به نام خدا
پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی-خانواده درمانی
دانشگاه علم و فرهنگ
عنوان:
بررسی عملکرد خانواده با ویژگی های روانشناختی و کمرویی نوجوانان
ارائه کننده:
شیوا اخوان راد
استاد راهنما:
دکتر علیرضا مرادی
استاد مشاور:
دکتر علی فتحی آشتیانی
زمستان ۱۳۸۹
چکیده:
مقدمه:پژوهش حاضر به منظور بررسی عملکرد خانواده با ویژگی های روانشناختی و کمرویی نوجوانان انجام شده است.
روش: پژوهش حاضر یک تحقیق توصیفی از نوع همبستگی است. هدف از پژوهش حاضر بررسی عملکرد خانواده با ویژگی های روانشناختی و کمرویی نوجوانان می باشد.گروه نمونه مورد مطالعه در این پژوهش ۲۴۰ نفر بود که تعداد ۴۰ نفر به دلیل نقص در تکمیل مقیاس ها کنار گذاشته شدند و نمونه نهایی به ۲۰۰ نفر، شامل ۲۰۰ دختر نوجوان ۱۵ تا ۱۸ ساله شهر تهران تقلیل پیدا کردند.ابزارهایی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از پرسش نامه کمرویی،پرسش نامه اضطراب بک،پرسش نامه افسردگی بک،پرسش نامه عملکرد خانواده،پرسش نامه دموگرافیک. با توجه به ماهیت متغیر ها و طرح پژوهش از مدل های همبستگی و تحلیل رگرسیون برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شد.
یافته ها: جهت بررسی فرضیهها و سوالهای پژوهش، از شاخصهای آماری همبستگی پیرسون، تحلیل رگرسیون و آزمونT مستقل استفاده گردید نتایج حاکی از آن است که کمرویی با اضطراب و افسردگی همبستگی مثبت معنادار و با زیرمقیاس ها و نمره کل عملکرد خانواده رابطه معکوس معنادار دارد. اضطراب و افسردگی نیز با زیرمقیاس ها و نمره کل عملکرد خانواده همبستگی منفی معنادار دارند . برای تعیین سهم عملکرد خانواده در تبیین واریانس کمرویی دانش آموزان از تحلیل رگرسیون چندمتغیری گام به گام استفاده گردید .نمره کل عملکرد خانواده به تنهایی ۳۵% از واریانس کمرویی را تبیین میکند، آزمون آماریF برای معنیداری ضریب همبستگی برابر با ۸/۱۰۴ است که در سطح ۰۰۱/۰ معنیدار است. نمره کل عملکرد خانواده و نقش ها با هم ۴۱% از واریانس کمرویی را پیشبینی میکنند، آزمون آماریF برای معنیداری ضریب همبستگی برابر با ۵/۶۹ است که در سطح ۰۰۱/۰ معنیدار است. به این ترتیب با کم کردن سهم خالص نمره کل عملکرد خانواده در تبیین کمرویی مشخص میشود که زیرمقیاس نقش ها ۶ درصد از واریانس کمرویی را تبیین میکند. کمرویی میتواند ۲۵ درصد از واریانس اضطراب و ۳۱ درصد از واریانس افسردگی را پیشبینی نماید.
نتیجه گیری:براساس نتایج به دست آمده عملکرد ضعیف خانواده با کمرویی نوجوانان رابطه مستقیم دارد. بین میزان کمرویی واضطراب رابطه مستقیم وجود دارد. همچنین بین میزان کمرویی و افسردگی رابطه مستقیم وجود دارد.
کلید واژه ها:کمرویی،افسردگی،اضطراب،عملکرد خانواده،ویژگی های روانشناختی.
فهرست مطالب
فصل اول:گستره مساله مورد بررسی
۱-۱-مقدمه……………………………………..۸
۱-۲-بیان مساله………………………………..۱۱
۱-۳-سوال های پژوهش…………………………….۱۶
۱-۴-ضرورت پژوهش……………………………….۱۶
۱-۵-اهداف پژوهش……………………………….۱۸
۱-۶-فرضیه های پژوهش……………………………۱۸
۱-۷-تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم و متغیرهای پژوهش….۱۹
فصل دوم: مرروی بر یافته های نظری و پژوهشی در قلمرو مساله مورد بررسی
۲-۱-خانواده و تعاملات آن………………………..۲۲
۲-۲- موقعیت های ایجاد کننده آسیب نوجوانان…………۲۶
۲-۲-۱-دوره نوجوانی…………………………….۳۱
۲-۳-کمرویی……………………………………۳۴
۲-۳-۱–تعریف کمرویی……………………………۳۴
۲-۳-۲-شیوع کمرویی……………………………..۴۶
۲-۳-۳-پیامدهای کمرویی………………………….۴۸
۲-۳-۴-پیوستار کمرویی…………………………..۵۰
۲-۳-۵-علل کمرویی……………………………..۵۳
۲-۳-۶-نظریه های کمرویی………………………..۶۰
۲-۳-۶-۱-نظریه روان تحلیل گری……………………۶۰
۲-۳-۶-۲-نظریه اریکسون…………………………۶۰
۲-۳-۶-۳-نظریه اسنادی زیمباردو…………………..۶۱
۲-۳-۶-۴-نظریه شناختی آرنولد باس…………………۶۱
۲-۳-۷-کمرویی و ویژگی های روانشناختی……………..۶۲
۲-۳-۸-ارتباط خانواده با ویژگی های روانشناختی……..۶۴
فصل سوم:روش تحقیق
۳-۱-طرح پژوهش………………………………..۸۱
۳-۲-جامعه آماری………………………………۸۱
۳-۳-گروه نمونه………………………………..۸۱
۳-۴-روش نمونه گیری……………………………..۸۱
الیور مدعی است که ارزش یک مفهوم یکتا از رضایت و کیفیت است و متغیرهای خروجی همچون وفاداری که قضاوت مصرفی مصرف کننده را در طول زمان میسازد، در برمیگیرد. او یک مدلی که رضایت و ارزش را به مثابه مفاهیمی پیش از مصرف و همچنین پس از مصرف تصویر می کند، ارائه داده است. همچنین بیان می کند که چنین مفهوم سازیای با مفهوم سازی سنتی از ارزش در ادبیات بازاریابی ناسازگاری ندارد. ارزش به صورت سنتی به صورت تابعی از شکل گیری قضاوتهای وفادارانه، مدلسازی می شود. (Oliver, 1999)
دو رویکرد مکمل در زمینه سنجش و ارزیابی ارزش وجود دارد:
رویکرد اول در جستجوی ارزش درک شده به وسیلۀ مشتریان کالاها و خدمات در سازمان است. وقتی این ارزش بهتر و بالاتر از ارزش پیشنهادی رقبای سازمان باشد فرصت موفقیت و حفظ موقعیت رقابتی سازمان در بازار فراهم می شود.
رویکرد دوم به سنجش ارزش می پردازد که یک مشتری یا گروهی از مشتریان سازمان به سازمان میرسانند. در اینجا سازمان به صورت مداوم و جدی به ارتقا و حفظ مشتریان با ارزش خود می پردازد تا انگیزۀ خرید مجدد و وفاداری آنان را افزایش دهد و تلاش می کند مشتریان با ارزش کمتر یعنی مشتریانی با منافع کمتر برای سازمان - یا به عبارتی مشنریانی که میزان هزینه صرف شده برای آنان بیش از منافع حاصل از مبادله با ایشان است - را نیز یه گروه های بالاتر ارزش سوق دهد. (Evans, 2002)
۲-۶-۲ ارزش از دیدگاه مشتری - ارزش درک شده
در بین محققان مدیریت گرایش عمدهای به سمت ارزش از دیدگاه مشتری به چشم میخورد و این مسأله از جنبه های متعددی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. مفهوم ارزش یکی از پر کاربردترین مفاهیم در علوم اجتماعی به طور عام و در ادبیات مدیریت به طور خاص است. این مفهوم در متون حسابداری و مالی، اقتصاد، مدیریت، سیستمهای اطلاعاتی، علم اخلاق و … هم مورد استفاده قرار گرفته است. (Huber, Hermann, & Morgan, 2001) ولی در متون بازاریابی در مباحثی تحت عناوین بازاریابی رابطهای، سیاستهای قیمت گذاری و رفتار مصرف کننده بیش از بقیه مطرح شده است. مسأله مهم این است که ارزش از دید مشتری در بازار و به وسیلۀ ادراک مشتری از آنچه می پردازد و آنچه دریافت می کند، تعیین می شود و نه در کارخانه و از طریق تمایلات و مفروضات عرضه کننده. ارزش آنجه تولید می شود نیست بلکه آن چیزی است که مشتری به دست می آورد. (سید علوی, ۱۳۹۲)
۲-۶-۳ مدلهای ارزش دید مشتری
تعاریف موجود در زمینۀ ارزش از نظر مشتری را میتوان در چهار مدل اصلی طبقه بندی کرد:
۱) مدل مؤلفه های ارزش ۲) مدل نسبت هزینه - فایده ۳) مدل وسیله - نتیجه ۴) مدل ابعاد کلیدی ارزش
هیچ یک از این مدلها لزوماً جامع و کامل نیستند. هر یک به یک سری مفاهیم خاص پرداخته و در عوض از سایر مفاهیم غافل ماندهاند. در خیلی از موارد نیز میتوان همپوشانی و اصطکاکهایی را بین این مدلها مشاهده کرد که بدین وسیله با ترکیب هدفمند آنها به دیدگاه منسجم و جامعی در رابطه با ارزش از دید مشتری دست یافت. (سید علوی, ۱۳۹۲)
۲-۶-۳-۱ مدل مؤلفه های ارزش
به طور کلی در مورد درک مشتری نسبت به ارزش سه مؤلفۀ اصلی را به شرح زیر میتوان مطرح ساخت:
ناراضی کنندهها: خصوصیات مورد انتظار در یک کالا یا خدمت که عدم وجود آنها موجب آزردن و نارضایتی مشتری می شود ولی وجودشان برای مشتری خنثی عمل می کند.
رضایت بخشها: خصوصیات مورد انتظار و مورد خواست مشتری که وجود آنها موجب رضایتمندی و گاهی مشعوف و خرسند شدن مشتری می شود.
مشعوف کنندهها: خصوصیات جدید و نوآورانهای که خارج از انتظار مشتری بوده و باعث شگفت زده شدن مشتری به بهترین وجه یا به عبارتی افزایش رضایتمندی او در حد شعف میشوند. چرا که به شکلی نوآورانه یک نیاز پنهان وی را برآورده میسازند. عدم وجود این خصوصیات تا زمانی که غیر قابل انتظار و غیر قابل پیش بینی باشد تأثیر منفی بر درک مشتری از ارزش دریافتیاش ندارد بلکه وجودشان تأثیر مثبتی بر نظر مشتری خواهد گذاشت.
