بنابر آن­چه روایت شده­است، چون جریان بیعت در سقیفۀ بنى­ساعده به نفع ابوبکر پایان یافت، ابوسفیان فرصت را غنیمت شمرد و نزد امام علی × آمد و گفت: «چه شده­است که کار حکومت را باید پست­ترین خاندان از قریش عهده­دار شود. به خدا اگر بخواهی مدینه را پر از سوار و پیاده می­کنم.» امام علی × گفت: «ابوسفیان از دیرباز دشمن اسلام بوده­ای.»^[۲۸۷]
ابوسفیان می­خواست درون مدینه را هم دچار آشوب سازد. شاید بتواند اسلام را از میان ببرد و ریاست ازدست­رفتۀ خود را بیابد. علی × از آن­چه در دل او بود و از آن­چه در بیرون می­گذشت آگاه بود و دانست برای باقی­ماندن نام مسلمانی باید خاموش بنشید و با دردست­گیرندگان حکومت مدارا کند.^[۲۸۸]

امام علی × نیّت ابوسفیان را مى‏دانست که این سخن را براى حمایت از دین نمى‏گوید، بلکه به دلیل فساد باطن براى از بین­بردن دین این سخن را مى‏گوید، آن­گاه امام علی × در پاسخ ابوسفیان این کلام را ایراد فرمودند:
«… أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَهٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا وَ مُجْتَنِی الثَّمَرَهِ لِغَیْرِ وَقْتِ إِینَاعِهَا کَالزَّارِعِ بِغَیْرِ أَرْضِهِ. فَإِنْ أَقُلْ یَقُولُوا حَرَصَ عَلَى الْمُلْکِ وَ إِنْ أَسْکُتْ یَقُولُوا جَزِعَ مِنَ الْمَوْتِ …»^[۲۸۹]
…پیروز ورستگار کسی است که باداشتن یاور قیام کند ،یا در غیر این صورت راه سلامت گیرد ودیگران را راحت گذارد.این گونه حکومت آبی گندیده ولقمه ای گلو گیر است. وآن که میوه را بی موقع بچیند چون کشاورزی است که بذر را در زمین دیگران بپاشد. اگر دم زنم گویند برحکومت حریص است و اگر خاموش بمانم گویند از مرگ می­ترسد. هیهات که پس از آن همه مخاطرات و فداکاری­ها اکنون از مرگ بترسم!
پس از آن که امام علی × عبّاس و ابوسفیان را از فتنه نهى مى‏کند و توضیح مى‏دهد که تفرقه و فخرفروشى راه­هاى پسندیده‏اى نیست ادامه مى‏دهد و اشاره مى‏کند که متصدى امر خلافت چگونه باید باشد و چگونه از مشکلات رهایى مى‏یابد، سپس موفقیت و پیروزى را براى کسى مى‏داند که یار و یاور داشته باشد؛ زیرا قیام با یاور یا کناره‏گیرى بدون یار و یاور نوعى رستگارى است. در این کلام امام علی × کمى یاوران خود را به اطّلاع مردم مى‏رساند و معناى ضمنى سخن حضرت در پاسخ عبّاس و ابوسفیان این است که راهى که شما پیشنهاد مى‏کنید راه درستى نیست که شخص عاقل در امر خلافت پیش گیرد، چون یا باید قیام­کننده یار و یاورى داشته­باشد که تا به مقصود برسد و یا اگر ندارد کناره‏گیرى کند و خود را از رنج بى‏حاصل نجات دهد. چون براى امام راه اوّل مقدور نبوده راه دوم را برگزیده است‏. در ادامه می­فرمایند:
«ماء اجن و لقمه یغصّ بها اکلها.»
امام علی × آب گندیده و لقمۀ گلوگیر را کنایه از خلافت دانسته تا جوشش بنى­هاشم را که معتقد به قیام براى به­دست­آوردن خلافت بوده‏اند فرونشاند؛ مانند این است که امام علی × فرموده‏اند: «خلافت لقمه‏اى است گلوگیر و جرعه‏اى است ناگوار.»
