تاریخ اسماعیلیه یا هدایت المؤمنین الطالبین
این اثر در اوایل قرن ۱۹ یا اوایل قرن ۲۰میلادی در بمبئی توسط یکی از نزدیکان پیشوای اسماعیلی،آقاخان سوم سلطان محمد شاه نوشته شد.محمدبن زین العابدین خراسانی فدائی نویسنده کتاب، به کتابخانه آقاخان در شهر پونه دسترسی داشته است . خراسانی فدائی به بررسی وضعیت اسماعیلیان ایران از زمان حسن صباح می پردازد و سلسله ائمه اسماعیلیان را تا آقاخان سوم ذکر می کند ،بیشترین مباحث کتاب مربوط به زندگی آقاخان سوم می باشد ، در این کتاب حوادث مربوط به اسماعیلیان تا پایان زندگی آقاخان سوم مورد بررسی قرار گرفته است. خراسانی فدائی در پی اثبات قانونی بودن فرمانروایی امامان اسماعیلی و آقاخان ها واثبات حق وراثت امامان اسماعیلی از امام علی(ع) تا دوران معاصر بوده است .این کتاب در سال۱۳۶۲ش ،به تصحیح و اهتمام الکساندر سیمیونوف توسط انتشارات اساطیر به چاپ رسید . در این پژوهش از این کتاب در شرح زندگی آقاخان ها و حوادث زمان آن ها خصوصا آقاخان سوم استفاده شده است.
۱-۵-۲-منابع تاریخی
جامع التواریخ
این کتاب از مهمترین کتاب هایی است که درخصوص حکومت مغولان همراه باجزئیات بسیار دقیقی نگاشته شده است.کتاب اثر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی می باشد.نشر البرز این کتاب را در سال۱۳۷۳،به تصحیح و تحشیه محمد روشن و مصطفی موسوی منتشر کرد. این کتاب در چهار مجلد توسط نشر البرز منتشر شد که جلد اول آن به بیان اقوام ترک و مغول و اجداد ونوادگان آنها تا ابتدای تولوی خان می پردازد ،جلد دوم حوادث حکومت مغولان از تولای خان تا پایان غازان خان را ذکر کرده است.جلدهای چهارم و پنجم شامل تصحیحات و فهرست آیات و اشعار می باشد.
در این پژوهش، از جلد دوم این کتاب در زمینه حمله مغولان به قلاع اسماعیلیه استفاده شده است.
سیرالملوک(سیاست نامه)
خواجه نظام الملک طوسی وزیر معروف ملکشاه سلجوقی ،در قرن پنجم کتاب را به رشته تحریر درآورده است.این کتاب در پنجاه فصل تدوین شده است که مربوط به آئین مملکت داری می باشد. این کتاب را شرکت انتشارات علمی و فرهنگی برای نهمین بار در سال۱۳۸۹،به اهتمام هیوبرت دارک در یک مجلد به چاپ رسانید.
در این پزوهش ،از این کتاب در بخش مربوط به آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران و اولین داعیان اسماعیلی در ایران استفاده شد.
ناسخ التواریخ
این کتاب در دو مجلد تاریخ قاجاریان از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه را ذکر کرده است که در سال ۱۳۷۷توسط انتشارات اساطیر به اهتمام جمشید کیانفر انتشار یافت .
حوادث این دوره معین از زمان قاجار در این کتاب ذیل هر سال آمده است .ذیل حوادث سال۱۲۶۵ق ،سپهر به شورش آقاخان محلاتی از ابتدای آن تا گریختن او از ایران پرداخته است
در این پژوهش ،از این کتاب در زمینه همراهی فرقه عطاءالهی با آقا خان و انگیزه آقاخان برای شورش استفاده شده است
۱-۵-۳-تحقیقات تاریخی
دموکراسی و آزادی در هند
این کتاب نیز در یک مجلددر سال۱۳۲۹ش، توسط عبدالرحمن سیف آزاد، تدوین شده است . کتاب با هدف بررسی تاریخ هند و تحولات آن و اشاره به شخصیت ها و گروه های مذهبی کشور هندوستان به نگارش در آمده است .فصل انتهای کتاب بیان کننده جزئیات دقیقی از وضعیت اجتماعی اسماعیلیان و آداب و رسوم آنها است.در این کتاب به نحوی شایسته از زندگی آقاخان سوم تمجید شده است و خلال مباحث اصلی کتاب ، به بسیاری از آداب و رسوم اجتماعی اسماعیلیان در ایران اشاره شده است.
