منبع : بنی اسدی ، ۱۳۷۴ ، ص ۸۵
۱۳-۴- مسجد و تکیه روستای سبحان
روستای سبحان تقریباً در سمت جنوب غرب شهرستـان دامغـان واقـع گـردیده است . در این روستا قلعه ای قدیمی واقع شده که در انتهای قلعه در ضلع جنوب شرقی آن تکیه و مسجدی ساخته شده است . مسجد آن دارای یک ستون مربع شکل قطور در وسط شبستان است که چهار طاق قوسی شکل از ستون به دیوارهای اطراف متصل شده است و در چهار قسمتی که به وسیله قوس ها ایجاد گردیده چهار گنبد زده شده است . درب ورودی مسجد از سمت جنوب می باشد و دارای چهار پنجره که دو عدد آن در سمت شرق و دو عدد در سمت جنوب واقع شده می باشد . از مسجد یک درب ورودی دیگر به تکیه یا حسینیه دارد . حسینیه به صورت چهار ایوانی احداث گردیده است . در کنار درب ورودی مسجد به حسینیه در سمت راست اطاق مانندی ساخته شده که فعلاً سقف آن تخریب گردیده است . در داخل این اطاق مانند طاقچه هایی تعبیه شده است .
از حسینیه مذکور یک درب به سمت غرب دارد که در کنار این ورودی از خارج حسینیه یک دالان مانندی واقع شده که به ایوان های سمت شمال حسینیه راه می یابد که این قسمت احتمالاً ورودی برای خانم ها بوده که جهت تماشای مراسم عزاداری از این دالان وارد ایوان های شمالی شده اند . در سمت راست ورودی هشتی یک اطاق ساخته شده که با یک پله به داخل آن راه می یابد . در سمت شرق هشتی نیز یک اطاق ساخته شده است . در پشت حسینیه و مسجد بناهای دیگر نیز وجود داشته که فعلاً به صورت مخروبه درآمده است . (بنی اسدی ، ۱۳۷۴ ، ص۱۰۰)
۱۳-۴- خانه لطفی
خانه لطفی از بناهای دوره قاجاریه می باشد که شامل قسمت های مختلفی است که عبارتند از : حیاط بیرونی – اندرونی – حیاط پشت حیاط اندورنی – خانه مستخدمین و اصطبل . ورودی اصلی بنا از طرف بالا محله است که دارای تزئینات آجری بوده و در طرفین آن طاق نماهایی ایجاد شده است . سپس حیاط واقع شده که شامل درختان انار و حوضی در وسط است . در سمت روبه روی ورودی ، ساختمان دو طبقه ای ساخته شده که طبقه اول آن زیرزمین و طبقه دوم آن که توسط ۵ پله به آن راه می یابد ، شامل ایوان با چهار ستون گچی و سرستون های گچ بری شده می باشد . در انتهای ایوان سه اطاق قراردارد که اطاق وسطی وسیع تر و بنام پنج دری خوانده می شود . یکـی از اطـاق هـا بـه صـورت آشپـزخـانه استفـاده می شود . در پشت دیوار قسمت ورودی ، حیاط اندرونی دیگری قرار دارد که شامل حیاط ، آب انبار و یک اطاق است . در کنار حیاط اندرونی اصلی اصطبلی قرار دارد که دارای سقف های گنبدی به صورت ۶ گنبد کوچک است . (حقیقت ، ۱۳۷۳ ، ص۴۴)
۱۴-۴- خانه آقای ابراهیمی
این خانه در ابتدای محله امام و روبه روی کتاب خانه عمومی شماره ۱ اداره ارشاد قرار گرفته است . ورودی آن به صورت سه طاق هلالی است که وسطی بزرگ تر از دو طاق طرفین می باشد فاقد درب است . پس از آن هشتی قرار دارد که در دو ضلع انتهای هشتی دو درب وجود دارد . این خانه به شکل اندرونی و بیرونی ساخته شده است که یکی از درب ها به اندرونی و دیگری به بیرونی راه می یابد .(حقیقت، ۱۳۷۹،ص۴۸)
۱۶-۴- خانه میر رحیمی
این بنا در محله بالا محله دامغان قرار دارد . درب ورودی آن روبروی خیابان خندق قرار دارد . دارای حیاط وسیع با یک درخت توت قدیمی است . ورودی آن در طرف شرق واقع شده شامل دو ورودی با طاق هلالی قمی است یک ردیف پنجره بر روی ورودی ها در قسمت بالا به صورت سرتاسری زده شده که دارای طاق جناقی تند است . یکی از ورودی ها که در سمت جنوب شرقی واقع شده به آشپزخانه و اطاق تالار مانند راه می یابد و یک ورودی نیز در قسمت شمال شرقی است که به وسیله یک پاگرد به اطاق و از آنجا به اطاق تالار مانند و اطاق پشت سر اطاق اولی راه پیدا می کند . زیباتـرین قسمت ایـن خانه اطاق تـالار مانند آن است که پـلان آن به شکل چلیپا می باشد . (جعفرپوروهمکار،۱۳۶۸،ص۴۹)
