لازم به ذکر است به علت استفاده از داده ­های سال 2014 برای مقادیر ورودی و خروجی مورد مطالعه، تحقیق حاضر از نظر افق زمانی، مقطعی می‌باشد.

و از آن جهت که در این تحقیق برای مدل‌های پیشنهادی کتب و مقالات مرتبط مورد استفاده قرار گرفته است و برای مورد مطالعه نیز از گزارش شاخص نوآوری جهانی 2014 به منظور استخراج شاخص‌های ورودی و خروجی و مقادیر آن­ها استفاده شده است، تماماً از نوع کتابخانه­ای می‌باشد.
4-3- الگوریتم تحقیق
در واقع این الگوریتم (شکل 3-2) مشخص کننده مراحل مختلف انجام این تحقیق بصورت شماتیک از ابتدا تا رسیدن به نتیجه نهایی تحقیق می‌باشد.
بیان مساله
مطالعه در زمینه تحلیل پوششی داده ­ها و وزن­های مشترک
مطالعه گزارش شاخص نوآوری جهانی و استخراج ورودی­ ها و خروجی­های معرفی شده و مقادیر آن­ها از این گزارش
ارائه مدل­هایی به منظور محاسبه وزن­های مشترک و رتبه ­بندی واحدهای تصمیم ­گیری
استفاده از نرم افزارهای لینگو، متلب و اکسل برای تجزیه و تحلیل داده ­ها
تعیین مجموعه مرجع برای کشور جمهوری اسلامی ایران به منظور ارائه راهکارهای نوآوری
نتیجه ­گیری و پیشنهادات
شکل 3-2- الگوریتم تحقیق
5-3- مدل‌های پیشنهادی ارزیابی عملکرد مبتنی بر تحلیل پوششی داده‌ها وزن‌های مشترک
در فصل گذشته مفاهیم مربوط به ارزیابی عملکرد و اهمیت ارزیابی عملکرد بطور کامل شرح داده شد و همچنین در مورد تکنیک کمی تحلیل پوششی داده‌ها که از جمله روش‌های ارزیابی عملکرد می‌باشد و مدل‌های مطرح شده در این تکنیک توضیحات کامل و جامع ارائه شد.
تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها، روشی است ناپارامتری و مبنی بر برنامه­ ریزی خطی که به منظور ارزیابی واحدهایی را که ورودی­های مشابه را دریافت می­ کنند و خروجی­های مشابه را تولید می­ کنند ارائه شده است. این‌ رویکرد توانایی ارزیابی عملکرد واحدهایی را دارد که چندین ورودی دریافت و چندین خروجی تولید می­ کنند. مدل‌های پایه­ای این تکنیک کارایی هریک از واحدهای مرود بررسی را بطور جداگانه تحت محدودیت عدم تجاوز کارایی مجموعه واحدها از عدد یک را، حداکثر می­ کنند. این حداکثر سازی باعث می­ شود که هر واحد متناسب با حداکثر کارایی خود وزن‌هایی را به ورودی­ ها و خروجی­های خود اختصاص دهند به عبارتی واحدهای تصمیم ­گیری در انتخاب وزن­ها آزادانه عمل می­ کنند تا کارایی خود را حداکثر نمایند وزن ورودی­ ها و خروجی­ها از واحدی به واحد دیگر فرق می­ کند. این انعطاف‌پذیری در اوزان، ایراداتی بر این تکنیک وارد داشت. از جمله اینکه این تفاوت در اوزان مقایسه واحدهای تصمیم ­گیری را بر مبنایی مشترک تهدید می­ کند (کائو هنگ، 2005) و مقایسه بین واحدها را با مشکل مواجه می­ کند.
ایده وزن‌های مشترک که برای اولین بار توسط رل (1991) مطرح گردید، از جمله روش‌هایی است که برای پاسخگویی به این ایرادات مطرح گردید و تا کنون مدل‌های خطی و غیرخطی گوناگونی برای تولید مجموعه ­ای از وزن‌های مشترک در تکنیک تحلیل پوششی داده‌ها ارائه شده است. در این پژوهش نیز سه مدل برای محاسبه وزن‌های مشترک و بدست آوردن کارایی واحدهای تصمیم ­گیری ارائه می­ شود.
1-5-3- مدل پیشنهادی شماره 1
در این مدل از تعریف کارایی استفاده می­ شود و در نهایت مدلی با حداقل کردن حداکثر اختلاف میان مجموع موزون ورودی­ ها و مجموع موزون خروجی­ها در مجموعه واحدهای تصمیم ­گیری، ارائه می­ شود.
چارنز و همکاران (1978) کارایی را برای واحدهایی که دارای چندین ورودی و خروجی هستند، بصورت زیر تعریف کردند.
رابطه 3-1
j=1,2,3,…,n
= کارایی
v_i: وزن ورودی iام
u_r: وزن ورودی rام
x_ij : ورودی iام واحد jام
y_rj : ورودی rام واحد jام
از آنجا که حداکثر مقدار این نسبت برابر یک در نظر گرفته می­ شود، لذا:
رابطه 3-2
j=1,2,3,…,n
با طرفین وسطین کردن نامعادله کسری 3-2، نامعادله خطی زیر حاصل می­ شود:

رابطه 3-4
j=1,2,3,…,n
برای تبدیل کردن نامعادله 3-4 به یک معادله خطی، متغیر c_j (j=1,2,…,n) در نظر گرفته می­ شود که برابر با مقدار اختلاف مجموع موزون ورودی­ ها و مجموع موزون خروجی­های واحد jام می‌باشد_.

رابطه 3-5
j=1,2,3,…,n
بیشترین مقدار c_j که مشخص کننده ناکاراترین واحد در مجموعه واحدهای تصمیم ­گیری می‌باشد برابر با C در نظر گرفته می­ شود.
رابطه 3-6
Max {c_j}=c
j
و نهایتاً در مدلی که بصورت زیر (مدل 3-1) ارائه می­ شود، حداکثر مقدار اختلاف مجموع موزون ورودی­ ها و مجموع موزون خروجی­­ها در مجموعه واحدهای تحت بررسی حداقل می­ شود. به عبارت دیگر در این مدل کارایی بدترین واحد حداکثر می­گردد، که البته با تعریف محدودیت­ شماره یک، در این حداکثر سازی کارایی بدترین واحد به معنای حداکثر سازی کارایی تمامی واحدهای تحت بررسی می‌باشد.
Min=c
s.t
مدل 3-1
+C ≥
j=1,2,3,…,n
j=1,2,3,…,n
2-5-3- مدل پیشنهادی شماره 2
امیری و همکاران (1389) در مقاله­ای برای محاسبه وزن‌های مشترک مدلی را ارائه می‌دهند. در مدل ارائه شده با بهره گرفتن از مدل CCR ورودی محور و مسئله چند هدفه و به کمک تئوری فازی وزن‌های مشترک محاسبه می­ شود. اساس مدل بصورت زیر می‌باشد:
ابتدا بر اساس مدل­هاي ورودي گرا، مدل 3-2 كه همزمان جمع وزني خروجي­هاي هر واحد تصميم­گيري را حداكثر می­ کند ارائه می­گردد. در این مدل جمع وزني ورودي­ها هر واحد تصمیم‌گیری کوچک‌تر يا مساوي یک در نظر گرفته می‌شود. علت این‌که جمع وزني ورودي­ها کوچک‌تر يا مساوي یک در نظر گرفته شده اين است كه شايد در نظر گرفتن علامت تساوي باعث ناموجه شدن جواب مسئله شود و با توجه به اينكه مدل جديدي ارائه شده انجام اين تغيير بلامانع است. مسئله فوق يك مسئله چند هدفه است كه براي حل آن از روش شرح داده شده در بخش بعدی يعني روش حل فازي مسائل چند هدفه استفاده مي­شود. براي اين كار هر يك از توابع هدف با تمامي محدوديت­ها يك بار حداقل و يك بار حداكثر مي­شود تا حدود هر يك از توابع هدف تعيين شود (امیری و همکاران، 1389):

کارت امتیازی متوازن یک چارچوب مفهومی است جهت تدوین مجموعه ای از شاخص های سنجش عملکرد در راستای اهداف استراتژیک می باشد. در این الگو در اولین گام دیدگاه آتی سازمان مشخص می گردد و سپس براساس دیدگاه حاکم بر سازمان اهداف استراتژیک پدید می آید.سپس با توجه به مشخص شدن چشم‌انداز و مقاصد راهبردی روابط علت و معلولی در سندی تحت عنوان نقشه استراتژی پدید می ­آید. در نهایت سنج های راهبردی جهت سنجش اهداف تعیین و اقدامات ابتکاری مشخص می گردد. (بختیاری, ۱۳۸۸)

• • 1. 1. مبحث دوم: تفصیل مدل کارت امتیازی متوازن و تکنیک گسترش کارکرد کیفیت

          1. 1. معرفی کارت امتیازی متوازن

           

           

     

     

در دهه ۱۹۹۰ مدل کارت امتیازی متوازن ابتدا به عنوان یک روش نوین ارزیابی عملکرد و سپس به عنوان ابزاری جهت تحقق استراتژی و یا به عبارتی بهتر سیستمی برای استراتژی توسط رابرت کاپلان، استاد صاحب نام دانشگاه هاروارد و دیوید نورتن مشاور برجسته مدیریت در آمریکا مطرح شد و از سوی صاحبنظران مدیریت و مدیران سازمان ها به شدت مورد استقبال قرار گرفت. در چارچوبی که نخستین بار در سال ۱۹۹۲ میلادى، توسط کاپلان و نورتون برای کارت امتیازی متوازن پیشنهاد شد، از چهار منظر (دیدگاه یا وجه) به نام های منظر مالی، منظر مشتری، منظر فرآیندهای داخلی و منظر رشد و یادگیری استفاده شده است (کاپلان و نورتون، ۱۹۹۲). آن ها روش ارزیابی عملکرد متوازن یا کارت امتیازی متوازن را برای اولین بار ارائه نمودند، که طی دهه های بعدی «سیستم مدیریت استراتژیک» نامیده شد زیرا از این روش نه تنها برای ارزیابی عملکرد بلکه به عنوان چارچوبی جهت تدوین و فرموله کردن استراتژی و ارتباطات و کنترل نحوه اجرای استراتژی ها، نیز استفاده شده است (کاپلان و نورتون، ۲۰۰۱). این مدل به عنوان یک ابزار مدیریتی به ارزیابی عملکرد‌ کمک نموده و موجب می شود مدیران سازمان ها‌ بتوانند بر اساس‌ پیش‌بینی حاصل از آن، برنامه ریزی مناسبی داشته‌ باشند و بر خلاف‌ ارزیابی ها‌ی سنتی‌ بر پایه شاخص های مالی، تنها اهداف‌ و منافع کوتاه مدت را در ارزیابی‌ مدنظر قرار نمی‌دهد بلکه علاوه‌ بر این اهداف و منافع‌، به مدیران کمک می‌کند نگاهی به آینده و مسائل راهبردی نیز داشته باشند. مدل کارت امتیاز متوازن یک الگو و یا به عبارتی یک چارچوب مفهومی جهت تدوین مجموعه ای از شاخص های عملکردی در راستای هدف استراتژیک می باشد. این الگو از چارچوبی پیروی می کند که دراولین گام می بایست چشم انداز آتی سازمان مشخص گردد. سپس در راستای دیدگاه حاکم بر سازمان، اهداف استراتژیک تدوین می یابند و یا می بایست تدوین شده باشند (ابن الرسول، ۱۳۸۳). با عنایت به دیدگاه آتی و اهداف استراتژیک سازمان، عوامل حیاتی موفقیت، مشخص و رابطه علت و معلولی بین این عوامل مشخص می گردد.

نمودار زیر مدل اصلی سیستم مدیریت‌ عملکرد‌ کارت امتیازی متوازن‌ را نشان دهد:
شکل(۲-۱): سیستم مدیریت عملکرد کارت امتیازی متوازن (کاپلان و نورتون، ۱۹۹۶a)

• • • • 1. 1. سیر تاریخی کارت امتیازی متوازن

         

         

     

     

• • نسل اول کارت امتیازی متوازن

کاپلان و نورتون در طی یک پروژه تحقیقاتی با ۱۲ شرکت، رویکرد کارت امتیازی متوازن را معرفی کردند و با این نوآوری مدیریتی دریچه جدیدی را برای اندازه گیری عملکرد سازمان گشودند. حاصل تحقیقات آن ها در مقاله ای تحت عنوان ((کارت امتیاز متوازن سنجه هایی که محرک عملکردند)) در ژانویه سال در مجله ۱۹۹۲ Harvard Business Review منتشر شد. در این مقاله عنوان شد که شرکت ها برای ارزیابی عملکرد خود نباید فقط بر شاخص های مالی تکیه کنند بلکه باید عملکرد خود را از سه جنبه دیگر یعنی مشتری، فرایند و رشد و یادیگیری نیز مورد ارزیابی قرار دهند. اولین نسل از روش کارت امتیازی متوازن، مجموعه ای از سنجه‌هایی بود که برای مدیر دیدگاه جامع و کاملی از کسب و کار فراهم می کرد. نسل اول شامل ۴ منظر بود که در هر منظر اهداف و سنجه ها به خوبی مشخص بود.