در این پژوهش ، از این کتاب در خصوص سلسله امامان اسماعیلی و آداب و رسوم اسماعیلیان در ایران استفاده شده است.
اعلام اسماعیلیه
مصطفی غالب نویسنده کتاب از اسماعیلیان معاصر سوریه ای می باشد .این کتاب در سال ۱۹۶۴میلادی توسط انتشارات دارالیقظه العربیه به چاپ رسید .کتاب با توضیحاتی درخصوص اسماعیلیان و دعوت آنها ، داعیان اسماعیلی و تعداد آنها و نحوه کارشان آغاز می شود ،سپس سلسله امامان اسماعیلی را تا زمان آقاخان سوم و فعالیت های او پیگیری می کند .در این پژوهش از این کتاب در شرح زندگی آقاخان ها و همچنین داعیان اسماعیلی استفاده شده است.
آقاخان ها
این کتاب در یک مجلد در سال ۱۳۶۷ توسط ماهر بوس نوشته شده است ،وانتشارات کتاب سرا آن را به چاپ رسانده است . این کتاب تنها اثری است که زندگی آقاخان اول تا چهارم را بررسی نموده است. ساختار کتاب بررسی تاریخ آقاخان ها به صورتی بسیار دقیق و جزئی می باشد ، اطلاعات موجود در این کتاب در سایر کتاب هایی که در زمینه زندگی آقاخان ها نوشته شده اند نیامده است .
در این پژوهش از این کتاب در بخش چهارم ، زندگی و اقدامات آقاخان چهارم استفاده شده است
شورش آقاخان محلاتی و چند مقاله دیگر
این کتاب در یک جلد توسط حامد الگار تدوین شد و انتشارات توس در سال ۱۳۷۰ ش ، با ترجمه ابوالقاسم سری آن را منتشر کرد .در این کتاب وضعیت اسماعیلیان در ایران پس از الموت بررسی شده است و در این زمینه اشاراتی به دوران ستر و علنی کردن دوباره امامت توسط امامان اسماعیلی شده است و در پایان شورش آقاخان محلاتی به شیوه ای نقادانه موردبررسی قرار گرفته است.
در این پژوهش از این اثر در نقد شورش آقاخان اول استفاده شده است.
تاریخ و عقاید اسماعیلیه آقاخانیه
این اثر درسال ۱۳۸۱ش،توسط میثم تارم یک مجلد تدوین و از سوی مرکز کرمان شناسی چاپ شده است. این کتاب تاریخ مختصری از اسماعیلیان ایران از الموت تا زمان آقاخان ها را بررسی کرده است .این کتاب تاریخ اجتماعی اسماعیلیان ایران در دوره معاصر و شهرهای اسماعیلی نشین ایران را به نحو احسن بررسی نموده است . این کتاب از مهمترین و کاملترین کتاب هایی می باشد که در دوران معاصر توسط اسماعیلیان ایران و به قلم نویسنده ای ایرانی نوشته شده است . وضعیت اسماعیلیان ایران در دوره معاصر به خوبی در این کتاب بیان شده است.
در این پژوهش از این کتاب در بخش چهارم ،در زمینه وضعیت اجتماعی اسماعیلیان معاصر، فرقه های فرعی اسماعیلیان، انشعابات اسماعیلیان و پراکندگی شهری اسماعیلیان استفاده شده است.
فرقه اسماعیلیه
این کتاب در یک جلد توسط مارشال ج.س.هاجسن تألیف شده است .شرکت انتشارات
علمی و فرهنگی در سال ۱۳۸۳ش، برای اولین بار این کتاب را با ترجمه فریدون بدره ای منتشر کرد . کتاب در دوازده فصل تدوین شده است ، از ابتدای جانشینی پیامبر(ص) تا شکل گیری اسماعیلیان نزاری در ایران و سپس سقوط آنها به دست مغولان در این کتاب ذکر شده است و اشاراتی هم به اسماعیلیان شام در این کتاب آمده است.
در این پژوهش،از فصل ۵این کتاب در زمینه فدائیان اسماعیلی و قتل ها و آدمکشی های نزاریان استفاده شده است
اسماعیلیه و ایران مجموعه مقالات
فرهاد دفتری نویسنده معروفی که در زمینه اسماعیلیان دارای آثار معروفی است، به جمع آوری تعدادی از مقالاتی پرداخته است که مرتبط با اسماعیلیان ایران بوده است.این کتاب در یک جلد تدوین شده و نشر فرزان روز در سال ۱۳۸۹ش آن را به چاپ رسانیده است .دلایل قیام حسن صباح علیه سلجوقیان ، وضعیت اسماعیلیان در الموت ،تأسیس انجمن اسماعیلی و مؤسسه تحقیقات اسماعیلیه ،امامان اسماعیلی ساکن در کرمان و نواحی اطراف آن و اشاراتی به زندگی و اقدامات امامان معاصر اسماعیلیه از مهمترین محتویات این مقالات می باشند.