در این مدل بین انواع سه گانه ویژهگیهای محصول و میزان رضایت مشتری ارتباط نزدیکی وجود دارد. این مدل کمک شایانی در طراحی کالاها و خدمات جدید با خصوصیات و ویژهگیهای مطلوب و مؤثر می کند. بیشترین توجه مدل به جذب مشتری و بهبود رابطه بین او و عرضه کننده کالا و خدمت است، اما توجه بسیار کمی به سیکل فعالیت مشتری از تشخیص نیاز تا خرید، استفاده و کنار کذاشتن یا صرفنظر از مصرف کالا داشته و همچنین به مزایا (منافع) و مضراتی(هزینهها) که مشتری در کنار کسب ارزش به دست می آورد توجه بسار کمی دارد. (Salem, 2004)
۲-۶-۳-۲ مدل نسبت هزینه - فایده
در این مدل ارزش در ارتباط با این مسأله که مشتری چه به دست آورده و چه چیزی را در ازای کسب آن می پردازد مطرح می شود. منافع حاصل از کسب کالا یا خدمت شامل موارد ملموس و ناملموس شده و پرداختیهای وی نیز شامل موارد پولی و غیر پولی از قبیل پول، زمان، هزینه جستجو، هزینه یادگیری، هزینه روانی و ریسکهای مالی، روانی و اجتماعی است. به عبارت دیگر ارزش از دید مشتری به تبادل پیامدهای مثبت (سود) یا ستادههای مطلوب و پیامدهای منفی (خسارت) یا هزینهها برمیگردد. (Huber, Hermann, & Morgan, 2001)
گروس[۶۵] در تحقیق که در سال ۱۹۹۴ انجام داد به این نتیجه رسید که قیمتی که تولید کننده کالا یا ارئه دهندۀ خدمت در بازار برای عرضه به مشتری تعیین می کند مجموعه هزینه متغیر محصول و سود نا خالص فروش است. پارولینی[۶۶] نیز در سال ۱۹۹۹ رویکرد دیگری را در رابطه با مفهوم ارزش مطرح کرده و از آن به عنوان ابزاری جهت تحقق استراتژی رقابتی نام برده است.در این رویکرد که وی آن را شبکه ارزش نامیده است سه نوع ارزش مطرح میگردد: ارزش حاصل از سیستم، ارزش دریافت شده توسط مشتری نهایی، ارزش حاصل از بازیگران خلق ارزش. ارزش حاصل از سیستم تفاوت بین ارزش ناخالصی است که مشتری به کالا یا خدمت نسبت میدهد (صرفنظر از قیمت آن کالا یا خدمت) و تمام هزینههایی که سیستم خلق ارزش جهت تولید یا عرضه آن کالا یا خدمت متحمل شده است. ارزش نسبت داده شده به یک کالا به طور مستقیم مرتبط با منافعی است که موردانتظار مشتری است و نسبت معکوس با هزینه های مرتبط با بهره گرفتن از آن کالا یا خدمت ( هزینه لوازم یدکی و قطعات تکمیل کننده، نگهداری و سایر هزینه های پس از خرید محصول ) دارد. کل ارزش خالص خلق شده توسط سیستم بین مشتریان نهایی و بازیگران اقتصادی سهیم در خلق آن ارزش بسته به قدرت چانه زنی هر یک تقسیم می شود. ارزش خالص دریافتی توسط مشتری نهایی نیز به دو بخش تقسیم می شود: ارزشی که مشتری به یک کالا یا خدمت نسبت میدهد و قیمتی که واقعاً برای آن پرداخت کرده است. کل قیمت پرداخت شده برابر است با کل عایدیهای دریافت شده توسط بازیگرانی که در فعالیتهای خلق ارزش سهیم بوده اند. ارزش خالص دریافتی بازیگران خلق ارزش نیز تفاوت بین کل قیمتی که خریدار به بازیکران خلق ارزش پرداخته و کل هزینههایی است که آنها متحمل شده اند. در هر سیستمی عرضه محصول با توجه به این هزینه و اقدامات بازیگران خلق ارزش (افرادی مثل نیروی فروش که با رفتار و نوع برخورد مناسب با مشتری به خلق یا افزودن ارزش به محصول نهایی سازمان میپردازند) قیمتی را برای محصول نهایی تعیین می کند که تفاوات بین قیمت و ارزش ناخالص آن محصول نشان دهندۀ ارزش خالص برای مشتری است. به طور کلی از دید دو مدل مذکور ارزش از نظر مشتری نسبت فواید و نتایج مطلوب به هزینه های پرداخت شده برای بدست آوردن آن نتایج تعریف می شود. (Chen & Shu-Ching, 2001)
۲-۶-۳-۳ مدل وسیله - نتیجه
در این مدل مشتریان کالاها و خدماتی را مورد استفاده قرار می دهند که نتایج مطلوبی را بدین وسیله کسب کنند. میتوان گفت ویژگیها و خصوصیات کالا یا خدمات، نتایج و پیامدهای حاصل از مصرف آن و نیز ارزشهای شخصی مشتری شکل دهندۀ فرایند تصمیم گیری او است. در تحقیقی که وودروف[۶۷] در سال ۱۹۹۷ انجام داده ارزش از دید مشتری یک رجحان نسبت داده شده از سوی وی به کالا است که تحت تأثیر ارزیابی مشتری از ویژگیها و خصوصیات کالا و پیامدهای ناشی از مصرف آن در جهت تحقق اهداف و مقاصد وی است. مدل ارائه شده توسط این محقق سلسله مراتب ارزش مشتری نام دارد و همچنان که در شکل ذیل ملاحظه می شود ارزش مطلوب و مورد نظر مشتری در سه موقعیت منجربه رضایتمندی حاصل از ارزش دریافت شده توسط وی می شود. در این سلسله مراتب حرکت در دو جهت بالا و پایین و برعکس صورت میگیرد: زمانی مشتری به دنبال کالایی با یکسری ویژگیها و خصوصیات معین (که پیامدها و نتایج شناخته شدهای از مصرف آن کالا حاصل می شود) میرود تا به هدفی خاص رسیده یا به رفع یک نیاز مشخص موفق شود. اما گاهی هم مشتری کالایی را خریداری و مصرف می کند که نتایج مطلوبی در راستای رفع یکسری نیاز عایدش می شود و یاد میگیرد که از این پس برای رفع آن نیاز از این کالا استفاده کند، ارزشی که مشتری در هر یک از این حالتها به کالا یا خدمت نسبت میدهد و رضایتمندی او در هر موقعیت با توجه به شکل زیر متفاوت است. به طور کلی در مدل وسیله - نتیجه، ارزشی که مشتری به یک کالای خاص یا خدمت معین نسبت میدهد به این بستگی دارد که چگونه ترجیحات مشتری با مصرف کالایی با یک سری خصوصیات معین ( به عنوان وسیله) که منجربه دریافت پیامدها و تحقق اهداف معینی (به عنوان نتیجه) می شود، شکل میگیرد. (Salem, 2004)
شکل ۲-۸ سلسله مراتب ارزش، منبع: Salem, 2004
۲-۶-۳-۴ مدل ابعاد کلیدی ارزش
شس[۶۸] و همکاران در سال ۱۹۹۱ تئوری ارزش مصرف را مطرح ساخته و ارزش مشتری را به پنج بعد کلیدی تقسیم کردند که عبارتند از:
۱) ارزش کارکردی که مرتبط با مطلوبیت اقتصادی و نشاندهندۀ منافع موجود در کالا یا خدمت از دید اقتصادی است و به کیفیت و ویژگیهای محصول اشاره می کند.
۲) ارزش اجتماعی که بیانگر مطلوبیت اجتماعی و وجهۀ ناشی از دارا بودن آن محصول در نزد دوستان و همکاران و سایر اعضای گروه مرجع از دید مشتری است.
۳) ارزش احساسی که پیامدهای روانی و عاطفی محصول و توانایی و قابلیت محصول در برانگیختن احساسات و خلق موقعیتهای جذاب بر میگردد.
۴) ارزش شناختی که به جنبه های نو و شگفتی آور محصول و میزان تازگی و نو ظهوری آن اشاره می کند.
۵) ارزش موقعیتی که به مجموعه ای از موقعیتهایی که مشتری در هنگام تصمیم گیری با آنها مواجه می شود بر میگردد. (Tser-yieth, 2005)
۲-۶-۴ رویکردهای ارزش درک شده ( فرناندز و بونیلو[۶۹])
تعریف دقیق ارزش ادراک شده مشتری برای محققان امری ابهام براگیز است. بطور کلی میتوان اذعان داشت که دو رویکرد اصلی در ارتباط با تعریف ارزش ادراک شده وجود دارد: رویکرد تک بعدی و رویکرد چند بعدی. یکی از تعاریف عامی که از ارزش ادراک شده ارائه شده است، ارزیابی کلی مشتری از کاربرد محصول بر اساس ادراک و از آنچه پرداخت می کند در مقابل آنچه دریافت کرده است میباشد. این رویکرد به ارزش ادراک شده دارای یک ساختار تک بعدی معروف است که از طریق پرسش از مصرف کنندگان در ارتباط با ارزشی که آنها از خرید خود دریافت کرده اند سنجیده می شود. این تعریف بسیار انتزاعی است و دید محدودی نسبت به ارزش ادراک شده( تبادل مزیت و هزینه) دارد. در حالیکه دیدگاه دیگری نسبت به ارزش ادراک شده وجود دارد که آنرا به عنوان یک ساختار چند بعدی معرفی نموده است. ( ترکیبی از قیمت ادراک شده، مزیت و هزینه) این تعریف دید واقع بینانهتری نسبت به ارزش میدهد. ادراک خرید از ارزش، حاصل از ارتباط موجود میان کیفیت و مزایا که مشتری دریافت می کند در برابر قیمتی که برای آن پرداخت نموده است، میباشد. یا توجه به عدم توافق میان محققان در بیان مفهوم ارزش ادراک شده میتوان بیان داشت که ارزش ادراک شده مفهومی پیچیده، چند بعدی، پویا و ذهنی است. (Fernandez & Bonilo, 2007)
در ارتباط با تعاریفی که از ارزش ادراک شده بیان شده اشاره به چند نکته مشترک استخراجی از تعاریف لازم است. اولاً ارزش ادراک شده در حوزۀ بازاریابی یک ارزیابی ذهنی و شناختی و احساسی از خرید است. ثانیاً این ارزیابی ذهنی و شناختی فرایندی نسبی است و خروجیهای فرایند مقایسه را در موقعیت مصرف نشان میدهد. ثالثاً مقایسه از دیدگاه مشتری بر سرمایه گذاری مالی به عنوان عامل پرداختی و مزایا و کیفیت به عنوان عامل دریافتی متمرکز است. این دو عامل به عنوان استانداردهای مقایسه که در طول مصرف پویا میباشند در نظر گرفته شده اند. (Oh, 2000)
فرناندز و بونیلو ۲۰۰۷ جارچوبی جامع از مطالعات پیرامون ارزش ادراک شده ارائه دادهاند.
شکل ۲-۹ رویکردهای ارزش ادراک شده، منبع: Fernandez & Bonilo, 2007
۲-۶-۴-۱ رویکرد تک بعدی
در این رویکرد ارزش ادراک شده بر اساس دیدگاه سودمندی مطرح می شود که به موجب آن جهت ارزیابی مزایا و هزینهها، از استدلال شناختی و اقتصادی استفاده می شود.
۲-۶-۴-۱-۱ مطالعات مبتنی بر قیمت (تحقیقات مونرو)
این مطالعات با محوریت روابط کیفیت - قیمت صورت گرفته است که منجربه مفهوم سازی ارزش به عنوان تبادل شناختی بین ادراک از کیفیت و هزینه (ارزش) می شود.
بر اساس این مطالعات، دلایل خارجی نظیر قیمت، نام برند و نام فروشگاه بر ادراک از کیفیت محصول و ارزش تأثیر گذار است. این مفهوم پیشتاز از ارزش بر اساس تئوری اقتصادی مصرف کننده و مفهوم سودمندی شکل گرفته است.
۲-۶-۴-۱-۲ تئوری میز - اند (تحقیقات زیتامل)
این تئوری ساختار مفهومی جهت ارتباط بین ارزش ادراک شده مشتری و رفتار مشتری ارائه می کند و تأکید بر این دارد که فرایند تصمیم گیری مصرف کننده تحت تأثیر این عوامل است: ۱) ارتباط میان ویژگیهای محصول ۲) پیامدهای ادراکی مصرف ۳) ارزشهای شخصی مصرف کننده.
