگی دانستند. همه شرکت کنندگان عقاید منسجم مذهبی و معنوی نسبت به زندگی خود داشتند تا بتوانند بر موقعیت های تنش زا در زندگی فایق آیند. پژوهشگر این مطالعه پیشنهاد می کند برای مطالعات بعدی بهتر است از گروه بزرگ تری از افراد استفاده شود که سایر مذاهب و نیز افرادی را که به مذهب خاصی معتقد نیستند را در بر گیرد (Stuckey 2001). مطالعه دیگری با عنوان"مقایسه رضایت از زندگی و خلق بین سالمندان مقیم مراکز سالمندی و مقیم جامعه ” توسط گولدنر و همکاران در دو ایالت جنوبی آمریکا در سال ۲۰۰۱ انجام شد.شرکت کنندگان این پژوهش شامل ۷۰ سالمند مقیم منزل و ۶۸ سالمند مقیم ۶ آسایشگاه بودند. نتایج مطالعه نشان داد در هرگروه زنان، پیرتر از مردان بودند. با انجام آزمون های آماری فرضیه پژوهش تأیید شد. بدین معنی که سالمندان ساکن منزل، در زیر مقیاس نیرو و فعالیت نمره بالاتری کسب کردند. محققان این پژوهش علت پایین تر بودن رضایت از زندگی ساکنین آسایشگاه را سبک زندگی سازمانی و یا شرایطی که باعث شده آن ها به آسایشگاه منتقل شوند، می دانند (Gueldner, Loeb et al. 2001).
بر اساس انچه گذشت هر چند مطالعات مرتبط با موضوع سلامت معنوی و تاثیر آن در بهبود کیفیت زندگی در جهان در حال رشد است با این وجود مطالعات مربوط به معنویت در سالمندی بسیار محدود بوده (Lindberg and Deborah 2005) و مطالعات بیشتری در این خصوص در فرهنگ های مختلف مورد نیاز است.
فصل سوم
روش پژوهش
۳-۱ مقدمه
در این فصل پژوهشگر ابتدا به جامعه و نمونه محیط، پژوهش می‏پردازد، سپس روش نمونه‏گیری و گردآوری داده‏ها را مشخص کرده و در نهایت روش تحلیل داده‏ها را در پژوهش شرح می‏دهد.
۳-۲ نوع پژوهش
این پژوهش یک مطالعه توصیفی-مقطعی از نوع همبستگی می باشد که در طی سال های ۹۳/۱۳۹۲ انجام گرفت.
۳-۳ جامعه پژوهش
جامعه مورد مطالعه این پژوهش را سالمندان عضو کانون بازنشستگان تامین اجتماعی شهر سمنان تشکیل می دادند. معیار ورود به مطالعه عبارتند از سالمندان ۶۰ سال و به بالا، تمایل برای شرکت داوطلبانه در مطالعه، فقدان اختلال شناختی، فقدان بیماری ناتوان کننده روانی، داشتن سواد یا توانایی مصاحبه و عدم حضور در آسایشگاه بوده است.
۳-۴ روش نمونه گیری و حجم نمونه
با اعمال معیارهای ورود و خروج نمونه ها در پژوهش حاضر به طور کلی ۱۸۰۰ نفر قادر به شرکت در مطالعه بودند. با بهره گرفتن از فرمول نمونه گیری کوکران و سطح خطای ۵ درصدی، حدود ۳۰۰ نفر برای شرکت در مطالعه انتخاب شدند. آمارها حاکی از آن است که در مطالعات مختلف فراوانی افرادی که از کیفیت زندگی مطلوب برخوردار هستند بین ۲۰-۳۰ درصد بیان شده است ولی مطالعه اسماعیلی و همکاران میانگین سالمندان که از کیفیت زندگی مطلوب برخوردار هستند را ۲۵% اعلام کرده است. بنابراین به منظور دستیابی به حجم نمونه مورد نیاز برای شرکت در مطالعه حاضر با حتساب ۰۵/۰ d= و سطح اطمینان ۹۵% و در نظر گرفتن ریزش ۵% ، حجم نمونه ای تقریباً برابر با ۳۰۰ نفر درنظر گرفته شد(اسماعیلی، ۱۳۹۱).