۱۷-۴- ساختمان روستای عباس آباد
ساختمان فوق در روستای عباس آباد در ۷ کیلومتری دامغان بالغ بر ۲۵ هزار مترمربع می باشد . ساختمان مسکونی (بیرونی اندرونی) و دارای ۱۴ اطاق حدود یک هزار مترمربع زیر بنا می باشد . اطاق ها از جلوه خاصی برخوردار می باشد و از ۳ طرف محصور به باغ می باشد و دارای دو باربند جهت احشام و اسبان بوده است . سازنده آن شخصی به نام اسماعیل خان زردهی و حاکم وقت آن زمان بوده است.(جعفرپوروهمکار،۱۳۶۸،ص۴۹)
۱۸-۴- تپه حصار دامغان
تپه حصار واقع در حاشیه جنوبی شهر دامغان برای نخستین بار توسط اشمیت از دانشگاه پنسیلوانیا در سال ۱۳۱۲ مورد کاوش قرار گرفت . بر اثر این کاوش ها روشن شد که این محوطه باستانی دارای سه دوره اصلی فرهنگی از اواخر نوسنگی تا پایان عصر مفرغ است .
بر اثر کاوش ها روشن شد که تپه حصار در هزاره های چهارم و سوم قبل از میلاد یکی از مراکز مهم تولیدی برای ساخت انواع اقلام صادراتی نظیر اشیای سنگی و فلزی در فلات ایران بوده است .
در سال ۱۳۷۳ تپه حصار برای سومین بار مورد کاوش قرار گرفت . نتایجی قابل توجه در بر داشت از جمله کشف شماری گل نبشته به خط میخی بابلی قدیم که هنوز خوانده نشده است . این گل نبشته ها که قدمت آن ها به حدود ۲۲۰۰ – ۲۰۰۰ ق م برمی گردد ، شاهد بسیار خوبی بر وجود مبادلات فرهنگی بین تمدن های بین النهرین و فلات ایران است که جزئیات آن هنوز بر ما روشن نیست .
بر اسـاس یافته های به دست آمده و سن سنجی های مطلق به روش کـربن ۱۴ تـاریـخ قـدیمـی تـرین لایـه های تپه حصار به اواسط هزاره پنجم قبل از میلاد باز می گردد . استقرار در تپه حصار ظاهراً تا حدود ۱۷۰۰ قبل از میلاد به طور پیوسته ادامه داشته است و پس از آن هیچ گاه مورد سکونت قرار نگرفت .(کشاورزدامغانی،۱۳۷۵،ص۸۵)
شکل شماره ۱۷ : تپه حصار دامغان
منبع : سایت تاریخانه www . tarikhaneh . com
۱۹-۴- گوهر قلعه
این قلعه حدود ۵/۱ کیلومتری روستا در مسیر ارتباطی کلاته – دامغان بر روی یک تپه واقع شده و از آثار پیش از اسلام است . .(کشاورزدامغانی،۱۳۷۵،ص۹۰)
۲۰-۴- قلعه های کوهستانی منصور کوه
دامنه های شمالی شهرستان دامغان ویرانه های دژی دیرینه را در خود قرار داده است که دیدار از آن برای هر کوهنورد و علاقمند به طبیعت و تاریخ ایران شگفت آور و تحسین برانگیزاست. تنها مسیر راحت برای دست یابی به قلعه منصور کوه آن است که ۱۷ کیلومتر مسیر جاده دامغان به چشمه علی را پیموده و سپس هفت کیلومتر جاده خاکی سمت راست را در جهت شمال طی نموده تا به روستای خوش آب و هوایی کوچک به نام همین کوه و قلعه معروف است رسید . بقایای باقی مانده از قلعه در دامنه کوه و نیز قلعه بسیار بزرگی در بالای کوه قرار دارد و سقف آن ریخته است به حدود ۱۵ متر می رسد که در بدنه های آن سوراخ هایی مانند پنجره تعبیه شده است و از آنجا سربازان و مبارزان توانستند به منطقه اشراف داشته باشند . (مخلصی، ۱۳۷۵،ص۴۸)
۲۱-۴- برج چهل دختر دامغان
در مغرب شهر دامغان پشت بقعه امام زاده جعفر و کنار جاده دامغان به سمنان بنای آجری جالب توجهی وجود دارد ، که به نام چهل دختر معروف می باشد ، ارتفاع برج مذکور تقریباً ۱۵ متر و محیط خارجی آن ۲۳ متر و قطر داخلی آن ۵/۵ متر است . این برج که تقریباً به سبک برج طغرل ری بنا شده در سال ۴۴۶ هجری (۱۰۵۴ میلادی) به امر ابوشجاع ساخته شده است .