روابط متأثر از این رفتار به عنوان نقشه سلسله مراتبی ارزش قابل ترسیم است. هدف این تئوری تحلیل جنبه های مختلف رفتار مصرف کننده است و به طور کلی بر ویژگیهای محصول تمرکز دارد. زیتامل برای مطالعات خود از روابط کیفیت - قیمت استفاده نمود و ۴ تعریف متفاوت از ارزش ارائه نمود: ۱) ارزش به عنوان قیمتی پایین ۲) ارزش به عنوان آنچه مشتری از ویژگیهای محصول میخواهد ۳) ارزش به عنوان قیمتی در قبال قیمت پرداختی و ۴) ارزش به عنوان آنچه مشتری دریافت می کند در برابر آنچه که او پرداخت کرده است. آنچه که در این تعاریف به وضوح به چشم میخورد این است که ارزش ادراک شده چیزی جز بده بستانی دو طرفه بین دادن و گرفتن نیست.
۲-۶-۴-۱-۳ سایر تحقیقات
در تحقیقات مختلف، ارزش ادراک شده با متغیرهای گوناگونی سنجیده می شود که به طور خلاصه به آنها اشاره می شود: ۱) تصویر شرکت ۲) کیفیت و هزینه ۳) کیفیت خدمات، ارزش اجتماعی، زمان و تلاش صرف شده ۴) هزینه، مزایا، ترجیحات شخصی و وضعیت ادراکی ۵) ریسک ادراکی و توان تجربه و ۶) روابط کیفیت - رضایت.
۲-۶-۴-۲ رویکرد چند بعدی
- تمرکز بر چگونگی استفاده کاربران نهایی از سیستم سازمانی
نوع آموزش دریافتی کاربران نهایی
- شناسایی کاربران کلیدی در بین سایر کاربران جهت آموزش به آنها
- گرفتن کمک از کاربران کلیدی در جهت آموزش سایر کاربران
- تمرکز ویژه بر یکپارچگی در کنار تمرکز بر تراکنش ها
انتقال دانش رسمی از همکاران پیاده ساز به هنگام ترک پروژه از جانب آنها
- همکاری با تیم پیاده ساز در سرتاسر پروژه
- مستندسازی دروس آموخته شده در پایان هر مرحله
- ذکر وظیفه انتقال دانش به عنوان قسمتی از قرارداد
- تمرکز بر چگونگی حل مشکلات و نقطه های دستیابی به جواب آنها
- محول کردن وظایف بیشتر به اعضای تیم در جهت دستیابی به دانش تیم یکپارچه ساز
- استفاده از فرآیندهای رسمی انتقال دانش در جهت بررسی پیکربندی سیستم سازمانی]۳۶[
جمع بندی مقوله اشتراک دانش در پیاده سازی سیستم های سازمانی
سازمان هایی که در تکمیل فرایند اشتراک دانش در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی به موفقیت دست یابند، گام های بلندی را در استفاده موثر از این نوع سیستم ها در جهت انجام فرآیندهای کلیدی خود برخواهند داشت. اگرچه ممکن است که چنین سازمان هایی در ابتدای کار به فوائد اصلی دست نیابند ولی دارای مکانیزم های آماده ای هستند که آنها را در مسیر دستیابی به هدف فوق قرار خواهد داد. این سازمان های موفق با بهره گرفتن از کارکنان خود شبکه های بین واحدی و بین کارکردی تشکیل می دهند که از طریق استانداردسازی لغات و اصطلاحات، استفاده از فرآیندهای رایج و حذف رفتارهای انزوا طلبانه در بین واحدها اقدام به تغییر شایستگی های اساسی دانش[۶۷] می کنند. وجود این شبکه ها ناشی از اشتراک دانشی است که در طی پیاده سازی سیستم سازمانی در بین اعضای تیم، اعضای سازمان و همکاران یکپارچه ساز شکل گرفته است. بنابراین می توان نکات ارزشمندی را از این یافته ها آموخت.
زمانی که سازمان ها اقدام به پیاده سازی سیستم سازمانی می کنند، باید به شناسایی تسهیل کننده های سازمانی و موانع اشتراک دانش بپردازند و فعالانه در جهت غلبه بر این موانع کوشش کنند. مثلا اعضای تیم باید به شناسایی مشکلات بالقوه و تنش های بین واحدهای سازمانی پرداخته و تصمیمات آگاهانه ای در جهت کاهش آنها اتخاذ کنند و اطمینان یابند که این تنش ها به سایر واحدهای سازمانی نیز سرایت پیدا نکند و همچنین به منظور جذب دانش لازم سازمان تعداد زیادی از کاربران نهایی را در فرایند پیاده سازی درگیر کنند. موانع سنتی اشتراک دانش شامل رتبه[۶۸]، جایگاه سازمانی، القاب و فضای کاری فیزیکی می باشد. موانع و مشکلاتی که سازمان ها در گذشته به هنگام پیاده سازی پروژه های بزرگ با آنها مواجه شده اند خود به خود از بین نمی روند و نادیده گرفتن آنها در پیاده سازی سیستم های سازمانی باعث بروز مشکلات جدی تر خواهد شد.
درس دومی که می توان آموخت این است که سازمان ها از همان ابتدای پروژه پیاده سازی سیستم سازمانی باید بر روی یکپارچگی تمرکز کنند. از آنجایی که سیستم های سازمانی نهایتا نیازمند یکپارچه سازی فرآیندها هستند، اگر تمامی تلاش های پیاده سازی با در نظر داشتن این یکپارچگی انجام گیرد، یکپارچگی واحدهای مجزا آسانتر خواهد بود. پیاده سازی ماژول به ماژول طبیعی تر به نظر می رسد چرا که مشابه روشی است که اعضای سازمان کارهای خود را انجام می دهند. هر چند که این روش تغییرات اجتناب ناپذیر فرآیندهای یکپارچه شده که برای دستیابی به فوائد سیستم سازمانی لازم هستند را به تاخیر می اندازد. ضروریست که از همان ابتدای شروع پروژه بر مرزهای میان نواحی عملیاتی و واحدهای کسب و کار غلبه کرد و کارکنان سازمان را پیرامون یکپارچه سازی فرآیندها آموزش داد. بهتر است سازمان هایی که از همان ابتدا بر روی آموزش چگونگی انجام وظایف تاکید دارند، به اهمیت تمرکز بر نقاط یکپارچه سازی از همان ابتدای کار نیز توجه داشته باشند.
سازمان ها باید بر روی اشتراک دانش در سطح تیم و با بقیه اعضای سازمان تمرکز داشته باشند و به تسهیل اشتراک دانش در میان تمامی ذینفعان پیاده سازی سیستم سازمانی بپردازند]۳۸[.
یافته های فوق را می توان به صورت جدول ذیل خلاصه کرد:
جدول ۲-۴ جمع بندی مسائل اشتراک دانش در پباده سازی سیستم های سازمانی]۳۸[
شناسایی و حذف موانع موفقیت
مثلا موانع فرهنگی از قبیل مزیت های مرتبط با کار تیمی یا تنش بین واحدها و موانع ساختاری که رفتار انزواطلبانه را بهبود داده و یا مانع از اشتراک دانش بین سطوح سازمانی می شوند.
تمرکز بر یکپارچه سازی از ابتدای پروژه
مثلا پیاده سازی بر مبنای فرآیندها به جای پیاده سازی بر اساس ماژول ها و اعمال تمرکز فرآیندهای آموزشی بر روی نقاط یکپارچه سازی در کنار چگونگی پردازش تراکنش ها
تمرکز بر یافتن بهترین راه حل ها برای مشکلات به وجود آمده
مثلا عدم پنهان سازی مشکلات و حل هر چه سریع تر آنها.
ایجاد ساختارهای اشتراک دانش در طی پروژه
مثلا تقویت اشتراک دانش در میان اعضای تیم با فعالیت های رسمی و غیر رسمی. تشویق تیم پیاده سازی در جهت اشتراک دانش با سایر اعضای سازمان. کمینه سازی از دست دادن دانش به هنگام ترک تیم از جانب مشاوران و یا سایر اعضای تیم
کسب تجربه از گذشته
مثلا بررسی ضعف های پروژه های سازمانی قبلی و جستجوی راه های بهتر انجام آن. شناسایی نقاط قوت قبلی راهبرد پروژه بر اساس این نقات قوت
انتقال دانش در پیاده سازی سیستم های سازمانی
تمرکز این بخش بر انتقال دانش از مشاورین به کاربران نهایی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان در حین پیاده سازی این نوع از سیستم ها می باشد. انتقال دانش همواره به عنوان یکی از عوامل کلیدی پروژه های پیاده سازی سیستم های برنامه ریزی منابع سازمان شناسایی شده است.
۲ روش انتقال دانش در طی پیاده سازی سیستم های سازمانی عبارتند از:
تنش خشکی زمانی در گیاه حادث میشود که میزان آب دریافتی گیاه کمتر از تلفات آن باشد. این امر ممکن است به علت اتلاف بیشازحد آب یا کاهش جذب و یا وجود هر دو مورد باشد (کوچکی،۱۳۷۴). یکی از نشانههای کمبود آب، کاهش تورژسانس و درنتیجه رشد و توسعه سلول بهویژه در ساقه و برگها است. به همین دلیل اولین اثر محسوس کمآبی را میتوان از اندازه کوچکتر برگها یا ارتفاع گیاهان تشخیص داد. به دنبال کاهش سطح برگ، جذب نور نیز کم شده و باعث کاهش ظرفیت کل فتوسنتزی گیاه شده و رشد و درنهایت عملکرد آن دچار نقصان میشود (حسنی، ۱۳۸۵). خشکی بر جنبههای مختلف رشد گیاه تاثیر گذاشته و موجب کاهش و به تأخیر انداختن جوانهزنی، کاهش رشد اندامهای هوایی کاهش تولید ماده خشک میگردد. درصورتیکه شدت تنش خشکی زیاد باشد، موجب کاهش شدید فتوسنتز، مختل شدن فرآیندهای فیزیولوژیکی، توقف رشد و سرانجام مرگ گیاه میشود (سینگ و همکاران، ۱۹۹۶). کمبود آب از مهمترین مشکلات مناطق خشک و نیمه خشک میباشد که بر روی رشد و نمو گیاهان اثر میگذارد (اهدایی، ۱۳۷۲). نواحی خشک و نیمه خشک مناطقی هستند که کل تعرق گیاهان در آن ۵۰% تعرق در شرایط بدون تنش ویا حتی کمتر از این مقدار باشد. متأسفانه کمبود آب تنها منحصر به این نواحی نمیشود، بلکه حتی در شرایط آبوهوای مرطوب و یا توزیع نامنظم بارندگی نیز منجر به محدود شدن آب قابل دسترس و درنتیجه کاهش رشد گیاه میشود (کافی، ۱۳۸۴). در کشور ما بهجز سواحل دریای خزر و قسمتهای کوچکی از شمال غربی کشور بقیه مناطق جزء مناطق خشک و نیمه خشک محسوب میشوند. این در حالی است که مناطق خشک کشور نسبت به مناطق نیمه خشک آن از وسعت بیشتری برخوردار است (اهدایی، ۱۳۷۲).