در این پژوهش از این کتاب در شرح انگیزه های حسن صباح در قیام علیه سلجوقیان استفاده شده است.
مختصری در تاریخ اسماعیلیه سنّت های یک جماعت مسلمان
این کتاب اثری است از فرهاد دفتری ،در سال ۱۳۷۸ ش،با ترجمه ی فریدون بدره ای برای نخستین بار چاپ شد.نشر و پژوهش فرزان روز آن را منتشر کرد .
کتاب در یک مجلد و پنج فصل تدوین شده است ،فصل اول درمورد تاریخنگاری اسماعیلیان، فصل دوم درمورد سرآغاز و تاریخ اولیه اسماعیلیان،فصل سوم درمورد عصر فاطمیان،فصل چهارم درمورد دوره الموت در تاریخ نزاری و فصل پنجم در خصوص تحولات دوره معاصر اسماعیلیان می باشد.
در این پژوهش ،از این کتاب از فصل های چهارم و پنجم در خصوص وضعیت اجتماعی اسماعیلیان الموت و پس از آن تا دوران معاصر استفاده شده است .
فصل دوم
مروری گذرا بر تاریخچه حضور اسماعیلیان در ایران از ابتدا تا آغاز انقلاب مشروطه۱۲۸۵ش/۱۹۰۶م
۲-۱-آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران و اولین داعیان آن ها
دعوت اسماعیلیان در سده سوم هجری ،در شمال غرب،غرب و مرکز ایران آغاز شد .اسماعیلیان پیش از حمله مغول صمیمانه ترین پیوندها را با ایران داشته اند.اولین داعی این مناطق را فردی به نام خلف دانسته اند ،که به عنوان داعی از طرف عبدالله بن میمون قداح به این مناطق که شیعه نشین بودند فرستاده شد تا بتواند به تبلیغ آئین خود بپردازد. او به ناحیه پشاپویه از نواحی کلین ری آمد و زمینه دعوت اسماعیلیان را فراهم کرد .پس از او پسرش احمد و سپس فردی به نام غیاث به جانشینی او رسیدند .(طوسی،۲۸۳:۱۳۸۹).غیاث کتابی به اسم البیان نوشت و احکام و آداب شریعت را در آن بیان کرد .غیاث به مناظره با اهل سنّت پرداخت. در زمان او در سال ۲۸۰ق ،مذهب اسماعیلیان آشکارشد.(طوسی،۲۸۵:۱۳۸۹).غیاث پس از فاش شدن مذهب اسماعیلیان در ری به خراسان و مرورود گریخت ، و با فردی به اسم امیر حسین علی مرورودی آشنا شد و او را به آئین خود درآورد
از طریق امیرحسین مرورودی افراد زیادی به کیش اسماعیلیان درآمدند.غیاث دوباره به ری برگشت و ابوحاتم نامی را مشغول دعوت در منطقه ری کرد.پس از غیاث ،اسماعیلیان با یکی از نوادگان خلف بیعت کردند و پس از او پسرش ابوجعفر ،جانشین او شد.ابوجعفر ،بیمار شد و ابوحاتم لیثی را که همان ابوحاتم رازی معروف است، به عنوان جانشین خود برگزید .در زمان ابوحاتم دعوت اسماعیلیان به سرعت پیشرفت کرد و داعیانی به شهرهای مختلف مانند طبرستان،گرگان،آذربایجان واصفهان فرستاد و او را مأمور تبلیغ آئین اسماعیلیان کرد. امیر ری احمد بن علی ،در زمان ابوحاتم لیثی ،دعوت اسماعیلیان را پذیرفت.ابوحاتم رازی،کتاب های معروف الزینه ، النبوه و الاصلاح را نوشت و در سال۳۲۲ق/۹۳۴م،از دنیا رفت . از سوی دیگر در خراسان دعوت اسماعیلیان ، مدتی پس از ری آغاز شد .منابع از او ابوعبدالله خادم به عنوان اولین داعی خراسان یاد می کنند (همدانی،۱۲:۱۳۵۶). پس از او ابو عبدالله شعرانی و سپس حسین مرورودی به جانشینی اش رسیدند.پس از حسین مرورودی ،محمد نخشبی به نیابت رسید. او توانست افراد زیادی از درباریان و معتمدان و نزدیکان پادشاه را با خود همراه کند.پس از اندک مدتی نصربن احمد سامانی هم آئین او را پذیرفت،باعث شد درباریان و علماء علیه نصربن احمد توطئه کنند و پسرش نوح بن نصر را به حکومت بنشانند. (طوسی ،۲۸۸:۱۳۸۹-۲۸۹) .تاریخ اسماعیلیان این دوره پر از فراز و نشیب می باشد گاهی امید دردست گرفتن دوباره امور بسیار کاهش می یافت و گاهی امور آن چنان خوب پیش می رفت که داعیانی مانند ابویعقوب سجستانی به بهترین شکل به تبلیغ می پرداختند.