• • نسل دوم کارت امتیازی متوازن

کاپلان ونورتون در سال ۱۹۹۶ در مقاله ای تحت عنوان ((متصل کردن کارت امتیازی متوازن به استراتژی)) نیاز رابطه علت و معلولی میان سنجه ها در سراسر کارت امتیازی متوازن را تشریح و توصیف کرد و بدین ترتیب نسل دوم روش کارت امتیازی متوازن را پایه گذاری کردند.کاپلان و نورتون در کتاب سال ۱۹۹۶ تحت عنوان ((کارت امتیازی متوازن ترجمه استراتژی از حرف به عمل)) برقراری رابطه علت و معلولی میان اهداف را پیشنهاد دادند. آنها همچنین مفهوم جدیدی را نیز تحت عنوان شاخص های تابع و هادی بیان نمودند. شاخص‌های تابع بیانگر پیامدهای حاصل از اقداماتی هستند که در گذشته انجام شده اند، در حالی که شاخص های هادی به نتایجی منجر می­شوند که توسط شاخص های تابع اندازه گیری می شوند.به طور کلی این گونه می­توان جمع بندی نمود که در نسل دوم کارت امتیازی متوازن سه بهبود کلیدی زیر ایجاد گردید.

1. 1. گزینش سنجه ها بر اساس اهداف استراتژیک مشخص که تعداد ۲۰ الی ۲۵ هدف استراتژیک در چهار منظر کارت امتیازی متوازن مشخص گردید و برای هر هرهدف یک الی چند سنجه انتخاب گردد.

1. 1. تعیین رابطه علت و معلول میان اهداف استراـزیک که نتایج آن در یک مدل ارتباطی استراـژیک با نقشه استراتژی طرح ریزی می شود.

• • نسل سوم کارت امتیازی متوازن

کاپلان و نورتون برای افزایش ارتباط استراتژیک در روش کارت امتیازی متوازن، مشخصه های جدیدی به نسل دوم اضافه کرده و بدین ترتیب نسل سوم یا سازمان استراتژی محور را پایه ریزی کردند. اساس و منبع این توسعه ملاحظات مربوط به صحه گذاری و اعتبار بخشی به گزینش اهداف استراتژیک به صورت مستقیم از استراتژی ها و تعیین اهداف به صورت کمی بود. در اواخر دهه ۱۹۹۰ این ملاحظات منجر به توسعه دو مولفه طراحی دیگر در رویکرد کارت امتیازی متوازن یعنی مقاصد استراتژیک و جهت گیری استراتژیک از یک سو و همچنین تعمیم سیستم مدیریت استراتژیک به چارچوب سازمان استراتژی محور از سوی دیگر شد. همچنین مدل ارتباطی علت و معلولی مرحله قبل به یک ابزار دقیق به نام نقشه استراتژی مجهز شد و نحوه استراتژی ها و جاری سازی کارت امتیازی متوازن در قالب همسو سازی بیشتر تشریح شد. بنابراین در فرایند طراحی و استقرار کارت امتیازی متوازن تعیین مقاصد استراتژیک به عنوان فعالیت در نظر گرفته شد. علاوه بر این مشخص گردید که با تعیین مقاصد استراتژیک در ابتدای فرایند طراحی و استقرار BSC ، فرایند انتخاب اهداف استراتژیک و فرضیات مربوط به روابط علت و معلولی آسان تر می گردد.

• • نسل چهارم کارت امتیازی متوازن

متخصصین بسیاری از جمله مایکل پورتر و مایکل همر عنوان کرده اند که بدون فرآیندهای عملیایت ممتاز حتی بهترین استراتژی را نمی توان به شکل اثر بخش اجرا کرد. در سال ۲۰۰۸ رابرت کاپلان طی گزارشی که در مجله هاروارد به چاپ رسیده است، از مهمترین عوامل برای اجرای استراتژی را متصل ساختن استراتژی ها به عملیات را عنوان کردند. پس از آن کاپلان و نورتون نتیجه تحقیقات خود را در سال ۲۰۰۸ تحت عنوان کتاب دستاورد اجرا به چاپ رساندند. آنها در این کتاب یک سیستم جامع مدیریتی را معرفی کردند که باعث یکپارچه ساختن دامنه گسترده ای از ابزار تدوین استراتژی و مدیریت عملیات، شامل بیانیه‌های ماموریت و چشم انداز، متدلوژی های تدوین استراتژی، بودجه بندی پویا و تخصیص منابع، بهبود فرایند، متدلوژی های کیفیت(شش سیگما، مدیریت ناب) داشبوردها، سازمان یادگیرنده، استراتژی‌های خودجوش و ابزارهای تحلیلی آماری و اقتصادی می­گردد.

نظریه وابستگی توسط بال رو کیچ^[۹] و دی فلور^[۱۰] مطرح شد.آنها رویکرد سیستمی وسیعی را در پیش گرفتند که رابطه یکپارچه ای میان رسانه ها، مخاطبان و نظام اجتماعی بر قرار می کرد (لیتل جان، ۱۳۸۴). طبق این نظریه افراد وابستگی های متفاوتی به رسانه ها دارند و این وابستگی ها از شخصی به بخص دیگر، از گروهی به گروه دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر تفاوت دارد. به نظر این دو محقق در جامعه ی جدید شهری – صنعتی، مخاطبان وابستگی زیادی به اطلاعات قابل اطلاعات رسانه های جمعی دارند؛ زیرا زندگی در جامعه نیاز مند اطلاعات قابل اعتماد و به روز است. این نطریه بر روابط سه گانه میان رسانه، مخاطبان و جامعه تاکید دارد.
محور اصلی این نظریه آن است که مخاطبان به منظور رفع نیاز و رسیدن به اهداف، به اطلاعات رسانه ها وابسته اند. یک فرد ممکن است با دو منبع گوناگون وابستگی رو برو شود. اولین منبع، تعداد و اهمیت کارکرد های اطلاعات است. رسانه برای مجموعه ای از کارکرد ها نظیر نظارت بر فعالیت های دولت و تفریح و سرگرمی به کار می روند. بعضی از این کارکرد ها برای هر گروه خاص از افراد مهم تر از سایرین است و هرقدر یک رسانه آن اطلاعات را بیشتر ارائه دهد، وابستگی آن گروه خاص به آن رسانه بیشتر می شود. دومین منبع، ثبات اجتماعی است. زمانی که تغییر در جامعه وجود دارد وابستگی مردم به رسانه ها برای اطلاعات افزایش می یابد. از سوی دیگر هنگامی که ثبات اجتماعی بالاست، نیاز به رسانه می تواند کم شود.