۱-۲-۳ لزوم معرفی گیاهان متحمل به خشکی
۵/۹۷ درصد آبکره زمین در دریاها و دریاچهها است که آبشور را تشکیل میدهد. ۵/۲ درصد باقیمانده آب شیرینی است که در زمین وجود دارد که از آن ۳/۰ درصد آب رودخانهها ۸/۳۰ درصد آبهای زیرزمینی و ۹/۶۸ درصد یخچالها و پوشش دائمی برف کوهها است. کشور ایران به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک جغرافیایی و نوار بیابانی که در ۲۵ تا ۴۰ درجه عرض شمالی واقعشده است، از شرایط آبوهوایی برخوردار است که جزو مناطق کم باران جهان بشمار میآید. باوجود قرارگرفتن کشور ایران در کمربند خشک جهانی تغییرپذیری شدید اقلیمی، بارش تنها معادل یکسوم متوسط جهانی میباشد (حیدری شریفآباد و همکاران،۱۳۸۱). بر اساس گزارشها در سال ۱۳۸۰ حدود ۲/۶ میلیون هکتار زراعت آبی و ۴ میلیون هکتار زراعت دیم و ۱/۱ میلیون هکتار از باغات تحت تاثیرداشته خشکسالی قرار گرفتهاند. خسارت ناشی از خشکسالی بر باغات در این سال بالغبر ۵۲۰ میلیون دلار بود. بر اساس تحقیقات انجامگرفته در کشور، اثر مستقیم خسارت ناشی از کاهش هر ۱ میلیمتر بارندگی برابر ۹۸ میلیارد ریال است (غفاری،۱۳۸۶). ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ ﺑﻴﺶ از ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮی ﻣﻮﺟﺐ ﻛﺎﻫﺶ رﺷﺪ و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎن میگردد. ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻜﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻬﻴﻨﻪ از آب و اﺻﻼح ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮای اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ اﺳﺖ. ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ، ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﺮای رﺷﺪ ﻣﻄﻠﻮب در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﺶ است.
۱-۲-۴ کاهش رشد گیاه تحت تنش خشکی
ﺑﻴﺶ از ۸۰ درﺻﺪ ﺑﺎﻓﺖ ﮔﻴﺎﻫﻲ را آب ﺗﺸﻜﻴﻞ میدهد (مارشال، ۱۹۸۶) و ﻛﻤﺒﻮد آن در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻮارض ﺷﺪﻳﺪی را بهسرعت آﺷﻜﺎر میسازد و مهمترین ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺤﺪودﻛﻨﻨﺪه رﺷد و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺤﺴﻮب میشود. ﺑﺮای اﻳﻨﻜـﻪ ﮔﻴـﺎه ﺑﺘﻮاﻧـﺪ آب ﺟﺬب ﻛﻨﺪ، ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ آب سلولهای رﻳﺸﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻃـﺮاف آن ﻛﻤﺘـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ (هوگنبوم، ۱۹۸۷). درواقع در ﺷـﺮاﻳﻂ ﺗـﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ آب ﻣﺤﻴﻂ ﮔﻴﺎه منفیتر از ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮده و ﺟﺬب آب ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻴﺎه ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻮاﺟﻪ میشود. ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺑﺴﻴﺎری در ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻛﻤﺒﻮد آب ﺑﺮ رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﮔﻴﺎﻫﺎن انجامشده اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺣـﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻫﺶ رﺷﺪ ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺣﺎدث میشود. وﻗﺘﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ آب ﻛﺎﻓﻲ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ، ﻣﻘﺪار مواد ﺑﺎزدارﻧﺪه رﺷﺪ ازجمله آﺑﺴﻴﺰﻳﻚ اﺳﻴﺪ، در ﮔﻴﺎه اﻓـﺰاﻳﺶ مییابد. از ﻃﺮﻓـﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﺤﻘﻘـﺎن ﻛـﺎﻫﺶ ﻣﻘـﺪار هورمونهای ﻣﺤﺮک رﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اکسینها، جیبرلینها ﺳﻴﺘﻮﻛﻴﻨﻴﻦﻫﺎ در ﮔﻴﺎه را براثر ﻛﻤﺒﻮد آب ﮔـﺰارش کردهاند (فهیمی،۱۹۹۶). در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﺛﺎر ﻛﻤﺒﻮد آب بهصورت ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن روزنهها ﺑﺮوز میکند. ازآنجاییکه ﺑـﺮای اﻧﺠـﺎم ﻋﻤـﻞ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺗﺒﺎدﻻت ﮔﺎزی ﺿﺮوری اﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، در اﺛﺮ ﻛﻤﺒﻮد آب و ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن روزنهها ﺗﺒﺎدﻻت ﮔﺎزی کاهشیافته و درنتیجه کربن مونواکسید ﻛﻤﺘﺮی در دﺳﺘﺮس ﮔﻴﺎه ﻗﺮار میگیرد و شدت ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻛﺎﻫﺶ مییابد (مارتین و رزای،۱۹۹۲). ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ روزنهای ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺷﺪت ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ تاثیر میگذارد. ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ واکنشهای ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ همچنین دﺳﺘﮕﺎه ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰی در اثر ﻛﻤﺒﻮد آب آسیبدیده و درنتیجه ﺷﺪت ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻛﺎﻫﺶ مییابد. ﻋﻼوه ﺑـﺮ اﻳـﻦ در ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ ﺳﻄﺢ ﺑﺮگ ﻧﻴﺰ کاهشیافته و اﻳﻦ امر نیز ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺧـﺎﻟﺺ میشود (استراک، ۱۹۸۱). تنش خشکی با کاهش سطح برگ، انسداد روزنهها، کاهش فعالیتهای پروتوپلاسمی و تثبیت گازکربنیک، کاهش سنتز پروتئین و کلروفیل سبب تقلیل فرایند فتوسنتز میگردد (امام، ۱۳۸۳).
جانسون و هرتز ثابت کرده اند که پتانسیل آب برگ میزان فتوسنتز را مستقیماً تحت تاثیر قرار میدهد. با افزایش تنش آب فتوسنتز تا نقطه فتوسنتز کاهش مییابد و بهطور مستقیم بر فرایندهای بیوشیمیایی مربوط به فتوسنتز اثر گذاشته و بهطور غیرمستقیم ورود گازکربنیک به داخل روزنهها را که به علت تنش آب مسدود باشند را کاهش میدهد (فائو، ۲۰۰۵).
شرایط تنش شدید تنفس، جذب گازکربنیک، انتقال مواد فتوسنتزی و انتقال مواد خام در آوندهای چوبی به حد بسیار کم نزول کرده و این در حالی است که فعالیت آنزیمهای هیدرولیز کننده افزایش مییابد، کاهش مواد فتوسنتزی موجب اشباع برگها از این مواد میگردد. درنهایت کاهش فتوسنتز را در پی خواهد داشت (کوچکی،۱۳۶۵).
بویر با تشریح فیزیولوژیکی غلات تحت تنش اظهار داشته تنش رطوبتی موجب کاهش فتوسنتز، پیری زودرس و ریزش برگهای پایین گیاه میگردد (بویر، ۱۹۹۵). در شرایط تنش کاهش ماده خشک میتواند به دلیل فشار آماس سلول ناشی از کاهش سطح برگ گیاه همچنین کاهش نرخ فتوسنتزی به دلیل محدودیتهای بیوشیمیایی ناشی از کمبود آب از قبیل کاهش رنگدانههای فتوسنتزی به خصوص کلروفیل ها باشد (لاولر،۲۰۰۲).
۱-۲-۵ تنش خشکی و اختلال در فعالیت گیاه
تغییرات فیزیولوژیکی که در اثر کمبود آب در گیاه ایجاد میشود، صدمات اکسیداتیو نیز از عوامل مهم محدودکننده رشد و تولیدات گیاهی هستند که در اثر عدم وجود شرایط مناسب ایجاد میشود. بیشترین صدمه در گیاهان صدمه اکسیداتیو در سطح سلول است (آلن،۱۹۹۵). آلن گزارش کرده است که بیشترین خسارت در گیاهان که از طریق تنشهای مختلف اعمال میشود، در ارتباط با خسارت اکسیداتیو در سطوح مختلف سلولی است. ارگانیزمهای فتوسنتز کننده هوازی در طول دوره زندگی در معرض میزان متفاوتی از سمومی هستند که این سمیت در گیاهان عالی از کمبود آب حادتر است (سایرام وهمکاران، ۲۰۰۱). نتایج مطالعات نشان میدهد در شرایط تنش و حتی تحت غلظتهای بالای CO2 محیطی، بازهم فتوسنتز کاهش مییابد که بیانکننده این امر است که دستگاه فتوسنتز صرفنظر از بسته شدن روزنهها، تحت تاثیر قرارگرفته است. در شرایط تنش کمبود آب روزنهها در گیاه بسته میشوند و متعاقب آن غلظت CO2 در بافت مزوفیل کاهش مییابد و به دنبال این وضعیت واکنشهای تاریکی فتوسنتز مختل شده و محصولات حاصل از واکنشهای روشنایی که شامل ATP، NADPH است، مصرف نمیشود. در چنین شرایطی به دلیل عدم اکسید شدن مولکول NADPH، مصرف NADP+ جهت دریافت الکترون کاهش مییابد، بنابراین مولکول اکسیژن در مسیر زنجیره انتقال الکترون بهعنوان پذیرنده جانشین الکترون عمل میکند و منجر به شکلگیری رادیکال سوپر اکسید (O2-)، پر اکسید هیدروژن (H2O2) و رادیکال هیدروکسید (OH-) میگردد (سایرام و همکاران،۲۰۰۰؛تارکان،۲۰۰۵). فعالیت گونههای فعال اکسیژن[۳] (ROS) ممکن است سبب بروز صدماتی همچون اکسید شدن لیپیدها، (درنتیجه منجر به تغییر ساختار غشاء و درنتیجه ازهمپاشیدگی یکپارچگی آن میشود)، تغییر ساختمان پروتئینها و اکسید شدن گروههای سولفیدریل (-SH)، غیرفعال شدن آنزیمها، بیرنگ شدن و یا از بین رفتن رنگدانه هادی مانند کلروفیل و سایر ترکیبات رنگیزهای و همچنین حمله مداوم به مولکولهای آلی مثل DNA و درنتیجه اختلال در رشتههای DNA گردد(حبیبی و همکاران، ۲۰۰۴؛ موهنتی، ۲۰۰۳؛ میتلر و همکاران، ۲۰۰۲).