بر دور این برج کتیبه ای است ، به خط کوفی که خواندن آن بسیار مشکل می باشد .به طوری که هیچ گونه آثار خرابی در آن مشاهده نمی شود . در بالای در کوچک این برج که به جانب جنوب باز می شود کتیبه ای است از گچ به خط کوفی که گویا نام بانی آن را نوشته اند .
ساختمان چهل دختر دامغان سمنان از خشت خام بوده ، چون به مرور زمان قسمتی از آن فروریخته بوده و در قرن چهارم به دستور ابوشجاع مجدداً با درنظر داشتن طرح سابق آن ، منتهی با آجر و سقف مخروطی شکل بنا گردیده است . (مخلصی، ۱۳۷۵،ص۵۰)
شکل شماره ۱۸ : برج چهل دختر- دامغان
منبع : سایت تاریخانه www . tarikhaneh . com
۲۲-۴- مقبره شاهرخ میرزا
این مقبره در ضلع شمالی صحن امام زاده جعفر در شهر دامغان بنا گردیده و به شکل مربع می باشد که طول ضلع خارجی آن پنج متر و طول ضلع داخلی آن چهار متر است . این بنا دارای گنبدی مدور و کوچک است . ارتفاع ساختمان آن در حدود یازده متر است و به نام مقبره شاهرخ میرزا معروف شده است . (مخلصی، ۱۳۷۵،ص۵۱)
۲۳-۴- کویر رملی (شن های روان)
این منطقه کویری از حاشیه های جنوبی شهرستان دامغان شروع می شود و تا روستای یزدان آباد در ۷۵ کیلومتری شهر دامغـان ادامـه می یابد . منطقه مذکـور بـا پوشش گیـاهی تنک غـالباً در محاصره شن های روان است و هر چه جلوتر بروید به ویژه از روستاهای حسن آباد ، امروان و خورزان به بعد شن های روان شدت می یابد و کویر رملی صورت خود را نمایان تر می سازد . مقدار گیاهان به شدت کاهش می یابند و خاک زمین بیشتر نرم تر ، خشک تر و بی برتر می شود . در کویر رملی دامغان انبوه شن بیشتر از هر چیز دیگر به چشم می خورد خاکی زرد رنگ و متمایل به خاکستری و هر از گاهی چند بوته نازک کوچک و درختچه طاق و گز که در مبارزه هستی مشاهده می شود بادهای این شن های آجری رنگ و زرد تیره را به صورت تپه درمی آورد و این تپه ها با هر طوفانی جای خود را تغییر می دهند .(بنی اسدی،۱۳۷۴،ص۴۹)
۲۴-۴- تنگه زندان
تنگه زندان از جمله جاذبه های بی بدیل و نمونه کوهستان شهرستان دامغان است که در طی سال گردش گران و طبیعت دوستان فراوانی را به سوی دیدنی های بی شمار خود جذب می کند . این تنگه در ۱۷ کیلومتری شرق شمالی می باشد و در دامنه های جنوبی کوه سترگ کهکشان واقع شده است . تنگه دارای دیوارهای صخره ای و سنگی مرتفعی است که بسیار جذاب و سحرانگیز است .