حضرت هم­چنین فرموده­اند:
«و مجتنى الثّمره لغیر وقت ایناعها کالزّارع بغیر ارضه.»
امام علی × با این سخن توجّه مى‏دهد که اکنون وقت مطالبۀ خلافت به دلیل نداشتن یار و یاور و غیره نیست و خواستار خلافت در چنین موقعیّتى را کنایه از میوه­چینى دانسته­است که در غیر فصل میوه مى‏چیند؛ زیرا میان میوه­چین و خواستار خلافت لذّت مشترکى است. سپس آن را که در غیر فصل میوه مى‏چیند به زارعى تشبیه کرده­است که در زمین دیگران زراعت مى‏کند و وجه شباهت در هر دو مورد نداشتن سود است؛ زیرا زارعى که در زمین غیر زراعت مى‏کند بیم آن دارد که مانع تصرّف او شوند و تلاش او بیهوده شود و از کارش سود نبرد و همین طور کسى که در غیر فصل میوه مى‏چیند سودى از آن نمى‏برد. خواهان خلافت در آن شرایط مانند عمل این دو کس است و نفعى از تلاش خود نمى‏برد. فرموده است:
«فان اقل یقولوا حرص على الملک و ان اسکت یقولوا جزع من الموت»
این عبارت امام علی × شکایتى است از بدزبانى و فکرهاى باطلى که در حق آن حضرت روا مى‏داشتند و بر زبان جارى مى‏ساختند و اشاره به این است که چه طالب خلافت بود و چه از خلافت کناره‏گیرى مى‏کرد از سخن مردم و نسبت دادن چیزى به او در امان نبود. اگر براى به­دست­آوردن خلافت قیام مى‏کرد، او را به آزمندى و دنیاخواهى متهّم مى‏کردند و اگر از طلب خلافت باز مى‏ایستاد او را به خوارى و ترس از مرگ نسبت مى‏دادند. زبان مردم و افکارشان حریص به این­گونه امور است که در مناقشات، بعضى در حق بعضى روا مى‏دارند.^[۲۹۰]
امام با این رفتار و برخورد سنجیده به آیندگان می­آموزند برای رسیدن به آرمان­های متعالی نمی­توانیم از هر وسیله­ای استفاده کنیم و یا به عبارت دیگر، هدف، وسیله را توجیه نمی­کند.
با توجه به این فرمایش، امام علی × به خاطر حفظ وحدت جامعۀ نوپای اسلامی مصلحت را بر سکوت می­بینند و بر این امر دشوار صبر و تحمل می­نمایند تا آشوب و تفرقه موجب از بین­رفتن جامعۀ مسلمان نگردد.
ب) سکوت در برابر اهانت به حضرت زهرا ÷:
به نظر دانشمندان شیعه، هنگامی­که می­خواستند ـ در ماجرای بیعت ـ حضرت علی × را به مسجد ببرند، با مقاومت حضرت فاطمه ÷ روبرو شدند و حضرت فاطمه ÷ برای جلوگیری از بردن همسر گرامیش صدمه­های روحی وجسمی بسیار دید.^[۲۹۱] مورد ظلم و اهانت قرارگرفتن حضرت زهرا ÷ هیچ­گونه منافاتی با شجاعت و حضور حضرت علی ×  در آن صحنه ندارد؛ زیرا در این موقعیت علی × یا می­بایست دست به شمشیر برد و در مقابل پایمال شدن حقوق خود و اهل بیت پیامبر | جبهه­گیری نماید یا سکوت کند و در حد توان به تقویت اسلام از جنبه­ های دیگر بپردازد و چون برداشتن پرچم مخالفت مساوی بود با تفرقه در میان مسلمانان، تضعیف جامعۀ نوپای اسلامی و در نتیجه بیش­تر شدن خطر حمله رومیان و سر­کشی مرتدان و مدعیان نبوت، حضرت برای از بین نرفتن زحمات پیامبر | و پایمال نشدن خون شهدا، حاضر به فدا شدن همسر و فرزندش در مقابل حفظ اسلام شدند.