۱-۲-۶ مکانیسمهای مقاومت به خشکی در گیاهان
گیاهان دارای مکانیزم های مختلفی برای مواجه با تنش میباشند. ﻓﺮار از ﺧﺸﻜﻲ یکی از مکانیم هاست ﻛﻪ ﮔﻴﺎه ﺗﻼش میکند ﺑﺎ رﺷﺪ ﺳﺮﻳﻊ و کوتاهمدت ﺧﻮد ﻗﺒﻞ از ﺗﺨﻠﻴﻪ رﻃﻮﺑﺖ ﺧﺎک ﺑﺬرﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﻨﺪ. ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻪ ﺧﺸﻜﻲ مکانیزم دیگری است که ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﻤﺰی، اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ارﺗﺠﺎع، ﻛﺎﻫﺶ اﻧﺪازه ﺳﻠﻮل و آب ﻛﺸﻴﺪﮔﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺤﻤﻞ ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼﺳﻤﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت دﻳﻮاره ﺳﻠﻮﻟﻲ از روشهای ﺗﺤﻤﻞ ﮔﻴﺎه به شمارمی رود. (نیلسون و ارکوت، ۱۹۹۶؛ کوچکی و همکاران، ۱۳۷۲) ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﻤﺰی با ﻛﺎﻫﺶ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﻤﺰی ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻮاد ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻛﻤﺒﻮد آب ایجاد میشود. ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﻤﺰی در داﺧﻞ ﺳﻠﻮل ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻳﺎ ﺣﺬف ﻛﺮدن ﻣﻮاد ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه از ﺳﻠﻮل انجام می شود ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﺳﻤﺰی درون ﺳﻠﻮل ﺑﺎ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺳﻠﻮل تقریبا ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻏﻠﺐ ﺑﺮای ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺴﺖ ﺑﻜﺎر میرود. ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ آب ﻛﻞ میتواند در ﻫﻨﮕﺎم بروز ﺧﺸﻜﻲ ﺗﻮﺳﻂ تنظیم اﺳﻤﺰی ﺑﺎ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺰان پتانسیل آب ﺳﻠﻮل و ﻳﺎ افزایش مواد ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه و با دﺧﺎﻟﺖ ﻗﻨﺪﻫﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮔﺮدد و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ، اسمولیتها اﺻﻠﻲ و ﻛﻠﻴﺪی در ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﻤﺰی ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ. ﺑﺮای ﻣﻮاد ﺗﺠﻤﻊ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺛﺮات ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ گزارششده اﺳﺖ. اﻳﻦ ﻣﻮاد میتوانند ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﮕﻬﺪاری آب و ﺣﻔﻆ ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ تورگر ﺳﺒﺐ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﻤﺰی ﺷﻮﻧﺪ. در ﺗﻌﺪادی از واکنشهای ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آبگردند و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻟﻴﭙﻴﺪﻫﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪ داده و از ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻏﺸﺎء جلوگیری نمایند و ﻳﺎ از ﺗﻔﻜﻴﻚ کمپلکسهای ﭘﺮوﺗﺌﻴﻨﻲ و ﻳﺎ غیرفعال ﺷﺪه آنزیمها ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻛﻨﻨﺪ (زانگ و همکاران،۱۹۹۶).
در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻨﺶ ﺧﺸﻜﻲ واﻛﻨﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﻮاد ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه ﺳﺎزﮔﺎر ﺻﻮرت میگیرد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری از آنها اﺳﻤﻮﻟﻴﺘﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺳﻤﺰی میشود. ﺗﺠﻤﻊ و ﻧﻮع ﻣﺎده ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻨﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﺎزﮔﺎری در گونههای ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ آﻣﻴﻨﻮاﺳﻴﺪﻫﺎ (پرولین), ﻗﻨﺪﻫﺎ (ساکارز، فروکتان) ﭘﻠﻲ مرها (مانیتور، سوربیتول) اسیدآمینه (ﮔﻼﻳﺴﻴﻦ، ﺑﺘﺎﺋﻴﻦ) یونها (ﭘﺘﺎﺳﻴﻢ)، اﺳﻴﺪﻫﺎی آﻟﻲ (مالت و ﻧﻴﺘﺮات) میباشند؛ مثل ﺗﺠﻤﻊ ﮔﻼﻳﺴﻴﻦ ﺑﺘﺎﺋﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻨﺶ اﺳﻤﺰی ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﺑﺎرز در ﺧﺎﻧﻮاده Plumbaginaceae است درحالیکه در ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ و ﺑﺮﻧﺞ ﺳﻴﺮ ﺑﻴﻮﺳﻨﺘﺰی ﮔﻼﻳﺴﻴﻦ بتائین دیده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ (صفر نژاد، ۱۹۹۶؛رونتین همکاران، ۲۰۰۲). ﻛﻤﺒﻮد آب ﺳﺒﺐ ﺑﻴﺎن ژنهای ﺧﺎص میشود و ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ژنها ﺑﺎ پاسخهای ﺳﺎزﮔﺎری ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﺤﺖ تنش در ارﺗﺒﺎط اﺳﺖ (شین واری،۲۰۰۰). ﺗﻨﺶ آب ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﻴﺎن ژنها در ﮔﻴﺎﻫﺎن بهرغم ﻛﺎﻫﺶ ﺳﻨﺘﺰ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦ ﻛﻞ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ پروتئینهای ویژهای میگردد ﻛﻪ سلولها و بهطورکلی ﮔﻴﺎه را در برابر تنش ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ میکنند (صفرنژاد،۱۹۹۶). اﻳﻦ پروتئینها ﺷﺎﻣﻞ چاپرونها، LEAs (Late embryogenesis, abundant) اﺳﻤﻮﺗﻴﻦ و پروتئینهای ﺿﺪ ﻳﺨﺰدﮔﻲ، پروتئینهای متصل به mRNA و آنزیمهای ﻛﻠﻴﺪی ﺑﺮای بیوسنتزی اﺳﻤﻮﻟﻴﺘﻬﺎ، پروتئینهای ﻛﺎﻧﺎل آب، ﻧﺎﻗﻠﻴﻦ پرولین و ﻗﻨﺪﻫﺎ و آنزیمهای سمزدا میباشند. پروتئینهای LEA،پروتئینهای ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ mRNA و چاپرونها در ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ماکرو مولکولهایی ﻫﻤﭽﻮن آنزیمها، ﻟﻴﭙﻴﺪﻫﺎ و mRNA در ﺑﺮاﺑﺮ دﻫﻴﺪراﺳﻴﻮن دﺧﺎﻟﺖ دارﻧﺪ. پرولین، ﮔﻼﻳﺴﻴﻦ ﺑﺘﺎﺋﻴﻦ و ﻗﻨﺪﻫﺎ بهعنوان اسمولیتها ﻋﻤﻞ ﻛﺮده و از سلولها در برابر دهیدراسیون ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ می کند. پروتئینهای ﻛﺎﻧﺎل آب، ﻧﺎﻗﻠﻴﻦ ﻗﻨﺪﻫﺎ و ﻧﺎﻗﻠﻴﻦ پرولین در اﻧﺘﻘﺎل آب، ﻗﻨﺪﻫﺎ و پرولین ﺑﺎ ﻋﺒﻮر از ﻋﺮض ﻏﺸﺎﻫﺎی ﭘﻼﺳﻤﺎﻳﻲ و ﺗﻮﻧﻮﭘﻼﺳﺖ در ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻓﺸﺎر اﺳﻤﺰی ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻨﺶ ﻋﻤﻞ میکنند. آنزیمهای سمزدا شامل سوپر اکسید دیسموتاز (SOD)، کاتالاز (CAT)، آسکوربات پراکسیداز (APX) و گلوتاتیون ردوکتاز (GR) میباشند در ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺳﻠﻮل در ﺑﺮاﺑﺮ اﻛﺴﻴﮋن ﻓﻌﺎل ﻋﻤﻞ میکند (یاماگیچی،۲۰۰۲). ﺗﻮﻟﻴﺪ پروتئینهای دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻨﺶ آب ﻫﻤﭽﻮن (responsive to ABA) RABs dehydrins و پروتئینهای ذﺧﻴﺮه روﻳﺸﻲ در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ گزارششدهاند (Artlip and Funkhouser,1995).
سیستم غیر آنزیمی که شامل آسکوربات، توکوفرول، کاروتنوئیدها و ترکیبات متفرقه (ازجمله فلاونوئیدها، مانیتورها و پلی فنها) نیز وجود دارد (بلوخین،۲۰۰۳). تعدد و کثرت سیستمهای دفاعی به این خاطر است که انواع اکسیژنهای واکنش زا (ROS) در سلولها تولید میشوند و همچنین در خاصیتهایی چون توانائی انتشار، حلالیت و تمایل به واکنش با مولکولهای بیولوژیک مختلف را دارند. بنابراین به مجموعهای بههمپیوسته از مولکولهای دفاعی برای عمل در هر دو مرحله آلی و غشائی در تمام بخشهای سلول برای غیرفعال کردن رادیکالها به همان سرعتی که آنها شکل میگیرند، نیاز است. تحقیقات مختلف نشان داده است که یک ارتباط قوی بین تحمل به تنشهای اکسیداتیو و افزایش غلظت آنزیمهای آنتیاکسیدان در گیاهان فتوسنتز کننده وجود دارد (سایرام، ۲۰۰۲). محققین نشان دادهاند که غلظت آنزیمهای آنتیاکسیدان در شرایط تنش دو برابر شده و لذا باعث افزایش مقاومت به تنشهای اکسیداتیو میشوند و از طرفی تنش خشکی نیز میزان فعالیت آنزیم گلوتاتیون ردوکتاز و سوپر اکسید دیسموتاز را افزایش میدهد (گامبل و همکاران،۱۹۸۴؛لاسکانو و همکاران ۲۰۰۵). اصغری و همکاران نیز با قرار دادن گیاهچههای دو رقم گندم در معرض تنش خشکی گزارش کردند که رقم مقاوم به تنش از فعالیت بالاتر آنزیم آسکوربات پراکسیداز در مقایسه با رقم حساس برخوردار بود (شری و همکاران، ۲۰۰۰). این محققین اظهار داشتند که تنش خشکی سبب کاهش بیشتر در مقدار آب نسبی (RWC) رقم حساس گردید.
۱-۲-۳ آنزیمها
آنزیمها کاتالیزورهای حیاتی و تمام پپتیدی یا پروتئینی هستند که توسط سلول زنده سنتز شده و عمل کاتالیز واکنشهای بیوشیمیایی را در داخل یا خارج سلول بر عهدهدارند. آنزیمها اختصاصیترین پروتئینهایی هستند که میتوان فعالیت آنها را بهصورت کاتالیز واکنشهای بیوشیمیایی نشان داد. این ترکیبات دارای ۲ خاصیت مهم هستند:
کاتالیز کردن واکنشهای بیوشیمیایی و افزایش سرعت این واکنشها.
عمل کردن اختصاصی بر روی پیش ماده، آنزیمها چنان اختصاصی عمل میکنند که میتوانند موادی را که دارای گردش نوری متفاوت هستند از یکدیگر بازشناخته و فقط بر روی ۱ نوع ایزومر نوری عمل کنند.
در ساختمان آنزیم محلی مخصوص، که به آن جایگاه فعال میگویند وجود دارد. این جایگاه و همچنین شکل و گروههای شیمیایی ساختار آنزیم موجب میگردند که یک آنزیم بهطور اختصاصی بر روی یک سوبسترا عمل کند. ازنظر ساختمانی آنزیمها را به دودسته تقسیم میکنند. تعدادی از آنزیمها فعالیتشان تنها به ساختمان پروتئینی بستگی دارد، درحالیکه برخی دیگر از آنزیمها برای انجام فعالیتهای کاتالیزوری خود به ترکیبات فعالکننده غیر پروتئینی (کوفاکتور) نیاز دارند. کوفاکتورها نیز بر دو نوع میباشند:
کوفاکتورهایی که تنها شامل یک یون فلزی مانند Zn++، Mg++، Mn++، Cu++، Fe++، Na+ و یا k+ میباشند. اینگونه کوفاکتورها به دو صورت عمل میکنند.
الف: کوفاکتور نقش یک واسطه را برای پیوند مولکولهای آنزیم با سوبسترا بر عهدهدارند.
ب: برخی از کوفاکتورها خود در عمل کاتالیز شرکت می نمایند. از این جمله میتوان فلز آهن را در آنزیم کاتالاز مثال زد.
کوفاکتورهایی که از یک مولکول ترکیب آلی تشکیل یافتهاند، اینگونه کوفاکتورها را کو آنزیم مینامند.