در هریک از سه واحد این نظریه (رسانه، مخاطب و جامعه) عواملی در افزایش یا کاهش وابستگی رسانه ها دخالت می کنند. الف) رسانه: نظام های رسانه ای از نظر تعداد و محوریت ارائه کارکرد های اطلاعاتی متفاوتند. مثلا آنها در جامعه جدیدی شهری – صنعتی چندین کارکرد دارند؛ کارکرد هایی مثل تهیا اطلاعات در باره دولت و سیاست برای مردم به شکلی که انجام انتخابات منصفانه مهیا شود، خدمت به عنوان رکن چهارم دولت، اعلام هشدار. عمومی در موارد بحرانی، تهیه اطلاعات مورد نیاز برای حفظ و چرخیدن نظام اطلاعاتی و عرضه حجم بزرگی از محتوای تفریحی و سرگرم کننده برای کمک به ایجاد آرامش و پر کردن اوقات فراغت مردم. هرچه رسانه ها در یک جامعه این کارکرد ها را بیشتر ارائه دهند، وابستگی به رسانه ها در آن جامعه بیشتر خواهد شد.
از نظر بال روی کیچ و دی فلور هرچه جوامع و فناوری رسانه پیچیده تر می شود، کارکرد های منحصر به فرد رسانه ها بیشتر و بیشتر می شوند. ب) مخاطب: درجه وابستگی به اطلاعات در میان مخاطبان تفاوت دارد. برخی افراد علاقه شدید به ورزش دارند، در حالی که گروه دیگری علاقه به اقتصاد دارند. بعضی به شدت در زمینه جامعه شهری فعالند و نیاز به اطلاعات در باره زندگی شهری و رویداد های محیطی دارند، در حالی که گروهی دروی گزیده اند و نیازی به دریافت اطلاعات در سطح محلی ندارند. برخی به این امر علاقه دارند که در رویداد های سیاسی مثل انتخابات و تظاهرات مشارکت فعال داشته باشند، در حالی که گروهی به مسائل عمومی هرگز علاقه پیدا نمیکنند. ج) جامعه: یکی از نیاز های مردم کاهش ابهام است. بال رو کیچ و دی فلور یادآوری می کنند که در یک جامعه پیچیده جدید موضوعات زیادی وجود دارند و مخاطب ممکن است راجع به آنها اطمینان نداشته باشد و موارد جدیدی نیز دائما اضافه می شوند. این ابهام تشویش آور است و در نتیجه آن ممکن است افراد به رسانه های جمعی روی آورند. این امر می تواند در تعریف و شکل دهی واقعیت قدرت زیادی به رسانه ها بدهد (خواجه ئیان و همکاران ۱۳۸۸).
بنابر این به طور خلاصه می توان گفت که مخاطبان به اندازه متفاوت تحت تاثیر رسانه ها قرار می گیرند و این میزان تاثیر با توجه به میزان وابستگی شان به رسانه مشخص می شود. مخاطبان برای اهداف و نیاز های خود از رسانه استفاده می کنند، اما در این فرایند ممکن است به آنها وابسته شوند. شکل ۱ از الگوی زیر برای تبیین این فرایند استفاده کرده است:
این الگو نشان می دهد که نهاد های اجتماعی و نظام های رسانه ای با مخاطبان تعامل برقرار می سازند تا نیاز ها، علایق و انگیزه های افراد را برانگیزانند. بر اساس نظریه وابستگی، افرادی که به بخش ویژه ای از رسانه ها وابسته می شوند به طور شناختی، موثر و رفتاری تحت تاثیر آن بخش قرار خواهند گرفت و در حقیقت هوش هیجانی آنها از طریق آن بخش از رسانه تاثیر می پذیرد.
وابستگی زمانی گسترش می یابد که انواع مخصوصی از محتوای رسانه ها برای ارضای نیاز های مخصوصی به کار روند. افراد به طور مختلف نیاز هایشان را با رسانه ها رفع می کنند و هر فرد ممکن است در زمینه های مختلف از رسانه ها به طور متفاوتی استفاده کند.
علاوه بر این، نیاز های فرد همیشه کاملا فردی نیست، بلکه ممکن است به وسیله فرهنگ یا شرایط اجتماعی گوناگون شکل گیرد. به عبارت دیگر، نیاز ها، انگیزه ها و استفاده های افراد از زسانه ها به عوامل خارجی مشروط است که ممکن است در اختیار افراد نباشند. این عوامل خارجی برای اینکه نشان دهند رسانه ها چگونه قابل استفاده هستند، در گسترش گزینه های غیر رسانه ای دیگر محدودیت و مانع ایجاد میکنند. برای مثال ؛ ممکن است فرد مسنی که رانندگی نمیکند و دوستان کمی دارد بیشتر از سایرین به تلوزیون وابسته شود. کلا هرچه رسانه سریع تر در دسترس باشد، سود دریافتی بیشتر خواهد بود و استفاده از رسانه هرچه از نظر اجتماعی و فرهنگی پذیرفته تر باشد، به احتمال بیشتری استفاده از آن رسانه مناسب تر جایگزین کارکردن محسوب خواهد شد. علاوه بر این، فرد هرچه جایگزین های بیشتری برای ارضای نیاز هایش داشته باشد به رسانه خاصی کمتر وابسته خواهد شد. تعداد گزینه های کارکردی به هر حال فقط موضوع انتخاب فرد یا حتی موضوع ویژگی های روانشناختی نیست، بلکه بوسیله عواملی نظیر در دسترس بودن رسانه های مخصوص نیز محدود می شود (همان).
آنچه در این نظریه می بینیم وابستگی افراد به رسانه برای نیاز جستجوی اطلاعات است و در نتیجه همین جستجوی اطلاعات که در تئوری ادراک اجتماعی هم به آن اشاره شد، سبب وابستگی فرد به رسانه خاصی می شود و در نتیجه این وابستگی به رسانه قدرت تاثیر گذاری بزرگی میدهد که از طریق آن می تواند جنبه های مختلف هوش هیجانی مخاطب را افزایش دهد. در حقیقت ما در اینجا تلاقی دو نظریه وابستگی و نظریه ادراک اجتماعی را میبینیم که وابسته شدن فرد به رسانه خاص سبب تاثیر بر عامل ادراکی او و در نتیجه افزایش هوش هیجانی او توسط رسانه منتخب می شود.
شبکه‏های اجتماعی، به خصوص آنهایی که کاربردهای معمولی و غیرتجاری دارند، به خصوص آنهایی که کاربردهای معمولی و غیرتجاری دارند، مکان‏هایی در دنیای مجازی‏اند که مردم خود را خلاصه‏وار معرفی و امکان برقراری ارتباط بین خود و همفکرانشان را در زمینه‏های مختلف مورد علاقه فراهم می‏کنند. البته در بعضی از این موارد، مثل مای‏ناسا، سمت‏وسوی اصلی این علایق (فضا) مشخص است. به نظر می‏رسد شبکه‏های اجتماعی هم‏اکنون هم روزبه‏روز محبوب‏تر می‏شوند. با شبکه‏های اجتماعی، دیگر افراد برای پیداکردن همفکران خود در موارد گوناگون تنها نیستند؛ یک دوست آرژانتینی برای تحلیل بازی‏های یوکاجونیورز، یک دوست سوئدی برای صحبت درباره‏ی فناوری اطلاعات، یک دوست فرانسوی برای صحبت درباره‏ی فیلم‏های سینمای مستقل یا یک دوست مصری برای بحث درباره‏ی مسائل خاورمیانه. مسلماً در دنیای حقیقی هیچ‏گاه افراد علاقه‏مند، موضوعات مورد علاقه‏ی خود را به این گستردگی نمی‏یافتند. به این دلیل و شاید دلایل مشابه این، سرویس‏های شبکه‏های اجتماعی، به یکی از مهم‏ترین ارکان اینترنت در دو سه سال اخیر تبدیل شده‏اند. (یزدان‏پناه، ۱۳۸۹)
۲-۳ اعتیاد اینترنتی:
اعتیاد به اینترنت یا وابستگی به اینترنت را می توان نوعی استفاده از اینترنت دانست که به ایجاد مشکلات روان شناختی، اجتماعی، تحصیلی و حرفه ای در زندگی افراد منجر می شود. تاریخچه ی ظهور این اعتیاد به عنوان یک اختلال جداگانه، اولین بار در سال ۱۹۹۵ توسط ایوان گلدبرگ مطرح شد و در سال ۱۹۹۶ توسط یانگ توسعه یافت. از آن پس مراکز درمانی در سراسر امریکا و حتی دادگاه و سیستم قانونی این کشور وابستگی به اینترنت را به عنوان یک اختلال روانی واقعی پذیرفت. وابستگی به اینترنت را اعتیاد مدرن نامگذاری کرده اند. در واقع وابستگی های دیگر است؛ اگر چه این نوع وابستگی مشکلات جسمی اعتیاد های شیمیایی راندارد، مشکلات اجتماعی ناشی از آن همانند اعتیاد های دیگر است(شایق ۱۳۸۷).
امروزه محیط های مجازی که با پیشرفت علوم رایان های گسترش پیدا کرده اند، زمینه جدیدی را برای رضایت بخشی مجازی بوجود آورده اند که بررسی عوامل موثر بر آنها و پیامد های ناشی از آنها اهمیت پیدا کرده است. جذابیت این گونه از محیط ها اگرچه مجازی اند ولی به تدریج قادرند جای عناصر واقعی در زندگی انسان را بگیرند. به طوری که فرد، بودن در این فضا ی مجازی را ارضا کننده تر از دنیای واقعی بداند (دوران ۱۳۸۱). اینترنت، فرهنگ رسانه ای جهانی یکپارچه است، که اشکال سنتی جامعه پذیری خانواده و مدرسه را به مبارزه خوانده و اغلب از آن سبقت گرفته است. دنیای اینترنت در عین حال که روابط کودکان و نوجوانان را در جهان مجازی افزایش می دهد، در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعی کاسته می شود. بر این اساس انگیزه ی کاری بهره وری و بازده کاری این افراد در نتیجه استفاده بیش از حد از اینترنت پایین می آید.
دنیای مجازی، چت روم ها^[۱۱] و بازی های اینترنتی^[۱۲] به راحتی جایگزین انگیزه ی ایجاد شبکه های ارتباط اجتماعی و گسترش و تعمیق روابط در این شبکه و یا انگیزه فعالیت در حوزه های دیگر همانند حوزه انگیزشی تحصیل، انگیزش برای اشتغال و همانند اینها می شود.
در تحقیقات اخیر به تاثیر چشم گیر استفاده بیمار گونه از اینترنت بر تنش های اجتماعی، علمی و شغلی پرداخته شده است، افرادی همچون یونگ و سایر روان شناسان معتقدند که زیاده روی در استفاده از اینترنت می تواند برای سلامت فکری و فیزیکی فرد خطرناک باشد. همچنین در تحقیقات صورت گرفته از سوی شاتون^[۱۳] (۱۹۹۱) کریفیتز^[۱۴] (۱۹۹۷) یونگ^[۱۵] (۱۹۹۸)، اعتیاد اینترنتی را نشان دادند و مشاهده کردند که کاربران کامپیوتر و وابسته با اینترنت به تدریج زمان کمتری را با افراد واقعی در مقایسه با زمان استفاده از کامپیوتر و رابطه روی خط می گذارانند. این مطالعات نشان می دهند کسانی که معتادان اینترنتی خوانده می شوند، به طور تقریبی حدود ۴۰ الی ۵۵ ساعت ساعت در هفته را به جستجوی روی خط اینترنت می گذرانند (کوپر^[۱۶] و گرینفیلد ۱۹۹۹).
اعتیاد به اینترنت امروزه در کانون توجه است زیرا افرادی که دچار اعتیاد اینترنتی هستند روز به روز در حال افزایش اند و این امر باعث گردیده است که این افراد، خانواده ها و جامعه با معضلات مختلفی دست به گریبان شوند. اعتیاد به اینترنت تبعات و مشکلاتی از قبیل مشکلات تحصیلی و خانوادگی برای کاربران خود ایجاد می کند. ممکن است اعتیاد به اینترنت همانند سایر موارد اعتیاد آثار و علائم جسمانی به دنبال نداشته باشد اما هوارض اجتماعی که این معضل در پی دارد آن را در زمره ی دیگر موارد اعتیاد قرار می دهد (غفاری ۱۳۸۵).
دسترسی به اینترنت پدیده ای رو به گسترش است و هر روز تعداد بیشتری از افراد در زمره ی استفاده کنندگان از اینترنت در همه جا حضور دارد؛ در خانه، مدرسه، ادارات و حتی در مراکز خرید در بین کاربران اینترنت جوانان و نوجوانان بیشترین استفاده از آن را دارند. نتایج تحقیقات انجام شده در ایالات متحده نشانگر آن است که استفاده از اینترنت در میان جوانان و نوجوانان بیش از گروه های دیگر است. (بولن و هری ۲۰۰۰).
هم زمان با دسترسی روز افزون و گسترده ی مردم به اینترنت شاعد نوعی وابستگی به آن در نوجوانان و جوانان هستیم. همانند تمامی انواع دیگر اعتیاد، اعتیاد به اینترنت نیز با علائمی هم چون اضطراب، افسردگی، کج خلقی، بی قراری، تفکر های وسواسی، کناره گیری، اختلالات عاطفی و از هم گسیختگی روابط اجتماعی همراه است. از طرفی، در عین حال که روابط افراد (به ویژه نوجوانان و جوانان) در جهان مجازی افزایش می یابد، در مقابل از دامنه ی روابط واقعی آنان در جهان واقعی کاسته می شود و احتمال افت عملکرد آموزشی آنان نیز می رود (سامسون وکین ۲۰۰۵، به نقل از غفاری ۱۳۸۵).
کمیسیون سلامت اروپا(۲۰۰۱) معتقد است که سلامت در سطح فردی و جمعی علاوه بر آن که می تواند از مراقبت های بهداشتی تاثیر پذیرد، تحت تاثیر عوامل دیگری مانند آرایش ژنتیکی، شرایط اقتصادی – اجتماعی و رفتار های افراد قرار میگیرد. حجم مسائل رفتاری و روانی در کشور های در حال توسعه رو به افزایش است. یکی از این مسائل که در سال های اخیر با توجه به تغییرات سریع اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین مسائل موجود در جامعه بویژه در میان نوجوانان و جوانان مورد توجه قرار گرفته، مسئله ی مربوط به استفاده ی نا صحیح و بیش از حد از اینترنت است.
استفاده از اینترنت در دنیای امروز یک ضرورت است اما این ابزار می تواند به شکل نا صحص مورد استفاده قرار گیرد و برای کاربر مشکلاتی به وجود آورد. چگونگی استفاده از اینترنت می تواند به ویژگی های عاطفی، شناختی و شخصیت فرد مرتبط باشد. مطالعات زیادی در حوزه ی اعتیاد به اینترنت در سایر کشور های جهان انجام گرفته و عوامل زیادی نیز در شکل گیری این اختلال شناسایی شده است اما برای برنامه ریزی مبتنی بر پژوهش علمی در هر جامعه ای توجه به تفاوت های فرهنگی و اجتماعی و مهم تر از همه تربیتی ضروری است لذا در این زمینه، نیاز به مطالعات داخلی احساس می شود تا بر اساس آن برنامه ریزی های تربیتی صورت پذیرد.
اختلال اینترنتی با ویژگی های زیر تعیین می شود:
احساس هیجانی نا خوشایند مانند اضطراب، افسردگی و مانند آن، در زمانی که فرد در تماس با اینترنت نیست.
قابلیت تحمل و عادت کردن به آثار کار با اینترنت.
انکار رفتار های مشکل زا (کاپلان ۲۰۰۲)
۲-۴ نشانه‌ها و علایم بالینی اعتیاد اینترنتی:
اورزاک (۲۰۰۵) وابستگی به اینترنت را به عنوان یک مشکل روانشناختی دارای دو دسته علایم و نشانه‌ها می‌داند.
الف- نشانه‌ها و علایم روانشناختی و ب- نشانه‌ها و علایم جسمانی
۲-۴-۱ نشانه‌های روانشناختی: نوعی احساس خوب بودن و رضامندی که به فرد هنگام استفاده از رایانه دست می‌دهد، ناتوانی در متوقف کردن فعالیت و صرف کردن وقت زیاد و بیشتر با رایانه، دوری از خانواده و دوستان، احساس تهی بودن، افسردگی، بدخلقی در مواردی که فرد از رایانه استفاده نمی‌کند، دروغ گفتن به کارفرما یا افراد خانواده در مورد فعالیت‌ها، مشکل در مدرسه.
۲-۴-۲ نشانه‌های جسمانی: سندرم عصبی، خستگی، سردرد میگرنی، کمر درد، بی‌نظمی در غذا خوردن و صرف‌نظر کردن از بعضی وعده‌های غذایی، توجه نکردن به بهداشت شخصی، اختلال خواب و تغییر در الگوی خواب (آرتز و همکاران، ۲۰۰۲).
دیویس^[۱۷] (۲۰۰۱) وابستگی به اینترنت را با دو دسته از علایم و نشانه‌ها مشخص می‌کند:
۲-۴-۳ نشانه‌های رفتاری: مشکلات درسی، شغلی یا بین فردی، کناره‌گیری و بی‌توجهی و غفلت از دوستان، خانواده یا شغل یا مسئولیت شخصی، بی‌قراری روانی– حرکتی در زمان تلاش برای کاهش یا متوقف کردن استفاده از اینترنت، خستگی بیش از اندازه، تغییر سبک زندگی به منظور وقت بیشتر برای رفتن به اینترنت، کاهش عمومی و قابل ملاحظه فعالیت جسمانی، محرومیت و تغییر در الگوی خواب به منظور وقت بیشتر داشتن برای اینترنت، دروغگویی به خانواده، دوستان و درمانگر به منظور پنهان کردن مدت زمان بودن در اینترنت، ماندن در اینترنت بیش از آنچه که قصد داشته است و نشانه‌های ترک (مانند اشتغال فکری در رابطه با اینترنت در زمان قطع تماس).
۲-۴-۴ نشانه‌های شناختی غیرسازشی :افکار وسواسی درباره اینترنت، کاهش فعالیت‌های لذت‌بخش و سرگرمی‌های قبلی برای رفتن به اینترنت، کناره‌گیری از دوستان قدیمی واقعی و برگزیدن دوستان اینترنتی و احساس گناه، نشانه‌های دروغگویی “در اینترنت خودم هستم"، “در اینترنت احساس احترام بیشتری تا زندگی واقعی دارم"، نگرانی و اشتغال ذهنی در ناتوانی برای توقف استفاده از اینترنت و احساس این که اینترنت تنها دوست اوست. افراد وابسته به اینترنت ترجیح می‌دهند زمانی که رایانه در حال تبادل داده‌ها است به دستشویی روند، دائماً از درد مچ دست شکایت می‌کنند، در هنگام اتصال به اینترنت جلوی رایانه غذا میل می‌کنند، هرجا هستند سریع خود را به منزل می‌رسانند تا ایمیل خود را بررسی کنند، در محیط‌های زندگی واقعی از اصطلاحات و نشانه‌های گفتگوی اینترنتی استفاده می‌کنند، تمام دوستان آنها دارای آدرس ایمیل هستند، با دوستان اینترنتی رابطه عاطفی برقرار می‌کنند و با آنها به گردش و تفریح می‌روند و پیام‌های عاطفی رد و بدل می‌کنند. حداقل ۱۰ آدرس اینترنتی را در ذهن دارند وبه سرعت می‌توانند آنها را بیان کنند. ده اصطلاح گفتگوی اینترنتی را‎ به خوبی می‌دانند و آن را در مکالمات روزمره به کار می‌‌برند، اطرافیان آنها به رایانه حسودی می‌کنند و رایانه را رقیب خود می‌دانند و وقتی خود را معرفی می‌نمایند معمولاً آدرس ایمیل می‌دهند، ترجیح می‌دهند با دوستان و حتی همسرشان گفتگوی اینترنتی کنند تا با آنها به طور مستقیم صحبت کنند، وقتی رایانه را روشن می‌کنند از دیگران می‌خواهند که ساکت و خاموش باشند، وقتی اتصال به اینترنت را قطع می‌کنند احساس خالی بودن و خلأ می‌کنند درست مثل اینکه فردی زندگی عاشقانه خود را از دست داده است (دیویس، ۲۰۰۳).
۲-۵ فیس بوک چیست؟
فیس بوک یا شبکه‏های اجتماعی فضایی آنلاین هستند که بر ساخت و بازتاب روابط اجتماعی میان افراد تمرکز می‏کنند؛ افرادی که در این فضا به تبادل علایق و فعالیت‏هایشان می‏پردازند. شبکه‏های اجتماعی علاوه بر شکل‏دهی جدید به عرصه و فضای تعاملات رودرروی اجتماعی و کنش‏های میان‏فردی، نقش مهمی هم در نحوه انجم تعاملات شغلی و تجاری ایفا می‏کنند. در بحث از آسیب‏شناسی شبکه‏های اجتماعی، نکته‏ی حائز اهمیت، ریسک بسیار بالای این‏گونه شبکه‏ها از لحاظ آسیب‏های اجتماعی و فرهنگی می‏باشد. شبکه‏های مختلف اجتماعی با صدها میلیون کاربر در سال‏ها اخیر توجه مهاجمان سایبری را نیز بیش از هر هدف دیگری به خود جلب کرده‏اند. کاربران ساعت‏ها بسیاری را برای چت‏کردن با دوستانشان و چک‏کردن صفحه‏ی شخصی در شبکه‏های اجتماعی صرف می‏کنند. در واقع چک‏کردن صفحه‏ شخصی، مطالعه‏ی به روزرسانی‏های دوستان مختلف و نظردادن روی عکس‏ها و فیلم‏های دیگران، به عادتی ناخودآگاه تبدیل شده است که در کوتاه‏مدت تمرکز افراد بر امور جاری زندگی و با فعالیت‏ها شغلی را تحت تأثیر خود قرار می‏دهد. در برخی مطالعات که هزینه‏ های فیس‏بوک را بر اقتصاد مورد واکاوی قرار داده ‏اند نیز این هدررفت سرمایه خود را نمایان‏تر ساخته است. در عصر ترافیک و انواع آلودگی‏ها محیطی و اخلاقی، وجود این نوع تکنولوژی‏ها به انسان راحت‏طلب بهانه می‏دهد که دیگر به سمت صله‏رحم در عالم فیزیکی و متن جامعه گام برندارد. روابط مجازی در شبکه‏های اجتماعی، به تدریج روابط رودرروی افراد را کم‏رنگ کرده و این امر به انزوای اجتماعی و در نهایت عدم جامعه‏پذیری صحیح در روند اجتماعی‏شدن افراد منجر خواهد شد. این محیط می‏تواند با ارائه امکانات جدیدتر رابطه بشر را روز به روز با دنیای خارج کمتر کند و نقش انسانیش را در جامعه کمتر و کمتر نماید. امروزه اعتیاد در استفاده از شبکه‏های اجتماعی اینترنتی به معضلی برای نهاد خانواده در سراسر جهان تبدیل شده است. گسترش روزافزون شبکه‏های اجتماعی در میان کاربران اینترنت، نیازمند بررسی رفتارهای فردی و اجتماعی انسان‏هاست.
نتیجه آنکه رشد روزافزون شبکه‏های اجتماعی در فضای مجازی باعث شده تا این شبکه‏ها به وسیله ارتباطی ضروری تبدیل شوند و با توجه به تأثیر این شبکه‏ها در فعالیت‏های روزمره افراد گمان نمی‏رود که استفاده از آن‏ها در آینده‏ای نزدیک کاهش یابد و این خود کاربران هستند که باید آگاهانه تصمیم بگیرند که به چه نحوی در مسیر صحیح و سالم و در جهت تعالی فهم و خرد جمعی از این شبکه‏ها استفاده نمایند.
یکی از دلایلی که نسل کنونی به این نوع از روابط روی آورده این است که آن‏ها می‏توانند از این طریق در هرزمان و مکانی به ارتباط با دیگران بپردازند؛ زمان مسئله‏ای است که این روزها به معضلی بزرگ در جوامع پیشرفته تبدیل شده است و وجود امکانات تکنولوژیک برای برقراری ارتباط، به عنوان راه حلی مناسب، از سوی بشر انتخاب شده است.
فناوری اطلاعات و ارتباطات در دنیای امروز، نقش زیادی در تغییر روشها و سیستم‌های ارتباطی و اطلاع رسانی افراد، سازمان‌ها، و شرکتها ایفا می‌کند. از اواخر دهه شصت میلادی که پروژه‌ی ARPA وزارت دفاع امریکا از حالت یک پروژه‌ی نظامی و امنیتی خارج و به صورت یک ابزار اطلاع رسانی و ارتباطی در این کشور مطرح شد، و در پی اختراع پهنه‌ی جهانی وب به دسته تیم برنرز ـ لی انگلیسی در اواخر قرن بیستم میلادی و توسعه‌ی کسب و کارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات، زمینه‌های یک انقلاب بزرگ در عصری که مک لوهان از آن به عنوان دهکده‌ی جهانی نام برد،‌ پدیدار شد.
افرادی مانند آلوین تافلر، آینده پژوه امریکایی، انقلاب ارتباطات و اطلاعات را «گذر بشر از انقلاب کشاورزی و صنعتی سده‌های قبل» می‌دانند و به نظر می‌رسد قرن بیست و یکم، قرنی باشد که پیشرفت‌های بشر در این دو حوزه، موجی از تکاپو و تحرک را در جهت نزدیکی بهتر و بیشتر ملل با یکدیگر، ایجاد کند. موج سومی که تافلر از آن یاد می‌کرد، امروزه با تولد فناوری‌های جدید، گسترش زیرساخت‌های اطلاع رسانی و ارتباطی،‌و از همه مهمتر، ارتقای ضریب نفوذ دسترسی به ظرفیت‌های ارتباطی جدید میان ملل، محقق شده است. شبکه‌ی اینترنت که روزگاری کمتر از بیست میلیون کاربر داشت و شمار معدودی از کشورهای جهان به آن دسترسی داشتند، امروزه با در اختیار داشتن بیش از دو میلیارد کاربر و بیش از صد میلیون پایگاه اینترنتی فعال، اثرگذارترین رسانه‌ی جهان به شمار می‌رود. در مقایسه با رسانه‌های سنتی مانند رادیو، تلویزیون، و نشریات مکتوب، اینترنت از لحاظ چند رسانه‌ای بودن و در دسترس بودن در همه جا، گوی رقابت را از رسانه‌های سنتی ربوده و روز به روز بر شمار مخاطبان آن افزوده می‌شود.
انقلاب دیجیتال، فرصت های متنوعی را برای کسب و کار، آموزش، اطلاع رسانی و حتی کار آفرینی دیجیتالی فراهم کرده است و امروزه کمتر کسی را می‌توان سراغ داشت که یک نشانی پست الکترونیک یا وبلاگ یا یک پروفایل در اینترنت نداشته باشد. برخی از کسب و کارهایی که در اینترنت راه اندازی شده است، از موفق ترین کسب و کارهای تاریخ بشر به شمار می‌آیند.
قرار گرفتن نام فعالان کسب و کارهای اینترنتی در فهرست باشگاه ثروتمندان فوربس، خود نشان دهنده‌ی جایگاه ممتاز کسب و کار در فضای دیجیتال است. این فرصتی است که در اختیار شهروندان دهکده‌ی جهانی هزاره‌ی سوم قرار گرفته است و باید بیش از پیش به آن توجه شود و بسترهای بسط و توسعه‌ی ساختارهای آن در کشورهای در حال توسعه، مانند ایران،‌فراهم شود.
۲-۶ نشانه‌های فیس بوک بازان :
نشانه‌های فیس بوک بازان را می‌توان در این موارد نُه گانه مشاهده کرد:
۱ـ روزی چند بار از طریق لپ تاپ خود به شبکه متصل و وارد آن می‌شوند.
۲ـ روزی چند بار از طریق گوشی تلفن همراه خود وارد شبکه می‌شوند.
۳ـ هر عکسی که می‌گیرند بی‌درنگ در فیس بوک منتشر می‌کنند.
۴ـ پی در پی عکس پروفایل خود را تغییر می‌دهند.
۵ـ در این فکر هستند که تعداد دوستان خود را در شبکه، به اعداد سه رقمی به بالا برسانند.
۶ـ می‌خواهند لحظه به لحظه رویدادهای روزانه‌ی خود را به اطلاع جهان مجازی برسانند.
۷ـ در طول روز، خسته، خواب آلود، گوشه گیر، و با افکاری پر از انرژی منفی دست به گریبان هستند.
۸ـ به جای استفاده از واژه‌های معمول و مرسوم برای ابراز علاقه و دوست داشتن، از ادبیات «فیس بوکی» استفاده می‌کنند.
۹ـ حتی در حالی که این کتاب را مطالعه می‌کنند، در فیس بوک چرخ می‌زنند.
۲-۷ تأثیرات فیس بوک بر ابعاد مختلف زندگی
امروزه، گسترش فناوری‏های اطلاعاتی و ارتباطی، بر ابعاد مختلف زندگی بشر (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و اقتصادی) تأثیر گذاشته است. با کمرنگ‏شدن اهمیت زمان و مکان و بی‏نیازی مشترک برای برقرار ارتباطریال افراد به شکل بسیار آسان‏تری می‏توانند در فضای مجازی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این شکل جدید برقراری ارتباط موجب تحول در فرهنگ و هویت جوامع می‏شود (مرتضی نورمحمدی، ۱۳۸۸)