استاد شهید مطهری به نقل از ابن ابی‏الحدید، می‏نویسد: «روزی فاطمه ÷ علی × را دعوت به قیام می‏کرد. در همین حال فریاد مؤذّن بلند شد که “:اشهد انّ محمّداً رسول اللّه صلی‏الله‏علیه‏و‏آله .” علی × به زهرا ÷ فرمود: “آیا دوست داری این فریاد خاموش شود؟” فرمود: ‘’نه.'’ فرمود: ‘’سخن من جز این نیست'’.»^[۲۹۲]
باتوجه به مطالب فوق، مهم­ترین علل سکوت علی × را در برابر غصب خلافت و اهانت به حضرت زهرا ÷ که ناشی از آرمان­گرایی واقع­بینانۀ آن حضرت در دوران سکوت ۲۵ سال می­باشد، در محورهای زیر می­توان بیان­کرد:
۵.۲.۱.سفارش پیامبر اعظم |
پیامبر اعظم | به علی × توصیه فرموده­بود، در صورتی که حقت را غصب کردند اگر تعداد یارانت از تعداد انگشتان دست و پایت فزون شد برای گرفتن حقت دست به شمشیر ببر و گرنه صبر پیشه نما. در این رابطه، بعد از ماجرای سقیفه وقتی عده­ای از اصحاب علی × می­آیند و اعلام آمادگی می­ کنند حاضریم حقت را بگیریم، حضرت برای این­که ایمان، وفاداری و پایداری آنان را بیازماید، فرمود: «فردا همۀ شما با سرهای تراشیده در این­جا حضور بیابید.» که در پاسخ به ندای حضرت جز چهار یا پنج نفر حاضر نشدند.
پیامبر | واقعیت­های بعد از رحلت خود را به حضرت فرموده­بودند. امام علی × دربارۀ آن دوران سخت پس از پیامبر | چنین توصیف می­نمایند حضرت علی × واقعیت­ها و شرایط آن زمان را در خطبه ذیل این­گونه توصیف می­نمایند:
« فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَیْسَ لِی رَافِدٌ وَ لَا ذَابٌّ وَ لَا مُسَاعِدٌ إِلَّا أَهْلَ بَیْتِی فَضَنَنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَنِیَّهِ فَأَغْضَیْتُ عَلَى الْقَذَى وَ جَرِعْتُ رِیقِی عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ مِنْ کَظْمِ الْغَیْظِ عَلَى أَمَرَّ مِنَ الْعَلْقَم‏»^[۲۹۳]
در این فراز از سخن، حضرت داستان و سرگذشت خود بعد از وفات رسول خدا | را بازگو مى‏کند، که در جریان خلافت چه گذشت و این نقل ماجرا به منظور بیان مظلومیت و شکیبایى از اتفاقى است که افتاد، با این که آن‏ حضرت به امر خلافت شایسته‏تر بود دیگران به خلافت رسیدند.
امام × در این عبارت اشاره دارند که براى مقابله و مقاومت و دفاع از حقش مى‏اندیشیده­است، ولى با کمال تأسف دریافته‏اند که جز اهل بیت و خانواده‏اش یاورى ندارد و تعداد آنان به نسبت مخالفین بسیار اندک بوده ­است.
از کسانى که گمان مى‏رفت حضرت را در این مورد یارى کنند، تنها از بنى هاشم مانند عبّاس و فرزندانش، ابوسفیان بن­حرث بن­عبدالمطلب و افرادى که به این خانواده منسوب بودند، مى‏توان نام­برد. کمى و ناتوانى نامبردگان، به نسبت کل افرادى که در جناح مخالف قرار داشتند، آشکار بود. بنابراین حضرت از هلاکت اهل بیت و خانواده‏اش بخل ورزید، چه این که اگر در برابر مخالفان مقاومت مى‏کرد، بى آن­که مقصودش حاصل شود، آن­ها به هلاکت مى‏رسیدند.