کوفاکتورها اغلب با پیوند ضعیف و کم انرژی به قسمت پروتئینی آنزیم اتصال یافته است، ولی در بعضی موارد مشاهده میشود که این اتصال توسط پیوندهای کووالان انجامگرفته است. اینگونه کوآنزیمها را گروه پروستتیک مینامند. بیشتر کوآنزیمها از مشتقات ویتامینهای محلول در آب میباشند. کوآنزیمها عموما در مقابل حرارت مقاوم میباشند، درحالیکه قسمت پروتئینی (آپوآنزیم) در برابر حرارت ناپایدار و آسیبپذیر است.
۱-۲-۳-۱ اصول کلی واکنشهای آنزیمی
الف: در واکنشهای بیوشیمیایی که توسط آنزیم کاتالیز می گردند، معمول سه عامل شرکت دارند:
سوبسترا یا جسمی که تحت تاثیرداشته آنزیم قرار میگیرد.
آنزیم یا ترکیبی که از آنزیم و کوفاکتور که بر روی سوبسترا اثر نموده و واکنش را کاتالیز میکند.
محصول که در جریان واکنش تولید میشود.
ب: آنزیم در طی واکنش به مصرف نرسیده و بدون هیچگونه تغییری در خاتمه واکنش آزاد میگردد.
۱-۲-۳-۲ سوپراکساید دیسموتاز
سوپراکسایددیسموتاز ها خط اول دفاعی گیاهان علیه رادیکالهای آزاد اکسیژن در درون سلول میباشند (افشر، ۲۰۰۲). سوپراکسایددیسموتاز آنزیمی متعلق به خانواده متالوآنزیمها است که رادیکالهای سوپراکساید را به پراکسیدهیدروژن و مولکول اکسیژن تبدیل میکند. این واکنش توسط کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز ادامه مییابد یعنی آنها پراکسیدهیدروژن را به آب و اکسیژن تجزیه می نمایند و بدین ترتیب از تجمع رادیکالهای سوپراکساید که برای سلولها بسیار مخرب هستند، جلوگیری می نمایند (بیسر و همکاران،۱۹۹۱، بلوخینا و همکاران، ۲۰۰۳). سوپراکساید در هرجایی که چرخه انتقال الکترون وجود داشته باشد تولید میشود، بنابراین برانگیختگی اکسیژن میتواند در هر بخشی از سلول ازجمله میتوکندری، کلروپلاست، گلیاکسیزوم، پراکسی زوم، آپوپلاست و سیتوسل رخ دهد، درنتیجه نباید از وجود سوپراکساید دیسموتاز در تمام این اندامکها شگفتزده شد (افشر، ۲۰۰۲). بر اساس نتایج مطالعات آسادا و تاکاهاشی (۱۹۸۷)، غشاهای فسفولیپیدی توانایی تراوش مولکولهای O2- را ندارند، بنابراین وجود سوپراکساید دیسموتاز در محلی که مولکولهای -O2 تولید میشوند بسیار حیاتی است. افزایش بیشتر مقادیر آنزیم سوپراکساید دیسموتاز در واریتههای متحمل نخود، پنبه، گوجهفرنگی و … در مقایسه با واریتههای حساس، میتواند دلیلی برای نقش مهم این آنزیم برای مقابله با تنش خشکی باشد (میتووا وهمکاران، ۲۰۰۲). برای توجیه این مسئله، به نظر میرسد که بالاتر بودن فعالیت SOD در ارقام متحمل موجب کاهش صدمات رادیکالهای آزاد اکسیژن، کاهش پر اکسیداسیون چربی و درنتیجه افزایش شاخص پایداری غشاء (MSI) در این ارقام میگردد.
۱-۲-۳-۳ کاتالاز
آنزیم کاتالاز یک تترامر بوده و دارای گروه هم (heme) است و زیر واحدهای آن در گیاهان بین ۵۹-۵۴ کیلو دالتون وزندارند. هر مونومر دارای یک هم و NADPH میباشد. هر NADPH نیز توسط ۱۲ اسیدآمینه به سطح هر مونومر متصل و از اکسیدشدن آنزیم توسط H2O2 که سوبسترا آن است جلوگیری میکند. هم شامل پروتوفیرین و یک هسته آهنی است. کاتالاز در پراکسی زوم یوکاریوتها جایی که مسئولیت تبدیل پراکسید هیدروژن به آب و اکسیژن را بر عهده دارد بهوفور یافت میشود. فعالیت آنزیم کاتالاز بسیار زیاد بوده بهطوریکه یک مولکول آن میتواند میلیونها مولکول پراکسید هیدروژن را به آب و اکسیژن تبدیل کند. واکنش کاتالاز از سریعترین واکنشهای آنزیمی شناختهشده است و ثابت سرعت آن M-1Sec-1k ≈ ۱۰۷ میباشد ولی سرعت واکنش پراکسیداتیک آن کمتر بوده و سرعت آن M-1Sec-1k ≈ ۱۰۳ است. واکنش کاتالیتیک وجه تمایز کاتالاز از پر اکسیدازها است. اینکه کاتالاز با کدامیک از واکنشگرها وارد عمل شود، بستگی به غلظت هریک از آنها در محیط دارد. واکنش پراکسیداتیک تنها زمانی پیش میرود که مولکول هیدروژن دهنده در محیط وجود داشته باشد و غلظت پراکسید هیدروژن بسیار پایین (کمتر از چهار میکرومولار) باشد، در غیر این صورت واکنش کاتالیتیک غالب خواهد بود. کاتالاز دارای ۴ گروه هم پورفیرین (آهن) هست که به آنزیم امکان میدهد که با پراکسید هیدروژن واکنش نشان دهد.
۱-۲-۳-۴ آسکوربات پراکسیداز
آسکوربات پراکسیداز آنتیاکسیدانتی است که وظیفهای مشابه کاتالاز انجام میدهد با این تفاوت که از آسکوربات بهعنوان عامل احیاکننده استفاده میکند. آسکوربات پراکسیداز نقش مهمی در تنظیم میزان پراکسید هیدروژن درونسلولی دارد (وان بروسم و همکاران، ۲۰۰۱؛ شیجاکا، ۲۰۰۲). APX ها خانوادهای از آیزوزایمها با ویژگیهای متفاوت هستند. آسکوربات پراکسیدازها به چهار دسته تقسیم میشوند: استرومال (sAPX) و APX متصل به غشاء تیلاکوئیدی در کلروپلاستها (tAPX)، APX متصل به غشاء میکروبادیها (شامل گلیاکسیزوم و پراکسی زوم) (mAPX)، آسکوربات پراکسیداز سیتوسولی و سرانجام آسکوربات پراکسیداز متصل به غشاء میتوکندریایی (mitAPX).
۱-۲-۴ بررسی ژنهای واکنش دفاعی
فعالیت سلولها در همه موجودات با فعال کردن و غیر فعال کردن بیان ژنها تنظیم میشود. ژنوم موجودات یوکاریوتی دارای تعداد زیادی ژن است، ولی در هر سلول تنها بخشی از ژنها بیان میشوند که به نوع عمل سلول بستگی دارد. بیان ژن به طور مستقیم به تعداد نسخههای mRNA ژن در یک بافت گفته میشود که سطوح بیان ژن با میزان پروتئین مربوطه همبستگی مستقیمی دارد. روش قدیمی تعیین mRNA خاص استفاده از تکنیک نورترن بلات بود که به دلیل نیاز به RNA بالا در شرایطی که میزان آن محدود است کارآمد نیست.
PCR یکی از روشهای انتخابی برای تعیین اختصاصی نوع ژنهای بیانشده در مواد گیاهی است (مارتین و ریجیویکس، ۲۰۰۵). کاربرد جداسازی محصولات PCR در الکتروفورز، قابلیت آنالیز کمی نمونههای DNA را ندارد (مک کارتنی و همکاران، ۲۰۰۳). آنالیز کمی پلیتهای DNA میتواند با PCR رقابتی که در آن جفت پرایمر یکسان برای دستیابی به DNA به کار میرود، صورت گیرد. نسبت حجم دو محصول تولیدی به عنوان یک روش اندازهگیری در پلیتها به کار میروند (نیچلسون و همکاران، ۱۹۹۸)؛ بنابراین PCR رقابتی به علت روش زمانبر و عملکرد محدود آن هیچگاه به عنوان یک روش روتین نیست.
ارزیابیهای بر پایه الکتروفورز با ژل آگارز باعث ایجاد محدودیت در عملکرد میشود؛ بنابراین، کاربرد مطالعات اپیدمیولوژی که عمدتا شامل تعداد زیادی از نمونهها میشود، محدود شده است. مشکل PCR سنتی بوسیله روشهای Real-Time PCR کاهش یافته است که یک روش جدید برای تعین کمیت صحیح و نمایش میزان بیان ژنها است که روشی سریعتر و قابل اعتمادتر نسبت به روشهای قبلی است (مک کارتنی و همکاران، ۲۰۰۳). Real-Time PCR حساسیت PCR متداول را با تولید سیگنال فلورسنت به صورت اختصاصی ترکیب کرده و امکان تجزیه در زمان واقعی را در واکنشهای سینتتیک و کمیت سنجی DNA اختصاصی را فراهم میسازد. سیگنال فلورسنت نیاز به مراحل بعدی مانند الکتروفورز و رنگآمیزی با اتیدیوم بروماید را بر طرف میکند و به صورت معنیداری زمان و کار کمتری برای آنالیزها نیاز است و بازده PCR را به صورت عمدهای افزایش میدهد و آن را برای مقیاسهای بزرگتر در آنالیزها مناسب میسازد (اسچنا و همکاران، ۲۰۰۴).
qRT-PCR روش واکنش زنجیرهای پلیمراز روش مناسبی برای مطالعه تظاهر ژنها با دقت و حساسیت زیاد و اطمینان بالا به شمار میرود. این روش بیشترین حسایت را در بین روشهای کمی دارد و میتوان از آن برای مقایسه سطوح mRNA برای تعیین الگوی تظاهر ژن بین گونههای خویشاوند و تجزیه ساختار RNA استفاده نمود (بوستین، ۲۰۰۰).
۱-۲-۵ بیان ژن
۱-۲-۵-۱ اندازه گیری بیان ژن
اندازهگیری بیان ژن با روشهای قدیمی مشکلات مختلفی دارد. در این روشها ارزیابی واکنش زنجیر پلیمراز با بهره گرفتن از ژل آگارز و در آخرین مرحله صورت میگیرد که زمانبر و به دلیل تمایز این روش براساس اندازه از دقت زیادی برخوردار نیست. با بهره گرفتن از ژل آگارز تفاوت ۱۰ برابر مشخص میشود در صورتی که با این روش تفاوت ۲ برابر میزان نوکلئیک مشخص میگردد.
در این روش غلظت نسبی DNA در فاز نمایی واکنش با رسم نمودار لگاریتمی میزان فلورسنت در مقابل تعداد چرخه نشان داده میشود (نمایش فاز نمایی با یک خط راست). یک آستانه برای میزان فلورسنت در نظر گرفته میشود. در چرخه واکنش، محلی که فلورسنت به حد آستانه میرسد، آستانه چرخه Ct نامیده میشود. از آنجائی که مقدار DNA دو برابر میشود، مقدار نسبی DNA قابل محاسبه است، برای مثال نمونهای که چرخه آن سه سیکل زودتر از بقیه به Ct خود میرسد، هشت بار نمونه بیشتری دارد. سپس مقدار DNA یا RNA با مقایسه نتایج با منحنی استاندارد که با انجام qRT-PCR در محلول رقیق از مقدار مشخص از DNA یا RNA ایجاد شده، قابل تعین است. همانطور که در بالا آمده است، برای تعین دقیق میزان تظاهر ژن، مقدار RNA تعیین شده از ژن هدف بر مقدار RNA یک ژن خانهدار در نمونه مشابه تقسیم میگردد تا برای اعمال تغییرات احتمالی در مقدار و کیفیت RNA در بین نمونههای مختلف نرمال گردد. این نرمال شدن مقایسه دقیق بیان ژن هدف را بین نمونههای مختلف امکانپذیر میسازد به این علت که بیان ژن مرجع در نمونههای مختلف خیلی مشابه است، انتخاب ژن مرجع به دلیل اینکه تنها ژنهای کمی وجود دارند که در دامنهی مختلفی از شرایط یا بافتها سطح بیان برابری دارند، مشکل است (نولان و همکاران، ۲۰۰۶).