آب بسیار خنک و گوارائی در مسیر تنگه جریان دارد وجود این آب و فراز و نشیب تنگه زمینه ایجاد آبشارک ها و آبشار زیبایی را فراهم آورده است که بر جذابیت های بی شمار تنگه افزوده است در بهار و تابستان مسیر تنگه و بیرون آن همه جا مشحون از علفزارهای سرسبز و گیاهان معطر و رنگارنگ کوهستانی است که بی تردید از دیدن آن همه تنوع و بوهای شامه نواز خیره و مسحور می شوید . (بنی اسدی،۱۳۷۴،ص۶۰)
۲۵-۴- سد شهید شاه چراغی
این سد در ۱۲ کیلومتری شمال شهر دامغان و در کنر تنگه ای موسوم به بزپل و مجاور کوه چکل شیر و بر روی رودخانه چشمه علی بسته شده است . هدف از ساخت سد انتقال آب رودخانه چشمه علی جهت آبیاری قسمتی از اراضی دشت جنوبی شهرستان و نیز کنترل و جلوگیری سیلاب های شمالی و نیز در آینده جهت تأمین کمبود آب آشامیدنی دامغان است . این سد چند منظوره علاوه بر ویژگی های بالا ، آب مورد احتیاج زراعی حدود ۱۵۰۰ هکتار از اراضی دشت را که از نظر کشاورزی فوق العاده مستعد و حاصل خیز می باشد را نیز تأمین می نماید این سد از نوع شنی با هسته رسی می باشد که ارتفاع آن کف رودخانه ۵۷ متر و ظرفیت آبگیری آن ۴۰ میلیون مترمکعب است . طول تاج آن ۲۲۷ متر و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۰۰ متر و طول مسیر آب پشت سد حدود ۶ کیلومتر می باشد . این منطقه اوقات فرح بخشی را برای گردش گران مهیا می سازد . (کشاورز دامغانی،۱۳۷۵،ص۵۵)
شکل شماره ۱۹ : سد شهید شاهچراغی- دامغان
منبع : سایت تاریخانه www . tarikhaneh . com
۲۶-۴- چشمه های آب معدنی – باداب سورت دامغان
مجموعه زیبـا و دیـدنی چشمـه هـای آب معـدنی بـاداب سـورت که از شگفت انگیزترین شاه کارهای طبیعت است در ۶۸ کیلومتری شمال دامغان و ۷ کیلومتری غرب روستای بادله واقع شده است . چشمه های اسرار انگیز سورت مشتمل بر دو چشمه با آب های کاملاً متفاوت از لحاظ رنگ بو و مزه می باشند . یکی از چشمه ها دارای استخر آبی کوچک است که عمدتاً در تابستان برای آب تنی استفاده می شود و برای درمان دردهای کمر و پا و روماتیسم و امراض پوستی سودمند است و چشمه دیگر که در مجاورت این چشمه قرار دارد دارای آبی به رنگ نارنجی و کم ترش مزه است که به صورت دائمی و نشتی می باشد و در اطراف دهانه چشمه کمی رسوب اکسید آهن نشسته است . آب های رسوبی این دو چشمه در مسیر جریان خود از بالای کوه به پائین طی هزاران سال دهها حوضچه کوچک بسیار زیبا در رنگ های نارنجی و زرد و قرمز و در اندازه های مختلف ایجاد شده است که اسراری از دنیای مستور و پوشیده طبیعت بکر و دل انگیز را به نمایش گذاشته است . (بنی اسدی ، ۱۳۷۴ ، ص۱۳۰)
شکل شماره ۲۰ : چشمه آب معدنی باداب سورت- دامغان
منبع : سایت تاریخانه www . tarikhaneh . com
۲۷- چشمه علی دامغان
۱-۲۷- موقعیت جغرافیایی چشمه علی :
چشمه علی که نام اصلی آن بنا به نوشته مورخین علی بولاغ است در شمال غربی دامغان و در مسیر راه دامغان ـ کیاسر ـ ساری و به فاصله ۳۲ کیلومتری از دامغان قرار گرفته است . در اطراف آن باغات و کوه های زیبا و سرسبزی وجود دارد که از آب چشمه علی آبیاری می شود . این چشمه از لحاظ تقسیمات جغرافیایی در حوزه دهستان رودبار قرار دارد و دارای دو دریاچه می باشد که اولی در شمال و دیگری در جنوب عمارت فتحعلی شاه قرار دارد . دریاچه شمالی بر تپه خاکی هموار با سنگ و شن متصل است که قسمت اعظم آب چشمه از این قسمت خارج می شود . (کشاورز دامغانی،۱۳۷۵،ص۶۸)
۳-۲۷- انگیزه ساخت بنای چشمه علی :