امام بنابر سفارش پیامبر | و با توجه به واقعیات پیش­آمده بعد از رحلت پیامبر | آگاه بودند در صورت قیام نه­تنها به حق خود نمی­رسیدند بلکه، آرمان­ها و زحمات ۲۳ سالۀ پیامبر| نیز ازبین­می­رفت. پس برای حفظ آرمان­ها­ی الهی چاره­ای جز صبر نداشتند.
۵.۲.۲. حفظ وحدت جامعه اسلامی
اتحاد مسلمانان از بزرگ­ترین آمال و آرزوها­ی امام علی × بود. او به­خوبی می­دانست که این اتحاد در زمان پیامبر گرامی | سبب شده­بود که رعب عجیبی در دل امپراتوران جهان و قدرت­های بزرگ رخنه کند و اسلام به سرعت رشد و نموکرده، گشترش یابد. ولی اگر این وحدت به جهت مسئلۀ رهبری ازبین می­رفت، مسلمانان دچار انواع گرفتاری­ها و اختلافات می­شدند و بالاخص گروهی منافقان که در صدد از­هم­پاشیدن جزیره­العرب و وحدت مسلمانان بودند و قیام امام به اهداف آنان کمک می­نمود، عامل دیگری بود که امام علی × راهبرد سکوت را برای خنثی نمودن توطئۀ شوم منافقان انتخاب کرد. از قریش که کسوت اسلام درآمده­بودند دنبال بهانه بودند تا ضربت اساسی خود را بر پیکر اسلام وارد سازند.^[۲۹۴]
«فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَیْتُ عَنْهَا کَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِی بَیْنَ أَنْ أَصُولَ بِیَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ عَلَى طَخْیَهٍ عَمْیَاءَ… فَرَأَیْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذًى وَ فِی الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِی نَهْبا»
ناگزیر از خلافت چشم­پوشیدم و روی از آن تافتم و به فکر فرورفتم که با دست بریده و بی­یاور حمله برم یا بر فضایی تاریک و کور صبر نمایم، … دیدم صبر و خویشتن­داری در این امر خردمندانه­تر است، پس صبر کردم در حالی که خار در دیده داشتم و استخوان در گلو! میراثم را به­غارت­رفته می­دیدم.
۵.۲.۳.پیدایش مرتدّان و پیامبران دروغین
علاوه بر ارتدادی که در سال دهم هجری در قبایل “بنی­حنیفه"، “اسد"، “کنده"، “غطفان” و… اتفاق افتاد و اوج آن پس از رحلت پیامبر | نمودار گشت، پیامبران دروغین نیز در نقاط مختلف عربستان ادعای نبوت می­کردند و وحدت اسلامی را مورد تهدید قرار می­دادند که امام در نامه­ای به مالک اشتر یکی از علل سکوت خود را پیدایش مرتدان و پیامبران دروغین می­داند.