۱-۲-۵-۲ آنالیز بیان ژن و روش های بررسی بیان ژن مبتنی بر PCR
فنوتیپهای مختلف تک سلولیها و پرسلولیها ناشی از تفاوت بیان ژنها و اللهاست که ژنوم هر گونه را تشکیل میدهند. بیشتر سلولهای مختلف یک موجود زنده مثل سلولهای عصبی، کبد، استخوان و خون نیز تفاوتهای فنوتیپی بارزی نشان میدهند. این تفاوت نتیجه تفاوت توالی دی. ان. ا. ژنومی نیست، بلکه به علت بیات متفاوت ژنهای خاص در هر سلول طی رشد است. در بیولوژِی نوین، آنالیز صحیح بیان ژن، نه تنها برای درک بهتر ما از عمل ژن و پروتئین، بلکه برای جستجوی رونوشتهایی با سطح بیان پایین روز به روز اهمیت بیشتری پیدا میکند. این رونوشتها با مقادیر بسیار کم در زیست فناوری یا تشخیص بیماریها کاربرد دارند. نورترن بلات، هیبریداسیون در محل یا آزمونهای حفاظت از RNase برای سالهای زیادی روشهای مرسوم آنالیز بیان ژن بودهاند. با اینکه این روشها هنوز زیاد استفاده میشوند، اغلب وقتگیر و نسبتا غیرحساساند و جستجوی رونوشتهای کمیاب با آنها مشکل یا غیر ممکن است. PCR به عنوان ابزاری برای آنالیز الگوهای بیان ژن و جستجوی رونوشتهای کمیاب، حساسیت آنالیز بیان ژن را زیاد کرده است. با بهره گرفتن از رنگهای فلورسنتی، آنالیز لحظه به لحظه تجمع محصولات چندگانه ممکن است که اطلاعات پرمایهتری در مورد سطوح نسبی رونوشتهای ژنی مختلف ارائه دهد.
فصل سوم
روش پژوهش
فصل سوم
در این فصل طرح پژوهش، جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه گیری، روش اجرای پژوهش، مشخصات آزمودنیها، ابزارهای پژوهش، ساختار درمان و روش تجزیهوتحلیل اطلاعات توضیح داده میشود.
۳-۱- طرح پژوهش
پژوهش حاضر از نوع مطالعه تکآزمودنی[۳۵۴] یک خط پایهای است که بهمنظور ارزیابی اثر شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی و در میل جنسی، احقاق جنسی و تعارضات زناشویی در زنان مبتلابه اختلال کمکاری میل جنسی صورت گرفته است. مطالعه تک آزمودنی برخلاف روشهای گروهی که بر میانگین تأکیددارند و اطلاعات فردی را در نظر نمیگیرند، اطلاعات لازم را در مورد تأثیر متغیر مستقل بر فرد فرد آزمودنیها به دست میدهد (سیف، ۱۳۸۱). بهعلاوه داشتن کنترل نسبی روی شرایط آزمایش و سنجش مداوم از دیگر مزیتهای این طرح میباشد. طبق نظر کازدین (۱۹۹۸) پژوهش حاضر جزو مطالعات مقایسه پژوهی[۳۵۵] و فرایند پژوهی[۳۵۶] و نتیجه پژوهی قرار میگیرد. علاوه بر این، امروزه جایگاه علمی و کاربست درمانهای حمایتشده از نظر تجربی که در حوزه رواندرمانی بسیار فراگیر شده است و از درمانگران و متخصصان مشاوره انتظار میرود پژوهشهای خود را به گونهای طراحی کنند که نتایج آن قابل دفاع باشد (درابیس[۳۵۷] و کریتس، کریستروف[۳۵۸]، ۱۹۹۸). برای توسعه انجام درمانهایی که از حمایت تجربی برخوردارند، پایگاه الکترونیکی www.therapyadvisor.com راهاندازی شده است (رایلی[۳۵۹]، اسکامن[۳۶۰]، فرمن- هافمن[۳۶۱]، مایم[۳۶۲]، آپلگت[۳۶۳] و آسیف[۳۶۴]، ۲۰۰۷).
۳-۲- جامعه آماری
جامعه پژوهش را کلیه مبتلایان به اختلال کمکاری میل جنسی استان البرز تشکیل دادند.
۳-۳- حجم نمونه، روش نمونه گیری
جامعه کلی، جامعهای است که قرار است نتایج و یافتههای مطالعه به آن تعمیم داده شود. جمعیت مورد نظر، گروه مشخصی است که آزمودنیها از بین آنها انتخاب میشوند. گروه نمونه، زیرگروه جمعیت مورد نظر است و به افرادی اشاره دارد که در مطالعه شرکت داده میشوند. روش نمونهگیری در این پژوهش، «نمونهگیری هدفمند[۳۶۵]» است.
برای تجزیه و تحلیل دادههای پژوهش حاضر علاوه بر تحلیل نمودار ، از روش معناداری بالینی نیز استفاده خواهد شد. برای به دست آوردن معناداری بالینی از فرمول “درصد بهبودی[۳۶۶]” استفاده خواهد شد. این فرمول اولین بار توسط بلانچارد[۳۶۷] و اسکوارز[۳۶۸] (۱۹۸۸، به نقل از اوگلز[۳۶۹]، بونن[۳۷۰] و بونستیل[۳۷۱]، ۲۰۰۱) برای تجزیه و تحلیل دادههای حاصل از طرحهای تجربی تک موردی ارائه شده است. در این فرمول، درصد بهبودی، با نمره پیش آزمون از نمره پس آزمون کم میشود و حاصل آن بر نمره پیش آزمون تقسیم میگردد.
نمره پسآزمون – نمره پیشآزمون
نمره پیشآزمون
بسیاری از متخصصان بالینی صاحبنظر در طرحهای تجربی تک موردی (از جمله بارلو و هرسن، ۱۹۸۴؛ کازدین، ۱۹۹۴؛ کازدین ۱۹۹۸؛ اوگلز و همکاران، ۲۰۰۱) معتقدند که این قبیل طرحها به دلیل عدم استفاده از روشهای آماری جهت محاسبه و تجزیه و تحلیل دادهها از ایرادات جدی برخوردارند. این انتقاد امروزه در پرتو بهکارگیری روشهایی چون درصد بهبودی و شاخص تغییر پایا چندان قابلقبول نیست. همچنین به منظور اطمینان از اثربخشی درمان در طرحهای تجربی تک موردی از ملاک بهبود تشخیصی نیز استفاده میشود. بدین ترتیب که زمانی نمرۀ فرد در اثر مداخله درمانی معنادار تلقی میشود که به حد نقطه برش یا زیر نقطه برش کاهش یافته باشد. به عبارتی نمرۀ فرد در اثر مداخله درمانی به حد نمرۀ افراد سالم رسیده باشد. در پژوهش حاضر، جهت ارزیابی اثربخشی درمان (روایی درونی) از ملاکهای شش گانه اینگرام و همکاران (۲۰۰۰) نیز استفاده خواهد شد. این ملاکها عبارتاند از:
-
- اندازه تغییر[۳۷۲] (آماجهای اصلی درمان چقدر کاهش کردهاند؟)
-
- کلیت تغییر[۳۷۳] (چند درصد از مراجعان تغییر کردهاند و چند درصد تغییر نکردهاند؟)
-
- عمومیت تغییر[۳۷۴] (چه تغییراتی در سایر حوزههای زندگی بیمار به وقوع پیوسته است؟)
-
- میزان پذیرش[۳۷۵] (مراجعان تا چه اندازه در فرایند درمان مشارکت داشته و آن را به پایان رساندهاند؟)
-
- ایمنی[۳۷۶] (آیا سلامت روانی و جسمی مراجعان در اثر درمان کاهش یافته است؟)
-
- ثبات[۳۷۷] (دستاوردهای درمان چقدر دوام داشته است؟)
ﺑﺮﺧﻲ از ملاکهای ورود ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از: تشخیص اختلال کمکاری میل جنسی بر اساس ﻧﻈﺮ روانپزشک و ﺗﺄﻳﻴـﺪ آن ﺑـﺎ مصاحبهی ﺑـﺎﻟﻴﻨﻲ، ﻣﺤﺪوده ﺳـﻨﻲ ﺑـﻴﻦ ۱۸ ﺗـﺎ ۵۰ سال، عدم مصرف داروهای روانپزشکی با عارضه جانبی کمکاری میل جنسی، عدم درﻳﺎﻓﺖ مداخلههای رواندرمانی دﻳﮕﺮ، رﺿﺎﻳﺖ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ از روش درﻣﺎﻧﻲ و ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ. برخی از ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﺧﺮوج از ﺗﺤﻘﻴﻖ عبارت بودند از دارا بودن اﺧﺘﻼﻻت ﺣﺎد روانپزشکی ﺑﻨـﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ روانپزشک، وﺟـﻮد ﺑﻴﻤـﺎری ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﺟـﺪی و محدودکنندهای ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ تغییرات میل جنسی بشود مثل بیماریهای زنان، عفونتهای واژینال و اختلالات هورمونی، ﺳﺎﺑﻘﻪ سوء مصرف ﻣﻮاد و داﺷـﺘﻦ هرگونه اﺧﺘﻼل دﻳﮕﺮی که مستقیم و یا غیرمستقیم در بروز اختلال کمکاری میل جنسی تأثیر بگذارد.
پس از انتخاب مراجعان آنها تحت درمان شناختی مبتنی بر حضور ذهن قرار گرفتند. برنامهی درمان برای هر سه مراجع در ۸ جلسه هفتگی ۹۰ دقیقهای و بهصورت فردی ارائه شد.
هر سه مراجع در جلسه پیش از درمان، جلسه سوم، جلسه ششم، جلسه هشتم و پیگیری۳۰ روزه با کمک پرسشنامه میل جنسی هالبرت، احقاق جنسی هالبرت، تعارضات زناشویی ثنایی و همکاران و ذهنآگاهی بائر مورد ارزیابی قرار گرفتند.
۳-۴- گزارش بالینی بیماران
در ادامه، با ارائه شرح مختصری از بیمارانی که در این پژوهش حضور یافتند، به معرفی آنها میپردازیم.
۳-۴-۱- بیمار اول
آزمودنی اول: خانمی۳۵ ساله، متأهل و دیپلم که دارای دو فرزند است که حدود ۱۲ سال از ازدواج آنها میگذرد، وی از همان ابتدای ازدواج نسبت به برقراری رابطه جنسی با همسر خود شور و اشتیاقی نداشته، اما بههرحال هرزمانی که همسرش از او تقاضا میکرده به این رابطه تن میداده است.