پس از تعیین تعداد نمونه لازم برای مطالعه، محقق با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری مستمر در فاصله ۴ ماه از بهمن سال ۱۳۹۲ تا خرداد سال ۱۳۹۳ اقدام به تکمیل پرسشنامه های پژوهش نمود. به منظور گردآوری داده های مورد نیاز ابتدا هماهنگی های لازم و مجوزهای انجام مطالعه از سوی دانشگاه های علوم پزشکی، معاونت بهداشتی، تامین اجتماعی، کانون بازنشستگان تامین اجتماعی و … اخذ شد. سپس، بعد از حضور در کانون بازنشستگان در فاصله زمانی ذکر شده و اعمال معیارهای ورود و خروج مذکور، پس از اطلاع سالمندان از هدف مطالعه و امضای فرم مشارکت داوطلبانه و آگاهانه در پژوهش در حضور محقق پرسشنامه ها در اختیار آنها قرار داده شد. به منظور تخمین مدت زمان تکمیل سوالات پرسشنامه ها و همچنین پایلوت اولیه سوالات پرسشنامه یک مطالعه پایلوت در نمونه تصادفی ۱۰ نفری از سالمندان، که از پژوهش نهایی بیرون گذاشته شدند، انجام شد. پژوهشگران توسط مصاحبه با آنها اقدام به پر کردن پرسشنامه ها نمودند. در این مطالعه آزمایشی در خصوص تعداد سوالات، نحوه پاسخگویی به سوالات، موارد مبهم و نامشخص، مکان پاسخگویی و سایر آیتم های مربوط به ظاهر و محتوای سوالات از پاسخ دهندگان پرسش شد تا نکات ضعف احتمالی برطرف شود. از هنگام شروع تا پایان نمونه گیری حدود دو ماه به طول انجامید. بدین صورت که در دو نوبت صبح و عصر مراجعه صورت گرفت. در ابتدای کار مدت مدت زمان پر کردن پرسشنامه بیش از ۲۰ دقیقه زمان می برد اما با پیشرفت کار و کسب تجربه این زمان تا۸-۷ دقیقه تقلیل یافت. هرچند سالمندانی بودند که به دلیل تنهایی یا مشکلات زندگی نیاز به هم صحبت داشته و جریان مصاحبه را تا ۴۵ دقیقه نیز طول می دادند.
۳-۵ روش گردآوری داده ها
پژوهشگر پس از کسب تاییدیه از معاونت آموزشی دانشکده و اخذ معرفی نامه از دانشگاه و ارائه آن به مدیریت کانون بازنشستگان و جلب موافقت هدف از انجام این پژوهش را توضیح داده و اقدام به نمونه گیری کرد. قبل از پر کردن پرسشنامه توسط شرکت کنندگان فرم رضایتمندی به آنها داده شد و پس از کسب رضایت پرسشنامه در اختیار ایشان قرار داده شد و توضیحات لازم در مورد آن ارائه شد. همین طور به آنها اطمینان داده شد که نتایج به هیج وجه در اختیار شخص یا سازمان دیگری بدون اجازه آنها قرار داده نمی شود. از آنجایی که که اکثر نمونه ها بیسواد یا کم سواد بوده و یا حوصله لازم جهت پر کردن پرسشنامه را نداشتند پژوهشگر توسط مصاحبه با آنها اقدام به پر کردن پرسشنامه ها نمود.
۳-۶ ابزار گردآوری داده ها
ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه های استاندارد روا و پایا بود. برای سنجش متغیرها از سه نوع پرسشنامه استفاده شد، فرم اطلاعات فردی، پرسشنامه کیفیت زندگی ۳۶ سوالی Short Form 36 Item Health Survey questionnaire (SF36) جهت سنجش کیفیت زندگی و مقیاس سلامت معنوی (Spiritual well being) (SWB) Palutzian و Ellison جهت سنجش سلامت معنوی مورد استفاده قرار گرفتند.
الف:فرم اطلاعات فردی : برخی متغیرهای زمینه‌ای در این مطالعه عبارتند از: سن، جنس، سطح سواد، وضعیت درآمد و اقتصادی، بیماری‌های زمینه‌ای، مدت ابتلا، وضعیت تاهل، محل زندگی، داشتن فرزند یا زندگی تنها، وضعیت تاهل، اشتغال و ….. که در فرم اطلاعات فردی گنجانده شده است.