۳-۲-۲) متغیر وابسته : متغیر وابسته آن شرایط یا ویژگیهایی است که وقتی محقق، متغیر مستقل را در فعالیتهای حوزه تحقیق وارد یا خارج می کند و یا آن را تغییرمی دهد ظاهر یا محو شود و یا تغییرکند. به عبارت دیگر متغیر وابسته، نتیجه اعمال و تغییرات متغیر مستقل است و نمی تواند به خودی خود وجود داشته باشد. متغیر وابسته بیشتر مشاهده یا اندازه گیری می شود تا تأثیر متغیر مستقل بر آن معلوم و مشخص شود نادری و دیگران( ۱۳۷۶).
در این تحقیق متغیر وابسته توانمندسازی می باشد. که در قالب ابعاد زیر مورد بررسی قرار گرفته است:
فراهم کردن اطلاعات مرتبط با عملکرد
تصمیم گیریهای کارکنان درباره عملکرد سازمان
دانش کارکنان در خصوص عملکرد سازمان
پاداش بر مبنای عملکرد سازمان
فناوری اطلاعات
۳-۳) قلمرو تحقیق
مسائل و مشکلات امروزین مدیریت ،مسائل پیچیده و چند بعدی است.به علت همین گستردگی ابعاد و زوایای مسائل از یک طرف و محدودیتها ی امکانات مالی و زمانی از طرف دیگر ،تعیین حد و مرزهای مسئله یا مشکل با بهره گرفتن از فنون و روش های پژوهش ضرورت می یابد.بنابراین به منظور تشخیص درست و بهتر مسئله ،کاربردی تر ساختن آن و رسیدن به راه حلهای دقیقتر ،قطعی تر و سازنده تر ،مشخص کردن قلمرو موضوعی ،مکانی و زمانی پژوهش ضروری و لازم است.