در نامۀ ۶۲ امام علی × خطاب به مردم مصر که توسط مالک اشتر، موقعى که او را فرمانرواى مصر کرد فرستاد، چنین فرمودند:
«… حَتَّى رَأَیْتُ رَاجِعَهَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ یَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دَیْنِ مُحَمَّدٍ صل الله علیه و آله فَخَشِیتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِیهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَکُونُ الْمُصِیبَهُ بِهِ عَلَیَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَایَتِکُمُ…»^[۲۹۵]
…تا آن که گروهی از مردم را دیدم که از اسلام برگشت، به نابودی دین محمد | فرامی­خوانند. پس ترسیدم که اگر اسلام و اهل آن را یاری نکنم رخنه یا ویرانی در آن ببینم که بر من مصیبت بارتر باشد تا ازدست­دادن ولایت بر شما…
امام علی × نامه را با شرح حال پیامبر | آغاز کرده­است که او بیم­دهندۀ همۀ مردم جهان به مجازات سخت الهى، و گواه بر پیامبران بود که اینان از طرف خدا فرستاده شده‏اند و در این جهت آن­ها را تصدیق و تایید مى‏کرد. بعد از آن به شرح حال مسلمانان که در امر خلافت به کشمکش و نزاع با یکدیگر پرداختند و کم­کم به شرح حال خود با مردم پرداخته، به عنوان گله و شکایت از منحرف ساختن امر خلافت از وى با این که او بدان سزاوارتر بود و هجوم بر بیعت با فلان ـ فلان کنایه از ابوبکر است ـ و خوددارى از اقدام براى به دست آوردن حکومت تا زمان ابى بکر که به ارتداد مردم از اسلام و طمع بستن بنى امیّه به نابودى دین انجامید. آن­گاه به شرح حال خود از بیمناک بودنش بر اسلام و مسلمانان پرداخته که مبادا رخنه در اسلام بیفتد و یا بناى اسلام ویران گردد، در نتیجه غم و مصیبت او دربارۀ ویرانى اساس دیانت بیشتر از دست­نیافتن به حکومت کوتاه­مدتى باشد که نتیجه‏اش اصلاح فروع و جزئیات دین است و نابودى حکومت را به نابودى سراب و از هم پاشیدن ابرها تشبیه کرده­است. وجه شبه، سرعت زوال، و بى‏ثباتى آن است چنان که حقیقت سراب، وجود ابر، بى‏ثبات و ناپایدار است. ارتداد بعضى از مردم را جلوتر ذکر کرده­است. به منظور این که برترى خود در اسلام را بیان کند، از این رو به دنبال آن داستان قیام خود را در میان آن حوادثى نقل کرده­است که جنگ­هایى تا سرحدّ نابود شدن باطل و برقرارى و گسترش دین، اتّفاق افتاد. سپس سوگند یادکرده­است که اگر او تنهایى با سپاه معاویه در حالى که آنان تمام زمین را پرکرده­باشند، روبرو شود، از آن­ها باکى نداشته و نمى‏ترسد، و این نترسیدنش به خاطر دو چیز است، آگاهى و یقین بر این که آنان در گمراهى‏اند و او بر هدایت.^[۲۹۶]
۵.۲.۴. کمی یاران و حامیان
امام علی × در خطبۀ شقشقیه یکی از علل سکوت خود را کمی یاران و حامیان خویش می­داند که در این زمینه مخیّر بود یا با قلت یاران حق خود را بگیرد و یا نسبت به وضع تاریک روزگار سکوت را پیشه نماید. آن حضرت شرایط را این چنین توصیف می­فرماید:
«… أَفْلَحَ مَنْ نَهَضَ بِجَنَاحٍ أَوِ اسْتَسْلَمَ فَأَرَاحَ هَذَا مَاءٌ آجِنٌ وَ لُقْمَهٌ یَغَصُّ بِهَا آکِلُهَا وَ مُجْتَنِی الثَّمَرَهِ لِغَیْرِ وَقْتِ إِینَاعِهَا کَالزَّارِعِ بِغَیْرِ أَرْضِهِ.»^[۲۹۷]
…پیروز ورستگار کسی است که با داشتن یاور قیام کند، یا در غیر این صورت راه سلامت گیرد و دیگران را راحت گذارد…
فرموده است: «افلج من نهض بجناح او استسلم فاراح.»
پس از آن که امام × عبّاس و ابوسفیان را از فتنه نهى مى‏کند و توضیح مى‏دهد که تفرقه و فخرفروشى راه­هاى پسندیده‏اى نیست ادامه مى‏دهد و اشاره مى‏کند که متصدى امر خلافت چگونه باید باشد و چگونه از مشکلات رهایى مى‏یابد، سپس موفقیت و پیروزى را براى کسى مى‏داند که یار و یاور داشته باشد و به همین لحاظ “جناح” را براى اعوان و انصار استعاره مى‏آورد. وجه شباهت در این عبارت روشن است هم­چنان که بال وسیلۀ قدرت و توانایى بر پرواز و به مقصود رسیدن مى‏شود، اعوان و انصار براى دست­زدن و قیام به جنگ و حرکت در میدان لازم است. به همین دلیل لفظ جناح براى یار و یاور استعاره آورده­شده و براى کسى که یار و یاور ندارد، کناره‏گیرى وسیلۀ نجات او ذکر شده­است؛ زیرا قیام با یاور یا کناره‏گیرى بدون یار و یاور نوعى رستگارى است.^[۲۹۸]
۵.۲.۵. حفظ کیان و بقای اسلام
امام در خطبۀ پنجم نهج­البلاغه، حفظ کیان اسلام و جلوگیری از اختلافات را بیان کرده و علت سکوت خود را ترس از مرگ نمی­داند؛ بلکه قیام خود را بی­حاصل و برای جامعۀ اسلامی زیان­بار می­داند.