ب: برای سنجش سلامت معنوی:
پرسشنامه ۲۰ سوالی سلامت معنوی پالوتزین و الیسون (۱۹۸۲) که ۱۰ سوال آن با شماره زوج، سلامت وجودی و ۱۰ سوال دیگر با شماره فرد، سلامت مذهبی را اندازه گیری می کنند. نمره سلامت معنوی جمع این دو زیر گروه است و دامنه آن بین ۱۲۰ – ۲۰ در نظر گرفته شده است. پاسخ سوالات بر طبق مقیاس لیکرت در شش قسمت ( از کاملا مخالفم تا کاملا موافقم ) دسته بندی گردیده است. در سوالاتی که فعل مثبت دارند پاسخ کاملا مخالفم؛ نمره یک و کاملا موافقم نمره شش و سوالاتی که فعل منفی دارند کاملا مخالفم نمره شش و کاملا موافقم نمره یک می گیرند. در پایان سلامت معنوی به سه سطح پایین ( ۴۰ – ۲۰ )، متوسط ( ۹۹ – ۴۱ ) و بالا ( ۱۲۰ – ۱۰۰) تقسیم بندی می شوند (Sawatzky, Ratner et al. 2005). در این پرسشنامه متغیر سلامت معنوی به عنوان فلسفه مرکزی زندگی و حاصل برآورده شدن نیاز به هدف، معنا، عشق و بخشش در نظر گرفته شده و سلامت وجودی به حس هدفمندی و رضایت از زندگی و سلامت مذهبی به رضایت حاصل از ارتباط با یک قدرت برتر یا خداوند اطلاق شده است (Riley, Perna et al. 1998). اله بخشیان و همکاران ضریب آلفای کرونباخ ابزار را پس از ترجمه به فارسی ۸۲% گزارش نموده و روایی این پرسشنامه را از طریق روایی محتوی مورد بررسی و تایید قرار دادند (اله بخشیان، ۱۳۸۹).
ج: برای سنجش کیفیت زندگی:
فرم کوتاه ۳۶ توسط وار و شربون در سال ۱۹۹۲ در کشور امریکا برای اندازه گیری کیفیت زندگی مرتبط با سلامت افراد سالم و بیمار طراحی شده است.در حال حاضر این ابزار پرکاربردترین ابزار اندازه گیری کیفیت زندگی مرتبط با سلامت در دنیا می باشد. مطابق توصیه منتظری و همکاران این پرسشنامه به دو بعد جسمی و روانی تفکیک شده است. بعد جسمی شامل خرده مقیاس های عملکرد جسمی(۱۰ آیتم)، محدودیت نقش به علت مشکلات جسمی(۴ آیتم)، درد جسمی(۲ آیتم)، سلامت عمومی(۵ آیتم) و بعد روانی شامل خرده مقیاس های انرژی و نشاط(۴ آیتم)، عملکرد اجتماعی(۲ آیتم)، محدودیت نقش به علت مشکلات عاطفی(۳ آیتم) و سلامت روانی درک شده(۵ آیتم) می باشد. حداکثر امتیاز کسب شده برای هر بخش یا خرده مقیاس ۱۰۰ و حداقل امتیاز صفر می باشد که نمرات بالا دلالت بر کیفیت زندگی بهتر دارند (درویش پور، ۱۳۸۸). شیوه پاسخگویی به سوالات این پرسشنامه از حالت سه تایی تا طیف لیکرت متغیر است. در این ابزار با افزایش نمره سطح بهتر کیفیت زندگی وجود دارد. مطابق پروتکل پرسشنامه، ابتدا سوالات مربوط به هر خرده مقیاس تفکیک می گردد و سپس به هر سوال مطابق پروتکل نمره بین صفر تا صد تعلق می گیرد، امتیازات مربوط به هر خرده مقیاس با همدیگر جمع شده و میانگین آن ها که به شکل درصد بیان می شود میزان سلامتی در آن بعد می باشد و برای محاسبه نمره کل پرسشنامه میانگین اعداد بدست آمده از هر خرده مقیاس که عددی بین ۰-۱۰۰ می باشد به عنوان نمره کل کیفیت زندگی معرفی می شود. همچنین کیفیت زندگی به سه طبقه کیفیت زندگی بالا (نمره ۷۵ و بیشتر) کیفیت زندگی متوسط (۵۰ - ۷۴ ) و پایین (نمره زیر ۵۰) طبقه بندی شدند. فرم کوتاه ۳۶ توسط منتظری و همکاران در سال ۲۰۰۵ به زبان فارسی ترجمه گردیده است و اعتبار و پایایی آن مورد بررسی قرار گرفته است. به منظور بررسی پایایی این ابزار از روش محاسبه آلفای کرونباخ استفاده شد که از ۷۷/۰ تا ۹۰/۰ برای ابعاد مختلف ابزار متغیر بود. به منظور بررسی اعتبار ابزار از روش اعتبار همگرا و مقایسه گروه های شناخته شده استفاده گردید. دامنه همبستگی در اعتبار همگرا از ۵۷/۰ تا ۹۵/۰ متغیر بود و در مقایسه گروه های شناخته شده نتایج مورد پیش بینی در تمایز کیفیت زندگی مرتبط با سلامت بین مردان و زنان به دست آمد (Montazeri, Goshtasebi et al. 2005). بنابراین با توجه به تایید اعتبار و پایایی نسخه فارسی فرم کوتاه ۳۶، به عنوان ابزار اندازه گیری کیفیت زندگی مرتبط با سلامت سالمندان در این پژوهش استفاده خواهد گردید.