به این شیوه ،اولین داعیان اسماعیلی در شمال غرب،غرب و مرکز ایران فعالیت می کردند و دامنه نفوذ خود را تا شرق ایران هم گسترش دادند.
دوازده داعی در مناطق عرب ،ترک ،بربر،حبشی و فارس وجود داشت که این دوازده نفر داعیان اصلی بودند و نمایندگانی را از طرف خود مشخص می کردند و به سایر سرزمین ها می فرستادند . این نمایندگان یا نقیب ها مانند وزیر برای داعی بودند .(غالب،۲۰:۱۹۶۴).این داعیان در طول تاریخ اسماعیلیان ،در ایران و سایر نقاط اسماعیلی نشین نقش مهمی داشتندو باعث حفظ نهضت شدند.داعیان و نقیبان ایرانی معمولا از میان خود ایرانی ها انتخاب می شدند .پس از این داعیان اولیه ،افراد مشهوری مانند ابویعقوب سجستانی،احمد حمیدالدین کرمانی، هبه الله المؤیدفی دین الله شیرازی،ناصرخسرو و افراد دیگری به تبلیغ آئین اسماعیلی پرداختند.هرکدام از این داعیان ،عقاید و جهانبینی اسماعیلیان را تنظیم و به نوبت خود تکمیل کردند و باعث گسترش دعوت اسماعیلیان شدند. شاخصترین چهره مبلغان اسماعیلی در قرن پنجم ،ناصر خسرو قبادیانی بود . فعالیت او از آغاز عهد سلجوقی شروع شد.
نخستین داعیان در ایران بر امامت محمدبن اسماعیل تأکید داشتند و این مسأله را تبلیغ می کردند
در این دوران دید عموم مردم نسبت به اسماعیلیان مناسب نبود .این مطلب از عنوان هایی که بر این فرقه اطلاق می گشت ،معلوم می شود .اسماعیلیان را تحت عنوان کافران می شناختند .
اسماعیلیان هر زمانی که در منطقه ای دعوت خود را آشکار می کردند ،نامی و لقبی پیدا می کردندو در هر شهرو ولایتی آنها را بنامی دیگر می خواندند واما همه درمعنی یکی هستند.(طوسی،۳۱۰:۱۳۸۹).تا مدت ها پس از دعوت اسماعیلیان در ایران ،جهت دعوت و عقاید آنان با سایر اسماعیلیان،یکسان بود هرچند نام های متفاوتی بر آنان نهاده می شد :سبعی،رافضی ،باطنی،قرمطی و تعلیمی از جمله این نام ها بودند .
کثرت این نام ها و عنوان ها که از سوی دیگران و اغلب مخالفان به آن ها داده می شد ،حاکی از اهمیت این فرقه در قرون گذشته از قرن سوم تا هفتم هجری و موقعیت سیاسی و فکری متفاوت آنها بوده است.(فضایی،۲۳:۱۳۷۴).
۲-۲-دعوت جدید
دعوت جدید ،همان دعوت جدید حسن صباح در ایران می باشد .این دعوت آن اندازه اهمیت داشت که عده ای در تعیین آغاز دعوت اسماعیلیان در ایران به آن استناد کرده اند و گمان کرده اند که دعوت اسماعیلیه در ایران از زمان ملکشاه سلجوقی یعنی فاصله زمانی ۴۶۵ الی ۴۸۵ق/۱۰۷۲-۱۰۹۲م انتشار یافت (عثمان ،۱۴۱۹ه،۱۹۹۸م:۲۵).
دانلود فایل ها در رابطه با : بررسی وضعیت اجتماعی اسماعیلیان ایران از مشروطه تا ...