۳-۳-۱) قلمرو موضوعی تحقیق
پژوهش حاضراز لحاظ موضوعی به بررسی تأثیر فناوری اطلاعات در توانمندسازی کارکنان می پردازد.به عبارتی دیگر دامنه بحث شامل مؤلفه های فناوری بر عواملی چون اطلاعات ،تصمیم گیری و دانش و پاداش می باشد.
۳-۳-۲) قلمرو مکانی تحقیق
قلمرو مکانی تحقیق حاضر شرکت راه آهن ج.ا.ا واقع در تهران می باشد.
۳-۳-۳) قلمرو زمانی تحقیق
دوره زمانی انجام تحقیق حاضر بصورت روش مقطعی^[۱۲۶] می باشد.
۳-۴) جامعه آماری
تعاریف مختلفی برای جامعه تحقیق ارائه شده است. اما به طور خلاصه می توان گفت جامعه تحقیق عبارت است از مجموعه ای از افراد یا اشیایی که دارای ویژگی های همگون، مشترک و قابل اندازه گیری می باشند نادری، دیگران(۱۳۷۶).
جامعه آماری این پژوهش،کارکنان شرکت راه آهن ج.ا.ا واقع در ساختمان مرکزی در ردهای کارشناس،کارشناس مسول ،رئیس اداره ، معاونین کل، مدیران کل، معاونت ها و مشاوران عالی معاونت هامیباشد. بنابراین طبق بررسی های انجام شده جامعه آماری حدود ۲۵۰ نفر تخمین زده شد. خاکی(۱۳۷۸).
۳-۵) نمونه و روش تعیین حجم نمونه
نمونه، گروه کوچکتری از جامعه است که برای مشاهده و تجزیه و تحلیل انتخاب شده است. با مشاهده مشخصات نمونه ای که از یک جامعه انتخاب شده است، می توان از مشخصات کل جامعه استنتاج معینی به عمل آورد بست^[۱۲۷](۱۳۷۱).
نمونه گیری از مهم ترین مباحث در تحقیقات علوم اجتماعی است. بدلیل مسائلی چون وقت گیر و هزینه بر بودن نمی توان کل جامعه را مورد بررسی قرار داد، ناگزیر در تحقیقات از نمونه به جای کل جامعه استفاده می شود. از مزایای نمونه گیری می توان به هزینه کم، زمان کم و دقت زیاد اشاره کرد. در روش نمونه گیری با بهره گرفتن از فرمولهای آماری تعداد مشخص از افراد جامعه اصلی بعنوان نمونه تحقیق تعیین می شوند. نمونه باید طوری انتخاب شود که معرف کل جامعه باشد و بتوان نتایج حاصل از آن را به جامعه اصلی تعمیم داد خلیلی( ۱۳۷۸).
محقق باید با توجه به مقتضیات روش تحقیق، ماهیت داده ها، نوع ابزارگردآوری داده ها و ساختار جامعه آماری، نمونه ای را که معرف کیفیت وکمیت جامعه باشد انتخاب کند. در این انتخاب باید به نکات زیر توجه کند: الف) نمونه بایستی با توجه به اهداف تحقیق انتخاب شود. ب) رعایت انصاف و عدم اعمال ذهنیت ها شرط اساس است. ج) عواملی که در تعیین حجم نمونه مؤثرند، مورد توجه قرار گیرند نادری(۱۳۷۵).
با توجه به مطالب بالا و با بهره گرفتن از فرمول آماری از جامعه، ۱۱۵ نفر به عنوان نمونه تعیین شد که برای افزایش اعتماد از جوابگو بودن همه آزمودنی ها ۱۲۵ پرسشنامه بین افراد پخش شد که در آخر بعد از جمع آوری و حذف پرسشنامه های ناقص به تعداد ۱۱۵ پرسشنامه سالم مورد تحلیل قرار گرفت. برای به دست آوردن تعداد نمونه از فرمول زیر استفاده شده است:
N Z²_α/۲ S²
n = ————————
ε(N-1) + Z²_α/۲ S²
n ═ حجم نمونه Zα/۲ ═ سطح اطمینان توزیع جامعه نرمال
S² = واریانس صفت در نمونه N ═ تعداد جامعه آماری
دقت برآورد ═ ε
ε در تحقیقات معمولا بین ۰۱/۰ تا ۱/۰ انتخاب می شود که در تحقیق حاضر هم مقدار دقت برآورد ۰۵/۰ در نظر گرفته شده است. Zα/۲ سطح اطمینان جامعه آماری با فرض نرمال بودن توزیع می باشد که در این تحقیق سطح اطمینان ۹۵٪ ( ۱-α ) و مقدار خطا ۵٪ (α) در نظر گرفته شده است. با این حال تعداد نمونه به صورت زیر به دست آمده است.
۲۵۰ (۱.۹۶)^۲*۲.۷۳
n = ——————————— =۱۱۴
۰/۰۵ (۲۴۹) +(۱.۹۶)^۲.۲/۷۳
روش نمونه گیری به کار رفته در تحقیق حاضر از نوع تصادفی ساده است. که با توجه به حجم نمونه ۱۲۵ پرسشنامه در میان کارکنان و مدیران ستادی به صورت تصادفی پخش شد و پرسشنامه های ناقص جدا و ۱۱۵ پرسشنامه مورد تحلیل قرار گرفت.
۳-۶) روش های جمع آوری اطلاعات
هر پدیده ا
ی از نظر کمی و کیفی ویژگیهایی دارد که آگاهی در مورد این ویژگیها به ماهیت و نحوه دستیابی به آنها وابسته است .این پدیده ها به عنوان متغیر در طول زمان دچار تحول و دگرگونی می گردند .
هدف از تحقیق اعم از توصیفی یا تبیینی دستیابی به اطلاعات در مورد این تغییرات است.یافتن پاسخ و راه حل برای مسأله انتخاب شده در هر تحقیق مستلزم دست یافتن به داده هایی است که از طریق آنها بتوان فرضیه هایی را که به عنوان پاسخهای احتمالی و موقتی برای حل مسأله تحقیق مطرح شده اند را آزمون کرد .روش های متنوعی برای گردآوری داده ها وجود دارند که به وسیله آنها می توان داده های مورد نیاز را جمع آوری و ثبت نمود .به منظور گردآوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز یک تحقیق در حیطه علوم رفتاری اغلب از دو روش کتابخانه ای و روش میدانی استفاده می شود.منظور از روش کتابخانه ای مراجعه به منابع اطلاعاتی دست اول و دست دوم مکتوب می باشد.در این روش با رجوع به اسناد ،مدارک ،کتب ،جزوات ،آمارها ،مقالات ،نشریات و موارد مشابه موجود در ارتباط با موضوع تحقیق در جهت بررسی منابع موجود و بازنگری کارهای انجام شده در زمینه موضوع تحقیق بر می آییم .از روش مطالعات کتابخانه ای بیشتر در تدوین مبانی نظری تحقیق استفاده می شود.روش میدانی به منظور گردآوری داده های تحقیق روش غالب در تحقیقات علوم اجتماعی و رفتاری و به طور اعم روش رایج در مطالعات و پژوهشهای علوم انسانی است.از این روش به منظور جمع آوری اطلاعات مورد نیاز برای تحلیل آماری و آزمون فرضیه ها استفاده می شود.روش میدانی از روش های زیر تشکیل یافته است : ۱- روش مشاهده ۲- روش مصاحبه ۳- روش پرسشنامه سرمد و دیگران(۱۳۸۲).
در تحقیق حاضر از هر دو روش کتابخانه ای و میدانی جهت گردآوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز تحقیق استفاده شده است.از روش کتابخانه ای عمدتأ در تدوین فصل مبانی نظری تحقیق استفاده گردیده ،گرچه در دیگر بخشهای تحقیق ناگزیر از مطالعات کتابخانه ای بوده ایم. در روش مذکور با مراجعه به کتب ،مجموعه مقالات ،پایان نامه ها ،مجلات و … و با توجه به تعدد ،محتوا و حجم منابع موجود به گونه ای مناسب در جهت انتخاب مطالب برای تدوین مبانی نظری تحقیق بر آمده ایم.روش میدانی گردآوری اطلاعات تحقیق حاضر عمدتأ بر روش پرسشنامه استوار بوده است . همانگونه که اشاره شد مهمترین ابزار مورد استفاده در این تحقیق پرسشنامه می باشد .پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج و روشی مستقیم برای کسب داده های پژوهش است .پرسشنامه مجموعه ای از سؤالات (عبارات یا گویه ها)است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ را ارائه می دهد .این پاسخ ،داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می دهد مقیمی(۱۳۷۷)در این تحقیق نیز محقق با پرسشنامه بسته که برای اندازه گیری آن از طیف لیکرت استفاده شده داده های مورد نیاز را گردآوری کرده است .طیف لیکرت یکی از رایجترین مقیاسهای اندازه گیری نگرش می باشد.این مقیاس از مجموعه منطقی از گویه ها که به ترتیب خاصی تدوین شده اند ساخته می شود .این گویه ها حالات خاصی از پدیده مورد اندازه گیری را به صورت گویه هایی که از لحاظ ارزش اندازه گیری فاصله های مساوی دارند .عرضه می کنند .پاسخ دهنده میزان موافقت خود را با هر یک از این عبارات در یک مقیاس درجه بندی شده که معمولأ از یک یا پنج درجه است نشان می دهدبازرگان (۱۳۸۰).با توجه به این مطلب در پرسشنامه مورد استفاده در این تحقیق در مقابل هر سؤال پنج گزینه به شرح خیلی زیاد ،زیاد ،نسبتأ ،کم ،خیلی کم وجود دارد.برای تبدیل نظرات کیفی افراد به اعداد کمی جهت دستیابی به نتایج ملموس به هر یک از گزینه ها به ترتیب امتیازاتی ازپنج الی یک داده شده است.
۳-۷) تحلیل پرسشنامه
جدول شماره۳-۱: تخصیص سؤالات پرسشنامه به فرضیات تحقیق به صورت زیر است :
۳-۸) روایی و پایایی پرسشنامه

در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، برخی از اندیشه‌وران ایدئولوژیک از کار برد مفاهیم نظامی فراتر رفته و به صراحت استفاده از خشونت را توصیه کرده‌اند، البته نه به این معنی که خشونت به عنوان پدیده‌ای جدید مورد تکریم و ستایش قرار گیرد. جورج سورل فیلسوف سیاسی فرانسوی در کتابی تحت عنوان"تاملاتی در مورد خشونت"پس از جنگ جهانی اول به اهمیت خشونت توجه نموده بود. سورل پیشاز این‌که سوسیالیست باشد، یک فاشیست بود. او مفهوم ویژه‌ای از خشونت را در نظر داشت. خشونت مورد نظر او نوعی تعصب و احساسات تند و شدید و یا به عبارتی دیگر، نوعی انحراف نفسانی بود، نه بمباران و ویران کردن ساختمان‌ها.
خشونت در میان ایدئولوگ‌های جنگ طلب دهه۱۹۶۰، به ویژه در نظریات فرانتس فانون تجلی یافت. افزون بر این، نوشته‌های در اماتیک ژان پل سارتر بنیانی را نهاد که در قالب آن"دست‌های آلوده” در علم سیاست ضرورت می‌یافتند. در این الگو، بدون خون‌ریزی نمی‌توان انتظار وقوع هیچ انقلابی را داشت. علاقه مندی سارتر به اندیشه انقلابی تا پایان عمر وی هم چنان تشدید شد به گونه‌ای که در پاره‌ای از آثار خود خشونت را تنها چیز خوب و قانع معرفی می‌کند.^[۷۱]
نقش ایدئولوژی در خشونت داخلی کشورها محدود نمی‌گردد بلکه در خشونت بین‌المللی نیز دارای تأثیرات گسترده است. این تأثیرات را می‌توان در دو جنگ بین‌المللی اول و دوم مطالعه کرد. این دو جنگ همان‌گونه که ریشه در مسایل ایدئولوژیکی بود از توجیهات ایدئولوژیکی نیز بهره‌مند بود. متفقین در سال ۱۹۱۶ مصرانه تلاش نمودند تا این اندیشه را در اذهان جای دهد که جنگ وسیله در ایمن ساختن جهان برای دموکراسی و یا به عبارتی آماده ساختن جهان برای دموکراسی است. آلمان‌ها در جبهه مخالف معتقد بودند که جنگ تلاش و تقلایی فرهنگی در مقابل بربریت است. تلفات و صدمات در هر دو جبهه بسیار بیش از حد انتظار طرفین بود. در میان، نیاز به یک ایدئولوژی در تقویت اراده جنگی، از سوی کلیه کشورهای درگیر احساس می‌شد. جنگ‌های داخلی اسپانیا در دهه ۱۹۳۰ رویارویی نسبتاً آشکاری میان ایدئولوژی چپ و راست بود. البته نه چندان آشکار، زیرا ابهاماتی در روابط بین کمونیسم و انارشیسم وجود داشت. گسترش ظریف تعهدات و الزامات ایدئولوژیک در جنگ جهانی دوم از اهمیت شایانی برخوردار بود. انگلیستان و آمریکا رهبران اصلی جنگ ۱۹۳۹ به مواضع ضد ایدئولوژیک و خصومت با نازیسم بیش از ایجاد شق دیگری از ایدئولوژی معتقد بودند. پرزیدنت فرانکلین روزولت، نسبت به امپریالیسم فرانسه و انگلستان بدگمان بود و ترویج یک دیدگاه ایدئولوژیک پیشرفته را مدنظر داشت. او سیاست‌های چرچیل و مارشال دوگل را به دیده تردید می‌نگریست، و در عوض به شکل شگفت‌آوری با استالین “مدارا” می‌کرد.