۳-۷ روش تجزیه و تحلیل داده ها
داده های جمع آوری شده در نرم افزار SPSS₂₁ وارد شد و پس از اطمینان از توزیع نرمال داده ها با بهره گرفتن از آزمون کولمونگرف، اسمیرنف میانگین، انحراف معیار و فراوانی جهت توصیف داده ها استفاده شد. آزمون آماری کای اسکوئر به منظور بررسی ارتباط بین متغیرهای کیفی، آزمون آماری تی مستقل به منظور مقایسه داده های کمی در دو گروه، من ویتنی برای مقایسه اطلاعات کیفی بین دو گروه، آزمون های آنالیز واریانس یک طرفه و کروسکال والیس برای مقایسه داده های کمی و کیفی در بین دو گروه استفاده شد.همچنین برای بررسی ارتباط بین متغیرهای کمی از آزمون ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. همچنین به منظور بررسی ارتباط متغیرهای دموگرافیک (کیفی) با وضعیت کیفیت زندگی و سلامت معنوی (خوب، متوسط، ضعیف) از آزمون همبستگی اسپیرمن استفاده شد. سطح معناداری در مطالعه حاضر کمتر از ۰۵/۰ در نظر گرفته شد.
۳-۸ مکان و زمان مطالعه
این مطالعه در بین اعضای عضو کانون بازنشستگان شهر سمنان صورت گرفته است. محقق با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری مستمر در فاصله چهار ماه از بهمن سال۱۳۹۲ تا خرداد سال ۱۳۹۳ به تکمیل پرسشنامه های پژوهش اقدام نموده است.
۳-۹ محدودیت های پژوهش

• • از آنجایی که برخی شرکت کنندگان در مطالعه بی سواد یا کم سواد بودند درک برخی مفاهیم و پرسش های ابزار برای آنها دشوار بود. بنابراین سعی شد پرسش ها با زبانی ساده و قابل فهم از ایشان پرسیده شده و در صورتی که در پاسخ آنها ابهامی وجود داشت پژوهشگران جهت روشن شدن پاسخ آنها توضیحات بیشتری درخواست می کردند.

• • عدم تمایل برخی سالمندان برای مشارکت در طرح و بی اثر دانستن تحقیقات و در نتیجه ریزش نمونه ها: محقق با صرف وقت بیشتر اقدام به نمونه گیری نمود.

• • دشواری فرایند ارتباط با سالمندان در تکمیل پرسشنامه ها به علت بی حوصلگی سالمندان جهت پاسخگویی به تمام سوالات پرسشنامه ها و رها کردن مصاحبه در اثنای آن و عدم تمایل به ادامه مصاحبه: محقق با سالمند صحبت کرده و در صورت رضایت وی، وقت دیگری را برای ادامه مصاحبه تعیین می نمود.

۳-۱۰ ملاحظات اخلاقی
نکات اخلاقی که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفت عبارتند از:
اخذ معرفی نامه از کمیته تحقیقات جهت ارائه به کانون بازنشستگان تامین اجتماعی
کسب رضایت آگاهانه از شرکت کنندگان در پژوهش و تشریح هدف و ماهیت پژوهش برای آنان
رعایت اخلاق پژوهشی( اصل رازداری و محرمانه بودن اطلاعات و… )
قرار دادن نتایج پژوهش در اختیار مسئولین ذیربط