«… بَلِ انْدَمَجْتُ عَلَى مَکْنُونِ عِلْمٍ لَوْ بُحْتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضْطِرَابَ الْأَرْشِیَهِ فِی الطَّوِیِّ الْبَعِیدَهِ»^[۲۹۹]
…بلکه سکوتم به خاطر آن است که اسراری پوشیده در سینه دارم که اگر باز گویم همۀ شما چون ریسمان­های آویخته در چاه­های عمیق به لرزه خواهیدافتاد…
۵.۲.۶.عوامی مردم و احیای فرهنگ قبیله­ای
پیامبر­ | در مدت ۲۳ سال تبلیغ رسالت خود، فرهنگ جاهلیت را در جامعه از بین برد؛ ولی بسیاری از سران مکه که بعد از ۲۳ سال جنگ، به اسلام ایمان آورده و پیامبر خدا | لقب “طلقا” به آنان داد. به علت عدم درک روح اسلام و عمق فرهنگ دینی، مجدداً فرهنگ جاهلیت را در بین خود بعد از رحلت پیامبر | احیا کردند. بنابراین چون رئیس قبیله از علی × پیروی ننمود. مردم نیز به تبع آنان از امام علی × حمایت ننمودند.
۵.۲.۷. سرعت بیعت و شدت عمل اصحاب سقیفه
فرایند انتخاب خلیفه و بیعت گرفتن به حدی شدید و سریع بود که امکان بروز هرگونه عکس­العمل را از امام علی × گرفت. آن حضرت که در حال غسل و کفن پیامبر اعظم | بود و واگذاشتن جنازه پیامبر | را بدون غسل و کفن بی­احترامی و خیانت بزرگی به پیامبر خدا | می­دانست اصحاب سقیفه از این دل مشغولی
علی × بهره­جسته و به حدی در گرفتن بیعت سرعت عمل نشان دادند که آب غسل پیامبر | خشک نشده بود و آنان کار را تمام کرده­بودند.
۵.۲.۸. نگه­داشتن حرمت دین
علی× خلافت را حق خود می­دانست؛ ولی حرمت دین را برتر از آن می­دید و اگر دین ضربه می­دید، جبران آن به راحتی مقدور نبود. آن حضرت اگرچه حق خود را حق دین می­دانست اما وحدت دینی را لازم­تر از حق خود می­پنداشت. در جای دیگر در جواب شخصی از بستگان حضرت علی × که در همان روزهای سقیفه فضائل حضرت را می­ستود و از مردم به­خاطر رها کردن او انتقاد می­کرد، ابتدا با توضیح شرایط و واقعیت­­ها و اتفاقات ناگوار رخ­داده چیزی باارزش­تر از سالم ماندن دین برای حفظ نهال نوپای جامعۀ اسلامی و نابودی باطل نیست. در این مورد حضرت چنین فرمودند:
«… فَنَهَضْتُ فِی تِلْکَ الْأَحْدَاثِ حَتَّى زَاحَ الْبَاطِلُ وَ زَهَقَ وَ اطْمَأَنَّ الدِّینُ وَ تَنَهْنَهَ» ^[۳۰۰]
… پس در گیرودار آن حادثه ها به پا خاستم تا باطل نیست ونابود شد ودین برجای خود آرام گرفت و باز ایستاد…