نتیجه آن‌که خشونت‌گرایی یکی از شاخص‌های مهم و کلی ایدئولوژی است. ایدئولوژی همان‌گونه در بسیج مردم به سمت شورش‌ها، طغیان‌ها و انقلابات نقش اساسی ایفا می‌کند، انبوهی از توجیهات و چارچوب‌های هنجاری را تولید کرده و در اختیار خشونت‌گراها قرار می‌دهد.
بنیادگرایی fundamentalism
یکی از مفاهیم اساسی این نوشتار"بنیادگرایی"است. کلمه “بنیادگرایی” برگرفته از کلمه لاتینی “Fundamentum ” به معنای شالوده و اساس است.^[۷۲] بر این اساس بنیادگرایی در معنای لغوی‌اش همان بازگشت به اصول و مضامین اصلی است. این واژه در مفهوم اصطلاحی‌اش حاوی مجادلات جدی و اساسی می‌باشد. به گونه‌ای که برخی آن را ایدئولوژیک کردن دین دانسته‌اند؛ یعنی پاسخ همه مسایل را از دین گرفتن.^[۷۳] از نگاه عده زیادی، این واژه به معنای سرکوب و عدم تساهل^[۷۴] بوده و دشمن ارزش‌های لیبرالیستی و آزادی شخصی است.^[۷۵] لیکن اگر دقت شود هیچ کدام از این معانی معنای دقیق بنیادگرایی محسوب نمی‌گردد بلکه می‌توان آن‌ها را ویژگی‌های بنیادگرایی و تفکر بنیادگرایانه در نظرگرفت. برای ارائه تعریف جامع و مانع این واژه می‌بایست هم تناسب آن را با معنای لغوی در نظر گرفت و هم خاستگاه آن را مدنظر قرار داد. آقای موثقی با توجه به این دو مسئله اساسی می‌نویسد:
اصطلاح بنیادگرایی که در اصل مربوط به جنبش‌های قشری در تاریخ مسیحیت و کاتولیک‌ها بود و در اصطلاح پروتستان‌ها بیشتر به مفهوم کهنه‌پرست به کار برده می‌شد، به معنای حفظ عقاید سنتی مذهب مسیحی، درست مطابق با متن انجیل و کتب آسمانی و مقدس و در تضاد و مخالفت با بیشتر امور و پدیده‌های جدید است. به طور کلی بنیادگرایی و یا اصل‌گرایی خواهان بازگشت به اصول و بنیادهای اولیه با همان سادگی و خلوص نخستین آن است و فاقد دیدی مثبت، اجتهادی، انقلابی، نوگرا و آینده‌نگر است.^[۷۶] ویلیام میلی می‌نویسد: “بنیادگرایی در ساده‌ترین مفهوم، عبارت است از تأیید فعالانه یک اعتقاد خاص که آن اعتقاد را به طرز مطلق و ظاهرگرایانه تعبیر می‌کنند.^[۷۷] یکی از نویسندگان بنیادگرایی را این‌گونه تعریف می‌کند: بنیادگرایی اصطلاحی است که غربیان در مورد دولت‌هایی به کارمی برند که نوعی رفتار نابهنجار دارند. به نظرغربی‌ها، بنیادگرایی یک نوع اصول‌گرایی است که شرایط زمان و مکان و مصلحت را در نظر ندارد ؛ یعنی بر مبنای تعصب عمل می‌کند. از مجموع تعاریف که از واژه بنیادگرایی به عمل آمده است می‌توان آن‌ها را در عبارت زیر جمع نمود و یک تعریف جامع ارائه کرد:
بنیادگرایی همان بازگشت به بنیادها، خلوص وسادگی اولیه، ظواهر شریعت به منظور پیرایش دین از خرافات و بدعت‌هاست که معمولاً این بازگشت با تعصب، سخت‌گیری و ستیزه‌جویی همراه است. از همین رواست که برخی بنیادگرایان را پوریتن‌های جهان اسلام یا پاک‌دینان لقب داده‌اند و بنیادگرایی را مترادف پوریتانیسم و یا آیین نئوارتدکسی گرفته‌اند.^[۷۸] می‌توان گفت که بنیادگرایی نوعی اصلاح‌طلبی است چرا که بنیادگراها معتقداند تجددطلبی و عقلانیت باعث تحریف و تخریب فرهنگ اسلامی شده است و باید این پیرایه‌ها را زدود و اسلام خالص را از نو تنقیح و بازسازی کرد. الگو و مدل که بنیادگراها در این بازسازی ارائه می‌دهند همان اسلام عصر طلایی اسلام است که عاری از هرگونه تحریف و بدعت است.
بازگشت که بنیادگراها مطرح می‌کند یکدست نیست بلکه انواع مختلفی دارد یا به صورت بازگشت به فرایض خشک مذهبی است که در بسیاری از جوامع مهاجر دیده می‌شود. یا به شکل بازگشت به متون مذهبی (قرآن و سنت) است که این همان بنیادگرایی مدارس علوم دینی است. یا بازگشت به قوانین مذهبی و به اعمال شریعت نبوی است که این بنیادگرایی علما و روحانیون است.^[۷۹] لیکن اختلاف در مفهوم بازگشت باعث نمی‌گردد که بنیادگراها از ویژگی‌های مشترک برخوردار نباشند. یا این‌که بنیادگرایی دارای مضامین مشخص نباشد. طبق نظر پارخ بنیادگرایی مستلزم جدایی بین مذهب و جامعه است.^[۸۰] یعنی بنیادگرایی در واکنش به وضعیتی به وجود می‌آید که در آن جامعه و مذهب در دو سمت متفاوت هدایت شده است. بدین ترتیب مشخصه و مضمون اصلی بنیادگرایی عبارت است از عدم تمایز میان مذهب و سیاست. ویلیام میلی می‌نویسد: بنیادگرا هیچ جدایی بین سیاست و مذهب را نمی‌پذیرد؛ هدفش این است که دولت را به دست آورد و از آن استفاده کند. احتیار سنت تفسیری را رد می‌کند. اما به هرحال متن را در پرتوی اهداف سیاسی می‌خواند. و از این ره‌گذر دنیا را به مبارزه می‌طلبد. همان. به طور کلی در بنیادگرایی، نخبه‌گرایی، پاتریمونیالیسم، اشرافیت فکری، بیگانه ترسی، تخاصم‌گرایی، غیریت‌سازی، جزمیت و جمود و تجددستیزی در آن بسیار نیرومند و فربه است و نیز بر یکسان‌سازی فرهنگی- ایدئولوژیکی، سیاسی و اقتصادی و عدم تساهل تأکید می‌گردد.
خشونت مضمون اصلی بنیادگرایی
برجسته‌ترین مضمون و ویژگی بنیادگرایی خشونت‌ورزی و روحیه‌ ستیزه‌حویی^[۸۱] است. اندروهی وودمی نویسد: در حالی که بنیادگرایان دینی پذیرای یک نگرش متعارف و دولت‌محوری از سیاست شده‌اند، اما ضمناً یک شیوه فعالیت سیاسی کاملاً مشخص را در پیش گرفته‌اند:
“شیوه‌ای که قوی، ستیزه‌جو و گاهی خشن است. بنیادگرایان معمولاً از ستیزه‌جو بودن خوشنود می‌باشند زیرا ستیزه‌جویی نشانگر غیرت و شورمندی آن کسی است که درگیر یک پیکار است".^[۸۲]
سؤال اساسی که وجود دارد این است که خشونت و روحیه ستیزه‌جو‌یی در بنیادگرایی از کجا نشأت می‌گیرد؟ و چه عواملی بنیادگراها را وامی‌ دارد تا به اقدامات خشونت‌آمیز دست زنند؟ اندروهی وود به سه عامل مهم اشاره می‌کند. او توضیح می‌دهد در وهله اول، گرایش حادّی به کشاکش‌هایی که دین را درگیر می‌کند، وجود دارد، چرا که دین به ارزش‌ها و عقاید بنیادین می‌پردازد. آن کسانی که به نام دین عمل می‌کنند، منبع الهام آنان آن چیزی است که باور دارند یک مقصود مقرر شده توسط خداوند است، و آشکارا مقدم بر سایر ملاحظات است. این موضوع شاید کمکی باشد برای درک این مطلب که چرا جنگ‌های مذهبی، در سراسر تاریخ رواج داشته است. او در توضیح عامل دوم می‌نویسد که بنیادگرایی، شکل خاصی از سیاست هویت است: به تعیین هویت یک جماعت کمک کرده و یک هویت جمعی را به آنان ارزانی می‌‌دارد. تمامی شکل‌های سیاست هویت، خواه استوار بر تمایز اجتماعی، ملی و قومی باشد و خواه دینی، متمایل به متکی بودن به تقسیم‌بندی‌های بین خودیUs"” و غیر خودی،^[۸۳] میان یک گروه خارجی^[۸۴] و یک گروه داخلی”^[۸۵] است. بی‌شک بنیادگرایی دینی ایجاب می‌کند که یک غیرخودی دشمن و خطرآفرین وجود داشته باشد، و وجود آن باعث می‌شود که احساس هویت جمعی تقویت شده و سرشت مخالفت جو و رزمندگی بنیادگرایی دینی تحکیم یابد. این غیرخودی، که از آن یک دیو ساخت‌هاند، می‌تواند به شکل‌های مختلف باشد: از دنیویّت و بی‌بندوباری گرفته تا ادیان رقیب، غرب‌زدگی، مارکسیسم و امپریالیسم. اما سومین عامل. بنیادگرایان معمولاً یک جهان‌بینی مانی گونه^[۸۶] دارند، یعنی یک جهان‌بینی که بر تضاد میان نور و ظلمت، یا خیر و شر، تأکید می‌ورزد. اگر ما {خودی} امتی برگزیده‌ایم که بر طبق اراده خداوند عمل می‌کنیم، پس آنان {غیرخودی} مردمانی هستند که علاوه بر آن که ما با آنان اختلاف نظر داریم، بلکه همچنین گروهی به شمار می‌آیند که در اجرای مشیت اللهی، ایجاد مانع می‌کنند و فقط مظهر نیروهای ظلمت می‌باشند. لذا کشاکش سیاسی از منظر بنیادگرایان، نوعی پیکار یا جنگ است، و نهایتاً مؤمنان و یا کافران باید در این جنگ پیروز شوند.^[۸۷] بدین ترتیب، بنیادگرایی پیوندی وثیق با خشونت دارد. رایج‌ترین توجیه بنیادگرایان برای شرکت در اقدامات سیاسی خشونت‌آمیز، این است که آنان از طرف خداوند ماموریت دارند با ظلمت و نیروهای اهریمنی به قیام‌های مسلحانه و انتحاری دست بزنند. به طور مثال، طالبان در افغانستان باور دارند که با فدا کردن جان خود در مبارزه با دشمن، یکراست به بهشت خواهند رفت. سوء استفاده از ایدئولوژی جهاد، به احتمال بسیار زیاد باعث افزایش خشونت در میان گروه‌های بنیادگراست.
چارچوب نظری
در این پژوهش تلاش بر آن است که خشونت سیاسی در افغانستان بر اساس رویکرد “تدرابرت گر”^[۸۸] تحلیل و بررسی گردد. این نظریه چنان‌که نویسنده آن نیز معترف است، نقطه پایانی بر نظریه‌پردازی در باب علل بروز خشونت سیاسی و جمعی نیست ولی در نوع خود کم‌نظیر و ارزشمند است و می‌توان قالب نظری آن را بر رفتار سیاسی خشونت‌آمیز انسان‌ها در بسیاری از جوامع از جمله “افغانستان” که موضوع پژوهش حاضر است تطبیق داد. گر با بهره گرفتن از اطلاعات به دست آمده درباره یکصدوچهارده نظام سیاسی در جهان معاصر مدلی برای تحلیل منازعات مدنی طراحی نموده است. مبانی نظری این بحث به صورت تفصیلی در کتاب “چرا انسان‌ها شورش می‌کنند؟"آمده است. بنابراین، در این‌جا صرفاً به تقریر مجدد آن‌ها در قالب چارچوب موضوع حاضر پرداخته می‌شود. “گر” با رویکردی روان‌شناسانه و اجتماعی به مبحث خشونت جمعی و سیاسی می‌کوشد تا علل بروز خشونت‌ها را تبیین کند. ایشان پیش از آن‌که به تبیین خشونت سیاسی اقدام کند به تعریف آن دست می‌زند و در این زمینه می‌نویسد:
“خشونت سیاسی به تمامی حملات جمعی اطلاق می‌شود که در درون یک اجتماع سیاسی علیه رژیم سیاسی، بازیگران آن- شامل گروه‌های سیاسی رقیب و صاحبان مناصب-یا سیاست‌های آن صورت می‌گیرد. این مفهوم نمایان‌گر مجموعه‌ای از حوادث است که وجه مشترک تمامی آن‌ها استفاده واقعی از خشونت یا تهدید به کاربرد آن است، امّا این تبیین به این خصیصه محدود نمی‌شود. مفهوم خشونت سیاسی شامل انقلاب- به عنوان تحول اجتماعی سیاسی بنیادینی تعریف می‌شود که با خشونت انجام می‌پذیرد- و نیز جنگ‌های چریکی، کودتا ها، طغیان‌ها و شورش‌ها می‌شود. خشونت سیاسی نیز به نوبه خود “زور- ” یعنی استفاده یا تهدید به استفاده از خشونت توسط هر گروه یا نهادی برای کسب اهداف خود در درون یا خارج از نظم سیاسی- تلقی می‌شود".^[۸۹]
همان‌گونه که از تعریف فوق استفاده می‌شود “گر” در نظریه خود سه شکل از خشونت سیاسی را از هم متمایز می‌سازد:

1. 1. آشوب turmoil: خشونت سیاسی نسبتاً خودانگیخته و سازمان نیافته همراه با مشارکت مردمی قابل ملاحظه، شامل اعتصابات سیاسی خشونت‌بار، شورش‌ها، درگیری‌های سیاسی و شورش‌های محلی

1. 1. توطئه Conspiracy: خشونت سیاسی بسیار سازمان یافته همراه با مشارکت محدود، شامل سوء قصدهای سیاسی سازمان یافته، تروریسم در مقیاس کوچک، جنگ‌های پارتیزانی در مقیاس کوچک، کود تا و طغیان.