شکایت اصلی بیمار از بیمیلی شدید او نسبت به رابطه جنسی با همسرش بود. بیمار عنوان کرد که این علائم را از ابتدای ازدواج داشته اما با گذشت زمان رفتهرفته بدتر شده و در حال حاضر به هر شیوه ممکن از برقراری رابطه با همسرش طفره میرود وی همچنین از شکایت همسرش از این شرایط نیز ناراحت بود. این خانم در یک خانواده پرجمعیت دریکی از شهرستانهای مرزی کشور بزرگشده بود و بعد از ازدواجش به کرج نقلمکان کرده بود. او دو فرزند پسر دارد که پسر اول او که ۱۰ ساله است به سندرم داون مبتلا است. به نظر میرسید که علائم کمکاری میل جنسی او بعد از تولد فرزندش شدیدتر شده و احساس گناهی که وی بابت تولد این فرزند در خود احساس میکرد به تشدید کمکاری میل جنسی او دامن زده بود. بعد از مصاحبه بالینی و تکمیل پرسشنامه هالبرت، مشاهده شد که بیمار احقاق جنسی بسیار پایینی داشت.
۳-۴-۲- بیمار دوم
بیمار دوم خانمی۲۷ ساله، دارای مدرک کارشناسی حسابداری بود، ۲ سال بود که ازدواج کرده بود و شکایت اصلی او عدم تمایل به برقراری رابطه با همسرش بود. فرزندی نداشت و از اینکه نمیتوانست مثل زنان جوان هم سن و سال خودش برای رابطه جنسی با همسرش اشتیاق داشته باشد ناراحت بود. به خصوص همسر او نیز از این مسئله در عذاب و ناراحتی بود. همین مسئله منجر به بروز تعارضات شدید زناشویی بین آنها شده بود و درگیر رفتارهای خشونتآمیز با یکدیگر شده بودند. بیمار هنگام مراجعه انگیزه زیادی برای درمان نداشت و بیشتر به پایان دادن به زندگی مشترک خود میاندیشید و به اصرار همسرش بود که حاضر به شرکت در جلسات شده بود؛ اما از جلسه دوم به بعد انگیزه تغییر پیدا کرد و در انجام تکالیف و حضور بهموقع در جلسات همکاری میکرد. بیمار در سن ۱۴ سالگی پدرش را ازدستداده بود. فرزند سوم از چهار فرزند بود.
۳-۴-۳- بیمار سوم
بیمار سوم خانمی متأهل ۲۴ ساله بود، دیپلم داشت و صاحب یک فرزند ۵ ساله بود. شکایت اصلی بیمار نداشتن احساسات جنسی و تمایلات جنسی بود و بنا به اظهار خودش از زمانی که یادش میآمده همینگونه بوده و هیچ دورهای در زندگیاش نبوده که شور و اشتیاق جنسی و تمایل به برقراری رابطه جنسی داشته باشد. بیمار در سن هفتسالگی مادرش را ازدستداده بود؛ و با نامادری بزرگشده بود، در طول جلسات درمان مشخص شد که بیمار توسط برادر نامادریاش در کودکی مورد آزار و اذیت جنسی قرار میگرفته است و از ترس تنبیه هرگز جرئت مطرح کردن این موضوع را نداشته و در سن ۱۸ سالگی با اولین خواستگار خود با انگیزه فرار از شرایط نامناسب خانه پدری بدون کوچکترین احساس و علاقهای ازدواج میکند و هنگام حضور در جلسات اولیه خیلی بیتفاوت به نظر میرسید و بیشتر به اصرار همسرش آنجا بود ولی از جلسه سوم به بعد انگیزه بیشتری برای تغییر و ادامه پیدا کرد.
۳-۵- ابزارهای پژوهش
در ادامه ابزارهایی که در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفتهاند، معرفی میشود.
۳-۵-۱- پرسشنامه میل جنسی هالبرت (HISD)
این آزمون در سال ۱۹۹۲ توسط دیوید فارلی هالبرت برای سنجش میزان تمایل جنسی بارز در فعالیتهای جنسی ساختهشده است. یکی از ویژگیهای این آزمون این است که تحت تأثیر پاسخهای مبتنی بر تمایل جامعه قرار نمیگیرد. آزمون شامل ۲۵ سؤال است و در انتخاب گزینههای آن از مقیاس ۵ درجهای لیکرت استفاده شده است. گزینهها از همیشه تا هرگز متغیر است و هر سؤال بین ۰ تا ۴ نمره میتواند داشته باشد.این شاخص توسط شفیعی (۱۳۸۴) روی ۴۰ دانشجوی زن متأهل اجرا شد که ضریب آلفای کرونباخ آن ۹۲/۰ به دست آمد. در اجرای شاخص تمایل جنسی هالبرت اعتبار آزمون-بازآزمون ۸۶/۰ به دست آمد. در اجرای آن توسط شفیعی (۱۳۸۴) روی ۴۰ دانشجوی زن متأهل ضریب آلفای کرونباخ ۹۲/۰ بود. در اجرای مجدد آن توسط بای (۱۳۸۷) بر روی ۱۵ زن تحصیلکرده متأهل ضریب آلفای کل آزمون به دست آمد.این شاخص دارای روایی محتوایی ساختاریافته با ثبات درونی ۸۹/۰ است. بنا به نظرسنجی اساتید و صاحبنظران از روایی محتوایی مناسبی برخوردار است (ثنایی و همکاران، ۱۳۸۷).
۳-۵-۲- پرسشنامه احقاق جنسی هالبرت (HISA)
این آزمون در سال ۱۹۹۲ توسط دیوید فارلی هالبرت برای سنجش میزان احقاق جنسی زنان در تعامل با دیگران تدوین شد (اپت و هالبرت، ۱۹۹۲). آزمون شامل ۲۵ سؤال است و در انتخاب گزینههای آن از مقیاس ۵ درجهای لیکرت استفاده شده است. گزینهها از همیشه تا هرگز متغیر است و هر سؤال بین ۰ تا ۴ نمره میتواند داشته باشد. شاخص احقاق جنسی هالبرت توسط شفیعی (۱۳۸۴) روی ۴۰ دانشجوی زن متأهل اجرا شد که ضریب آلفای کرونباخ آن ۸۷/۰ به دست آمد.این شاخص دارای روایی محتوایی ساختاریافته با ثبات درونی ۹۱/۰ است. بنا به نظرسنجی اساتید و صاحبنظران از روایی محتوایی مناسبی برخوردار است (ثنایی و همکاران، ۱۳۸۷).
۳-۵-۳- پرسشنامه تعارضات زناشویی (MCQ)
پرسشنامه تعارضات زناشویی یک ابزار ۵۴ سؤالی است که برای سنجیدن تعارضهای زناشویی و بر مبنای تجربیات بالینی دکتر باقر ثنایی ساختهشده است.این پرسشنامه ۸ بعد از تعارضات زناشویی را میسنجد که عبارتاند از کاهش همکاری، کاهش رابطه جنسی، افزایش واکنشهای هیجانی، افزایش جلب حمایت فرزندان، افزایش رابطه فردی با خویشاوندان خود، کاهش رابطه خانوادگی با خویشاوندان همسر، جدا کردن امور مالی از یکدیگر و کاهش ارتباط مؤثر (ثنایی، براتی و بوستانیپور، ۱۳۸۶). هر سؤال دارای ۵ گزینه است که از ۱ تا ۵ نمرهگذاری میشوند. حداکثر نمره قابل کسب در پرسشنامه ۲۷۰ و حداقل آن ۵۴ است. در این ابزار نمره بیشتر به معنی تعارض بیشتر و نمره کمتر به معنی رابطه بهتر است. هنجار (نرم)این پرسشنامه بر حسب نمره های استاندارد برای گروههای مطالعه و زنان و مردان به تفکیک محاسبهشده است. محتوای مؤلفه های پرسشنامه بهگونهای تهیهشده که با متغیر موردنظر (تعارضات زناشویی) ارتباط نزدیک و مستقیمی دارند. مطالعات روانسنجی نشان داده است که این پرسشنامه دارای روایی محتوایی مطلوب است. ضریب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه ۷۱/۰ و برای هفت مقیاس آن از۶۰/۰ (کاهش رابطه جنسی) تا ۸۱/۰ (کاهش رابطه با خانواده همسر) متغیر بوده است (ثنایی، ۱۳۷۹). براتی و ثنایی بهمنظور اندازهگیری پایایی و روایی، پرسشنامه مذکور را روی یک گروه ۱۱۱ نفری متشکل از ۵۳ مرد و ۵۸ زن که برای رفع تعارضات زناشویی خود به مراجع قضایی یا مرکز مشاوره مراجعه کرده بودند و نیز یک گروه گواه ۱۰۸ نفری زوجهای عادی متشکل از ۵۳ مرد و ۵۵ زن اجرا کردند. مقایسه میانگین دو گروه سازگار و ناسازگار در مردان و زنان بیانگر وجود تفاوت معناداری بین آنها میباشد که میتواند دال بر قدرت تمیز آزمون در تشخیص زوجهای متعارض از نامتعارض باشد (ثنایی و همکاران، ۱۳۷۹).
۳-۵-۴- پرسشنامه ذهنآگاهی بائر و همکاران (FFMQ)[378]
این پرسشنامه یک مقیاس خود سنجی ۳۹ مادهای است. بررسیها نشان داده است که همسانی درونی عاملها مناسب بوده و ضریب آلفا در گسترهای بین ۷۵/۰ (در عامل غیر واکنش بودن) تا ۹۱/۰ (در عامل توصیف) قرار دارد. همبستگی بین عاملها متوسط و در تمام موارد معنیدار بوده و در طیفی بین ۱۵/۰ تا ۳۴/۰ قرار دارد (نئوسر[۳۷۹]، ۲۰۱۰). در مطالعهای که بر روی اعتباریابی و پایایی این پرسشنامه در ایران انجامگرفته است، ضریب همبستگی پیشآزمون ـ باز آزمون این پرسشنامه در نمونه ایرانی بین ۵۷/۰ (غیر قضاوتی بودن) تا ۸۴/۰ (مشاهده) مشاهده شد. همچنین ضریب آلفا در حد قابلقبول ۵۵/۰ (در عامل غیر واکنش بودن) تا ۸۳/۰ (در عامل توصیف) به دست آمد (احمدوند و همکاران، ۱۳۹۱). نمره بیشتر در این پرسشنامه به معنای ذهنآگاهی بالاتر است.
۳-۶- فرایند درمان
در این پژوهش از شیوه شناختدرمانی مبتنی بر ذهنآگاهی استفاده شد که در ادامه به توضیح آن میپردازیم.
درمان شناختی مبتنی بر ذهنآگاهی
برنامهی درمان برای دو آزمودنی که تحت درمان شناختی مبتنی بر ذهنآگاهی قرار گرفتند در ۸ جلسه و بهصورت فردی ارائه شده است. هر جلسه به مدت ۹۰ دقیقه است که شامل انجام تمرینها، بحث در مورد تمرینها و بررسی تکالیف هر جلسه است. برای سرفصلها، موضوعات، تمرینها و تکالیف هر جلسه از درمان مربوطه از راهنمای عملی شناختی درمانی مبتنی بر ذهنآگاهی (سگال، ویلیامز و تیزدیل،ترجمهی محمدخانی و همکاران، ۱۳۸۶)، استفاده شده است. برنامهی درمان بهصورت خلاصه در زیر آورده شده است.
۳-۶-۱- جلسه اول: هدایت خودکار
هدف این جلسه آموزش این مطلب است که به موقعیتها بهجای پاسخ خودکار، بهصورت انتخابی پاسخ دهیم. ما میتوانیم با تمرین، به آگاهی بیشتری درباره اینکه توجه ما کجاست دستیابیم و آگاهانه کانون توجه خود را بارها و بارها تغییر دهیم. این کار به این صورت آغاز میشود، در هرلحظه توجهمان را به قسمت های مختلف بدن معطوف میکنیم. ما همچنین بهصورت ارادی توجه و آگاهی خود را بهجاهای مختلف بدن معطوف میکنیم.