1. 1. جنگ درون- کشوریLnternal war: خشونت سیاسی بسیار سازمان یافته، همراه با مشارکت مردمی گسترده که به منظور سرنگونی رژیم یا امحای دولت طراحی شده و همراه با خشونت گسترده باشد، شامل تروریسم و جنگ‌های پارتیزانی در مقیاس وسیع، جنگ‌های داخلی و انقلاب‌ها.^[۹۰]از نظر"گر” اشکال خشونت سیاسی (آشوب، توطئه و جنگ‌های داخلی) خصیصه‌های هستند که نمی‌توان آن‌ها را به شکل یک طیف ساده ارائه داد. اما شدّت و دامنه نارضایتی و حجم خشونت، متغیرهای تک بعدی هستند. در جات یا کمیات هرکدام را می‌توان از حیث نظری و عملی در هرجامعه سیاسی مدنظر قرار داد. یک جامعه ممکن است شورش‌هایی را تجربه کند ولی انقلابی به خود نبیند، انقلاب داشته باشد اما فارغ از کودتا باشد و یا در آن کودتا به وقوع بپیوندد ولی شورشی صورت نگیرد. نظریه انقلاب “گر” را مکمّل نظریه دیویس دانسته‌اند. دیویس^[۹۱]با دیدگاه اقتصادی محض، محرومیت نسبی را عامل بروز انقلاب‌ها معرفی می‌کند ولی “گر” گامی به پیش نهاده و انتظارات فزاینده انسان‌ها را - حتی در وضعیت فقدان محرومیت واقعی- عاملی در بروز خشونت‌ها می‌شناسد و بدین‌گونه نظریه وی وارد حوزه روان‌شناسی می‌شود. نظریه‌های انقلاب معمولاً به تعیین رابطه میان دسته‌ای از پیش‌شرط‌ها و وقوع انقلاب می‌پردازند. اماخشونت سیاسی، پدیده شایع است: تعداد اندکی از جوامع معاصر یا تاریخی برای مدتی طولانی از آن در امان بوده‌اند. “گر” از قول آناتول راپوپورت نقل می‌کند:

“منازعه… موضوعی است که بیش از هر چیز دیگری به استثنای خداوند و عشق فکر انسان را به خود مشغول داشته است".^[۹۲]
نهادها، اشخاص و سیاست‌های فرمان‌روایان درطی تاریخ زندگی سازمان یافته سیاسی، الهام‌بخش قهر خشونت‌آمیز رعایای اسمی آن‌ها بوده است. یک زمینه پژوهی درباره تاریخ دولت‌ها و امپراطوری‌های اروپایی- در طول ۲۴قرن- نشان می‌دهد که آن‌ها پس از هر سال ناآرامی خشونت‌آمیز، تنها به طور متوسط چهار سال مسالمت‌آمیز را پشت سرگذاشته‌اند. ملت‌های مدرن سابقه بهتری ندارند: بین سال‌های ۱۹۶۱ و ۱۹۶۸ اشکالی از منازعه خشونت‌آمیز داخلی در ۱۱۴ مورد از ۱۲۱ مورد از ملل و مستعمرات بزرگ‌تر جهان اتفاق افتاد. اکثر اقدامات خشونت‌آمیز گروهی تأثیرات غیرقابل اغماضی بر زندگی سیاسی گذاشته‌اند، اما برخی از آن‌ها شدید اً‌ زندگی انسانی را ویران و نهادهای سیاسی را فرسوده کرده‌اند. ده مورد از سیزده مورد مهلک‌ترین درگیری‌های جهان در ۱۶۰ سال گذشته، جنگ‌های داخلی و شورش‌ها بوده‌اند. از سال ۱۹۴۵ اقدامات خشونت‌آمیز برای برانداختن حکومت‌ها شایع‌تر از انتخابات ملی بوده است. بدین ترتیب، نظریه گر نسبت به نظریه‌های انقلاب عمومیتی بیشتری دارد. از این رواست که گربه جای انقلاب، خشونت سیاسی را به عنوان موضوع تحقیق خود برمی‌گزیند. او خود دلیل این امر را این‌گونه عنوان می‌کند: “خشونت سیاسی عمومیتی پیش از انقلاب دارد “.^[۹۳]
ترسیم طرحی کلی از رئوس مطالب نظریه” گر“
به منظور پرهیز از پراکنده‌گویی و طولانی شدن کلام در زیر طرحی کلی از رئوس مطالب نظریه روان‌شناسانه و اجتماعی “تدرابرت گر” ترسیم می‌شود. از نظر گر توالی عمده در خشونت سیاسی ابتدا با بروز نارضایتی آغاز می‌شود، در مرحله دوم این نارضایتی سیاسی می‌شود و نهایتاً به تحقق عمل خشونت‌آمیز علیه موضوعات یا بازی‌گران سیاسی می‌ انجامد.
نارضایتی نارضایتی سیاسی شده رفتار سیاسی خشونت‌آمیز
گر در چارچوب نظری خود، دو مقوله زیر را چنین به یکدیگر مربوط می‌سازد:
“خشونت سیاسی نتیجه نارضایتی اجتماعی هستند. “
نارضایتی حاصل از ادراک محرومیت نسبی، شرط اساسی انگیزاننده مشارکت کنند گان در خشونت جمعی است. دو مفهوم مرتبط یعنی نارضایتی و محرومیت اکثر وضعیت‌های روانی مانند ناکامی، از خود بیگانگی، تعارضات میان وسیله و هدف، نیازهای ضروری و فشارها را که به طور صریح یا ضمنی در برداشت‌های نظری به عنوان علل خشونت شناخته شده‌اند در بر می‌گیرند. از نظر گر احساس محرومیت نسبی موجب به وجود آمدن احساس ناکامی و خشم می‌گردد و خشونت پرخاش‌جویانه موجب آزاد شدن این احساسات می‌شود. “هرچه این احساس نارضایتی و خشم، پایدارتر باشد احتمال بروز خشونت دسته جمعی بیشتر خواهد بود. ولی دیگر شرایط نیز حاِیز اهمیت است. مردم معمولاً در صورتی به خشونت روی خواهند آورد که آن را موجّه بدانند و معتقد باشند که به موفقیت خواهد انجامید. اگر آن‌ها دولت خود را نامشروع بدانند و آن را علت نارضایتی خود بشناسند در این صورت هنگامی که دیگر هیچ وسیله‌ای برای ایجاد تغییر وجود نداشته باشد به سهولت به خشونت سیاسی متوسل خواهند شد. بنابراین، بر دولت و نهادهای آن است که جایگزین‌های مسالمت‌آمیزی برای خشونت به عنوان ابزار تغییر فراهم سازند.^[۹۴]
محرومیت نسبی به عنوان تصور وجود تفاوت میان انتظارات ارزشی انسان‌ها و توانایی‌های ارزشی آن‌ها تعریف می‌شود. انتظارات ارزشی، کالاها و شرایط زندگی هستند که مردم خود را مستحق آن‌ها می‌دانند. توانایی‌های ارزشی کالاها و شرایطی هستند که فکر می‌کنند در صورت در اختیار داشتن ابزارهای اجتماعی می‌توانند آن‌ها را به دست آورند و حفظ کنند . آن دسته از شرایط اجتماعی که بدون افزایش توانایی‌ها، سطح متوسط یا شدّت انتظارات را افزایش دهند باعث افزایش شدّت نارضایتی می‌شوند. دستاوردهای ارزشی گروه‌های دیگر و وجود وعده‌هایی مبنی بر اعطای فرصت‌های جدید از جمله شرایط کلی‌ای هستند که چنین تأثیری بر جای می‌گذارند. شرایط اجتماعی که بدون کاهش انتظارات ارزشی انسان‌ها، سطح متوسط موقعیت ارزشی آن‌ها را کاهش دهند نیز به همین‌گونه باعث افزایش محرومیت و در نتیجه تشدید نارضایتی می‌شوند. انعطاف ناپذیری ذخایر ارزشی در یک جامعه، افول کوتاه‌مدت در شرایط زندگی یک گروه و محدودیت‌های موجود در فرصت‌های ساختاری آن نیز چنین تأثیراتی دارند.
گر همانند دیویس مدعی است که به وجود آمدن فاصله میان انتظارات ارزشی و توانایی‌های ارزشی، یعنی به وجود آمدن محرومیت نسبی، باعث ناکامی، ستیزه‌جو‌یی و در نتیجه باعث پتانسیل خشونت جمعی می‌شود. امّا وی برخلاف دیویس ادعا دارد که پیکربندی واحدی برای محرومیّت نسبی وجودن دارد، بدین معنا که منحنی “J” تنها یکی از چند احتمال است. انتظارات ارزشی ممکن است به دلایل چندی دچار تغییر شوند، از جمله ورود ارزش‌های جدید از دیگر جوامع، رشد ایدئولوژی‌های سیاسی جدید، وعده‌های رژیم مبنی بر از میان برداشتن محرومیّت، یا پیشرفت در وضعیت‌های گروه‌های مرجع دارای اهمیت.^[۹۵]
نارضایتی حاصل از محرومیت، محرّکی کلیّ برای اقدام است. هم نظریه روان‌شناسانه و هم نظریه تعارض گروهی بر آنند که هرچه شدّت نارضایتی بیشتر باشد، احتمال خشونت نیز بیشتر است. باور انسان‌ها درباره منابع محرومیت و توجیه‌پذیری هنجاری و فایده انگارانه اقدامات خشونت‌آمیز علیه کارگزاران آن نوع انگیزه این اقدام را مشخص می‌سازند.
متغیرهای اجتماعی که باعث می‌شوند نارضایتی بر اهداف سیاسی متمرکز گردد، عبارت‌اند از میزان تضمین‌های فرهنگی یا خرده فرهنگی برای پرخاشگری آشکار، میزان و درجه موفقیت خشونت سیاسی در گذشته، میزان وضوح و شیوع جاذبه‌های نمادین توجیه کننده خشونت، مشروعیت نظام سیاسی و نوع پاسخ‌هایی که به محرومیت نسبی داده است و می‌دهد باور به این‌که خشونت در کسب ارزش‌های نادر مفید است، خود می‌تواند منبع مستقّلی برای خشونت سیاسی باشد، امّا این باور دردرون اجتماعات سیاسی بیش از آن‌که نقش اولیه را به عنوان انگیزه داشته باشد، دارای نقش ثانویه و توجیه کننده است. نارضایتی گسترده انگیزه‌های کلی برای خشونت جمعی فراهم می‌آورد. امّا اکثریت عظیمی از اعمال خشونت‌آمیز جمعی در دهه‌ های اخیر حداقل دارای برخی سیاسی بوده‌اند و هرچه اعمال خشونت‌آمیز شدید‌تر باشند، احتمال آن‌که به طور عمده یا کاملا متوجه نظام سیاسی شوند بیشتر است. احتمال دارد نارضایتی شدید سیاسی شود؛ تأثیر اولیه نگرش‌های هنجاری و فایده‌انگارانه به خشونت به معنای تمرکز بر این پتانسیل است.
از نظر گر نارضایتی که خود ریشه در محرومیت نسبی دارد تعیین کننده نوع و اشکال خشونت سیاسی است. همان‌گونه که شدت و گستره نارضایتی بر شدت و گستره خشونت سیاسی تأثیر می‌نهند.
در اعتقاد “گر” نارضایتی سیاسی شده شرط لازم توسل به خشونت در سیاست است. اما انگیزه خشونت هر قدر هم که شدید و متمرکز باشند، تحقق آن شدیدا تحت تأثیر الگوهای کنترل بر نیروی اجبار و حمایت نهادی در اجتماع سیاسی قرار دارد. در صورتی که رژیم و مخالفان از کنترل تقریباً برابری بر نیروی اجبار برخوردار باشند، و میزان حمایت نهادی در جامعه برای هردو یکسان و نسبتاً زیاد باشد، حجم خشونت سیاسی افزایش می‌یابد و احتمال وقوع جنگ درون- کشوری در بالاترین حدّ است. ظرفیت‌های قهرآمیز یک رژیم و چگونگی استفاده از آن متغیّرهای مهمی هستند که بر شکل و میزان خشونت سیاسی در کوتاه‌مدت و بلندمدت تأثیر می‌گذارند. گر شواهدی بسیاری را نشان می‌دهد که برخی از الگوهای کنترل قهرآمیز رژیم به جای آن‌که شدت نارضایتی را کاهش دهند، باعث افزایش آن می‌شوند و می‌توانند به تبدیل آشوب به حرکت‌های انقلابی تمام عیار کمک کنند . برعکس، مخالفان از تمامی قابلیت‌های قهرآمیزی که در اختیار دارند عمدتاً برای دفاع گروهی و حمله به رژیم استفاده می‌کنند . میزان حمایت نهادی از مخالفان و رژیم، تابع میزان نسبی جمعیت بسیج شده توسط سازمان آن‌ها، پیچیدگی و انسجام آن سازمان‌ها، منابع‌شان و رویه‌های منظمی است که آن‌ها برای کسب ارزش، حل تعارض و هدایت خصومت تدارک می‌بینند. رشد سازمان مخالف ممکن است در کوتاه‌مدت خشونت سیاسی را تسهیل کند، امّا احتمال این نیز وجود دارد که با تأمین ابزاری برای کاهش محرومیت در بلندمدت باعث تقلیل خشونت شود. گر علاوه بر نیروی اجبار از چندین عوامل واسطه‌ای دیگر نیز نام می‌برد که بین “نارضایتی” و ورود به “منازعات مدنی” قرار می‌گیرند و بر نحوه بروز این پدیده‌ها و زمان وقوع آن‌ها تأثیر می‌گذارند. نمودار زیر می‌تواند با نمایش نوع و نحوه ارتباط متغیرهای مختلف برای عملیاتی کردن ملاحظه نظری فوق مفید باشد.
در این نمودار روابط علی خاص بین عوامل چهارگانه میانی پیش‌بینی نشده وفرض بر استقلال آن‌ها در تأثیرگذاری بر رابطه “محرومیت” و “حجم و شدت منازعه مدنی” است. براساس نمودار فوق مشخص می‌شود که چهار عامل میانی (متغیرواسطه) در این رابطه تأثیرگذار می‌باشند. در خصوص اولین متغیر واسطه یعنی “عامل فشار” به نظر می‌رسد که این متغیر بر نتایج حاصل از محرومیت تأثیر منفی می‌گذارد. البته این رابطه را نباید ضرورتا‌ً رابطه‌ای خطی تلقی کرد زیرا چه بسا افزایش میزان فشار به کاهش خشونت نیز منجر گردد. به اساس پژوهش‌های روان‌شناسی اثبات شده است که تأکید بیش از حد بر مجازات و تنبیه می‌تواند خود عاملی برای ایجاد محرومیت جدید تلقی شود و توسل محرومان به روش‌های خشن را افزایش دهد. در نتیجه، این رابطه به شکل یک منحنی قابل ترسیم و تفسیر است. البته در حوزه مطالعات تطبیقی غالباً با اهمیت بالای عامل “اعمال فشار” نسبت به سایر عوامل ایفا کننده نقش در بروز منازعه مواجه هستیم و از این لحاظ می‌توان (باتسامح)به ارتباطی خطی بین آندو اعتراف کرد. در حقیقت عامل فشار دارای دو بعد جداگانه است. شاخص‌های دوگانه اعمال فشار در این نوشتار عبارت‌اند از:
اول - اندازه نیروی مورد استفاده برای اعمال فشار که ارتباط آن با سطح منازعات مدنی- همان‌گونه که ذکر شد- به شکل منحنی قابل تفسیر و ترسیم است.
دوم - پتانسیل نیروی فشار که با منازعه ارتباط خطی دارد. در نتیجه، اولین عامل واسطه (اعمال فشار) به نوبه خوددارای دو بعد جداگانه است که هریک رابطه‌ای خاص با پدیده‌های معروف به منازعات مدنی دارند.
دومین عامل واسطه، “فرایند نهادسازی"است. این مسئله که جامعه متناسب با نیازهای تازه افراد، گروه‌ها و احزاب چه نهادی جدیدی را تأسیس می کند و اندازه ثبات آن‌ها به چه میزان است، عمال مهمی در نوع و گستره منازعات مدنی می‌باشد. از جمله اندیشمندان سیاسی که به این بعد توجه بسیار نموده‌اند می‌توان به “هانتینگتون” و تحلیل او مبنی بر ضرورت توجه به نهادهاسازی سیاسی برای نیل به سامان سیاسی، کورن ها و زر و تحلیل او مبنی بر ضرورت وجود ساخت‌های میانی بین توده و نخبگان برای کاهش میزان جنبش‌های توده‌ای، و جمع بسیاری از تحلیلگرانی اشاره کرد که کاهش میزان خشونت‌های سیاسی را مدنظردارند. رابطه بین متغیر"نهادسازی” و “منازعات مدنی” رابط ای خطی می‌باشد. بنابراین، هرچه جامعه بیشتر نهادمند شود حجم و گستردگی، منازعات مدنی کاهش می‌یابد.
باتوجه به ماهیت جوامع امروزی می‌توان به وجود عوامل متعددی در محیط زندگی انسان اشاره کرد که بروز منازعات مدنی را تسهیل می‌نمایند. این عوامل گاهی اوقات از طریق اعطای انگیزه یا فراهم نمودن ابزار مناسب، توسل به خشونت را تسهیل می‌کنند و به این سبب به متغیر “مساعد” یا “متغیر تسهیل کنند ه” شهرت دارند. در نوشتار حاضر “تسهیل” دارای دو بعد جداگانه به شرح زیر است:
اول- میزان منازعات مدنی در گذشته
دوم- تسهیلات ساختاری و اجتماعی
در مورد نخست، ذکر این نکته ضروری است که وجود پیشینه برای منازعات قومی یا به عبارت دیگر، وجود یک سنت، به افراد آن جامعه کمک مؤثری می‌کند تا در موارد مشابه خشونت متوسل شوند. به عنوان مثال، در فرانسه “انقلاب” شهری به صورت یک سنت در آمده است. شرایط محیطی و شکل ساختار حاکم بر هرکشور به نوبه خود می‌تواند در بروز یا عدم بروز یک منازعه مدنی مؤثر باشد. فرضیه پیشنهادی در این قسمت آن است که در صورت مساعد بودن شرایط ساختاری و وجود یک پیشینه قوی ازمنازعه قومی، بروز محرومیت نسبی به شکل‌گیری یک منازعه مدنی شدید منتهی می‌شود.
در مورد چهارمین عامل واسطه و نقش موثری آن لازم است تاریخ تحولات سال‌های ۱۹۶۳-۱۹۶۱ ملاحظه شود. نکته جالب توجه آن که: ملت‌های که گمان می‌رفت درگیر منازعات مدنی شوند و بر ضد دولت خود اقدام نمایند- گمانی که از رهگذر ملاحظات مربوط به سه متغیر واسطه قبلی در ذهن تحلیل‌گر شکل می‌گیرد- برخلاف انتظار این کار را نکردند و مشاهده می‌شود که تعداد منازعات مدنی رخ داده در این کشورها بسیار کم است. علت این امر به حمایت مردم از دولت حاکم و به عبارتی امروزی، مشروعیت دولت بر می‌گردد. از جمله اندیشمندانی که در این زمینه تحقیقات جامعی انجام داده‌اند می‌توان به “مرلمان” کری گارمن و “ورشل” اشاره کرد. تحقیقات این عده در مجموع، وجود رابطه‌ای خطی بین این دو متغیر را نشان می‌دهد: مشروعیت بیشتر رژیم به معنای احتمال کمتر وقوع منازعه مدنی به هنگام بروز محرومیت است.^[۹۶] گر نتیجه‌گیری می کند که گرچه توان اعمال قوه قهریه رژیم، نهادینه‌سازی، مشروعیت و تسهیل ساختاری- اجتماعی همگی اثر قابل توجهی بر سطح بی‌ثباتی دارند، ولیکن هنوز هم، تنها عامل بسیار مهم در این‌جا محرومیت نسبی است.^[۹۷]
گر معتقد است ایدئولوژی‌ها ، شعارها و شایعه‌های متنوع می‌توانند مردم را برای خشونت سیاسی بسیج کند. اگر مردم شدیدا ناراضی باشند، این احتمال در بالاترین حدّ قرار دارد. مردم شدیدا ناراضی هنگامی که درباره ریشه‌های نارضایتی خود اطمینان ندارند و نگران این عدم اطمینان نسبت به محیط اجتماعی خود هستند، بیش از همه مستعد آموزه‌‌های جدید خواهند بود. آن‌ها به دلیل نارضایتی خود، ذاتاً مستعد توجیه آموزه‌‌ای کنش پرخاش‌جویانه هستند. او در تأیید این دعاوی به برخی از استدلالها و شواهد اشاره می‌کند: برخی از دانشوران چنین مطرح می‌سازند که توجیهات آموزه‌‌ای جدید خشونت سیاسی، خود نارضایتی می‌آفرینند. هکشر می‌گوید که “مزایده تبلیغاتی” در میان گروه‌های رقیبی که وعده‌های گسترده‌ای در وضعیت‌های پیش از انقلاب می‌دهند، باعث “ایجاد ناآرامی و نارضایتی عمومی” می‌شود. هافر می‌گوید که ایدئولوک‌ها” با بی‌اعتبار ساختن اصول و نهادهای مسلط و از میان بردن وفاداری مردم نسبت به آن‌ها “و” با خلق غیرمستقیم اشتیاق به ایمان در قلب کسانی که نمی‌توانند بدون آن زندگی کنند “و بدین ترتیب با تسهیل گسترش باورهای جدید، زمینه را برای حرکت‌های توده‌ای فراهم می‌آورند.^[۹۸] این تفاسیر با این فرضیه سازگارند: باورهای جدید می‌توانند انتظارات را بالا ببرند و شدّت بخشند و خشونت را به عنوان ابزاری برای برآوردن این انتظارات توجیه کنند، امّا استعداد پذیرش این باورها از سوی انسان‌ها تابعی از شدّت نارضایتی آن‌هاست. وجود نارضایتی شدید به تنهایی برای توجیه خشونت کافی نیست. شواهد تجربی نشان می‌دهند که مردم ناراضی تنها هنگامی رفتار پرخاش‌جویانه دارند که از منبع احتمالی سرخوردگی خود و یا کسی یا چیزی که سرخوردگی را برایشان تداعی می‌کند، آگاهی (ایدئولوژی) داشته باشند. گر ازویلروزولشان نقل می‌کند که در دوران پیش از انقلاب که ویژگی آن وجود گروه‌های متعددی است که “تقاضا” یا نارضایتی روشن و مشخصی ندارند، “ابتدا ایدئولوژی‌ها یی شکل می‌گیرند که برای پذیرفته شدن باید به رقابت در “بازار عقاید” برخیزند. “مارکسیسم تنها یکی از آموزه‌‌های انقلابی متعددی بود که قبل از سال ۱۹۱۷در روسیه رواج پیدا کرد؛ ایدئولوژی‌های کسانی چون کروپوتکین ومیلیوکوف از جمله ایدئولوژی‌های پرطرفداری بودند که سازمان‌های متنوعی را به دنبال خود داشتند. در اروپای قرن نوزدهم ناراضیان به طور کلی می‌توانستندچارچوب‌های عقیدتی بسیاری را برای کنش انتخاب کنند که از جمله می‌توان به لیبرالیسم، بومی‌گرایی سوسیالیسم، سندیکالیسم، آنارشیسم و شاخه‌های مختلف آن‌ها اشاره کرد. از نظر گر صرف وجود محرومیت و نارضایتی برای اعمال خشونت کافی نیست بلکه ایدئولوژی‌ها و باورهای جدید بر ایجاد و گسترش نارضایتی‌ها نقش اساسی دارد. وی از قول تروتسکی چنین نقل می‌کند:
صرف وجود محرومیت برای وقوع قیام کافی نیست: اگر چنین بود، توده‌ها باید همیشه در حال شورش‌باشند. لازم است که ورشکستگی رژیم اجتماعی به طور قطعی آشکار شده باشد، این محرومیت‌ها تحمل ناپذیر شوند و همچنین شرایط و ایده‌های جدید، دورنمای یک راه نجات انقلابی را روشن سازد.^[۹۹] از میان ایدئولوژی‌های انقلابی، مارکسیسم بیش از ایدولوژی‌های دیگر بر ابزارهای خشونت‌آمیز برای کسب اهداف آرمانی تأکید دارند. کمونیست‌ها همچون خودآزاران، آناباپتیست‌ها معتقدند که رستگاری جمعی دنیوی تنها با ابزارخشونت‌آمیز حاصل می‌آید. “مبارزه اجتماعی به عنوان تنها عامل مهم و متفاوت از دیگر مبارزات شناخته شده در تاریخ قلمداد می‌شود، تحوّل عظیمی است که جهان به واسطه آن کاملاً دگرگون می‌شود و رهایی می‌یابد.” بیانیه کمونیستی مشخصاً استفاده از زور را تجویز می‌کند: “کمونیست‌ها آشکارا اعلام می‌دارند که تنها با کنار زدن قاهرانه تمامی شرایط اجتماعی موجود می‌توانند به اهداف خود دست یابند. “آموزه‌ متعارف کمونیستی همچنین بر آمادگی سازمانی و انتظار ایجاد” شرایط عینی” مناسب انقلاب تأکید می‌ورزد.
نتیجه: باتوجه به آنچه گذشت می‌توانیم به این نتیجه‌گیری مختصر اشاره کنیم که نظریه تدرابرت گر می‌تواند چارچوب لازم را برای پژوهش حاضر فراهم ساخته و فهم روان‌شناسانه و اجتماعی خشونت سیاسی در افغانستان را ممکن سازد. نظریه گر نتایج و یافته‌های متعددی را به دنبال دارد لیکن آنچه به موضوع و فرضیه اساسی این تحقیق ارتباط پیدامی کند اموری است که نظریه گر به آن‌ها تکیه دارد و آن‌ها عبارت‌اند از:

1. 1. “خشونت‌های سیاسی نتیجه نارضایتی اجتماعی هستند.”

“خلاصه نظریه فوق آن است که محرومیت ناشی از سیستم اجتماعی به نوبه خود نوعی فشار اجتماعی ایجاد می کند که به بروز نارضایتی در افراد محروم منتهی می‌شود و بدین ترتیب، پیش زمینه لازم برای بروز خشونت مهیا می‌گردد. این مدعا، تأییدات بسیاری در حوزه مطالعات مربوط به علت‌یابی بروز رفتارهای انقلابی یافته است که ما را نسبت به صحت آن دلگرم می‌سازد".^[۱۰۰]