“فاضلاب های خانگی شامل: آب های مصرفی آشپزخانه ای (kitchen sink water) و ماشین های رختشویی (washing machine water) هستند
۲-۵-۴ فاضلاب سطحی
فاضلاب سطحی ناشی از بارندگی ، ذوب یخ ها و برف های نقاط بلند است . این فاضلاب ها به علت جاری شدن در سطح زمین و تماس با آشغال های روی زمین و شستشوی سطح خیابان ها و پشت بام ها آلوده شده و همچنین ، مقداری مواد آلی و معدنی به آنها اضافه می شود . لذا ، در شروع بارندگی درجه آلودگی فاضلاب های سطحی زیاد و پس از پاک شدن سطوح بارش از مقدار آلودگی آن کاسته میشود.
۲-۵-۵ فاضلاب کشاورزی
در این فاضلابها سموم کشاورزی مانند هیدرو کربنهای هالوژنه ddt آلودین ترکیبات فسفر دار نظیر پارتیون وجود دارد مخصوصا ترکیبات ترکیبات هالوژنه بسیار خطرناک هستند. وهنگاهی که توام با کشاورزی در لایه های زمین نفوذ نمایند یا به بیرون از محیط کشا ورزی هدایت شوند باعث ایجاد فاضلابهای کشاورزی فوق العاده خطر ناک می شوند.
۲-۶ اثرات سیل خیزی
الف ) فرسایش خاک
معمولا” مشاهده گردیده که رنگ آب در سیلاب از حالت روشنی و زلالیت به تیرگی (قهوه ای ) می گراید. این رنگ جدید ناشی از وجود موادی از جنس گل ولای و قطعات ریز و درشت سنگی است که جریان سیلاب از بالا دستها شسته و با خود بهمراه آورده است به بیانی دیگر باید گفت که رنگ تیره سیلاب بیانگر فرسایش خاک در بالادستهای حوزه آبخیز می باشد که جریان سیل به اشکال مختلف مثل فرسایش سطحی شیاری آبراهه ای و… توانسته خاک را شسته وبه پایین منتقل نماید. این مسئله بنوعی تداعی کننده اجرای عملیات آبخیزداری در چنین حوزه هایی می باشد .هر موقع باران شدیدی در حوزه ای شروع به باریدن کرد و در اثر آن حجم زیادی از آب در رودخانه براه افتادورنگ آب چندان تغییری نکرد باید خوشحال باشیم که آن رودخانه و حوزه آبخیز بلحاظ آبخیزداری در شرایط ایده آل وتعادل خودش هست .
ب ) خشکسالی
می دانیم که مهمترین عامل در ایجاد سیل بارش غیرمتعارف نزولات جوی (از نظر زمانی وحجمی )است. این حجم آب که در مدت کوتاه در آبراهه ها و نهایتا"رودخانه اصلی یک حوزه جریان می یابداگر بموقع کنترل نشود.مثلا” توسط سد یا آب بندی ذخیره نگرددو یا فرصت نفوذ به داخل زمین پیدا نکند می تواند در مدت کوتاهی پس از تولید از دسترس خارج گردد ودر مواقعی که نیاز به آب هست و حداقل نزولات را داریم با مشکل کم آبی و خشکسالی مواجه گردیم. موضوع خشکسالی در استان سر سبز و پر بارانی مثل گیلان بدلیل اینکه توزیع زمانی و مکانی بارندگی ها نا متناسب بوده بارها و بارهااتفاق افتاده و متاسفانه خساراتی را نیز ببار آورده است . آبخیزداری موفق یعنی کاهش خشکسالیهابه حداقل ممکن.
-
- انباشت رسوب
هر فرسایش خاکی لاجرم انباشت رسوبات را نیز بهمراه خواهد داشت واین قضیه در جریان سیلاب امری بدیهی می نماید. هر گاه که سرعت جریان به هر دلیلی افت کند ویا کاهش یابد مسئله رسوبگذاری اتفاق می افتد.محلهای انباشت رسوب می تواند اراضی کشاورزی راه ها و خطوط مواصلاتی مخازن سدها تالابها و…باشد و پر واضح است که چه ناهنجاریهایی رابدنبال خواهد داشت . اجرای عملیات آبخیزداری نه تنها از فرسایش خاک جلوگیری می کند بلکه از تبعات این فرسایش که یک مورد انباشت رسوبات هست نیز جلوگیری می نماید.
د ) خسارت جانی و مالی
سیلابها فقط فرسایش خاک را بدنبال ندارندویا فقط به خشکسالی یا انباشت رسوب در پایین دستها منتهی نمی شوند بلکه معمولا” با خسارات مالی وحتی جانی نیز همراه هستند. بعنوان نمونه سیل مرداد ۷۷ ماسوله و سیلابهای پی در پی استان مازندران در سالهای اخیر(ازجمله شهرستان نکا).اگر سیلی منجر به خسارات جانی و مالی نگردید اهمیت آبخیزداری ملموستر می گردد . البته توجه به حریم رودخانه(پهنه سیلابی )در کاهش خسارات جانی و مالی بسیار موثر بوده وشاید ارتباط چندانی به مسئله آبخیزداری نداشته است
۲-۷ اثرات آلودگی رودخانه ها
آب رودخانه های زرجوب و گوهر رود به دلیل ورود مستقیم پساب های صنعتی، فاضلاب های خانگی و بیمارستانی منطقه رشت به رنگ کاملا تیره و همراه با تعفن بوده و از حیث اکولوژیکی مرده محسوب می شوند. متراکم شدن جمعیت و فعالیت ها در چند دهه گذشته منجر به افزایش مصرف آب از یک طرف و تولید زیاد فاضلاب و پساب از طرف دیگر شده است، مطالعات انجام گرفته در این زمینه حاکی از آلودگی جدی آب در تعدادی از رودها و تالاب ها استان های شمالی کشور است.مطالعات اخیر نشان می دهد که رودهای بخش غربی منطقه به ویژه رودهای منتهی به تالاب انزلی از جمله زرجوب و گوهرکه از طرف شرق وارد این تالاب می شود، از آلوده ترین رودخانه هستند.این رودها پس از عبور از شهر رشت و ادغام در غرب این شهر با نام “رود پیربازار” وارد تالاب انزلی می شود، به دلیل ورود رود پیربازار به تالاب انزلی از سمت شرق، بخش شرقی تالاب فوق العاده آلوده است، این قسمتی از تالاب از گسترش نیزارها و آزولا که بیشتردر نتیجه ورود آب های آلوده است، عملا در حال از دست دادن حیات جانوری خود است.مطالعات نشان می دهد که در میان ۲۰ رودخانه ای که وارد تالاب انزلی می شوند، رودهایی که از میان شهرها عبور می کنند آلوده تر از رودهایی هستند که از مناطق روستایی به این تالاب می ریزند و همچنین رابطه معنی داری بین مقدار آلودگی رودها و میزان جمعیتی شهرهای که از میان آنها عبور می کنند، وجود دارند.
شکل ۲-۱ رودخانه زرجوب
رودخانه های گوهررود و زرجوب که باید شریان های حیاتی تالاب بین المللی باشد هم اکنون به شاهراه مرگ تالاب بدل شده و با شتابی نگران کننده مواد سمی و زباله های خطرناک بیمارستانی به همراه پساب ها و فاضلاب های شهر رشت را به درون این پهنه آبی می ریزند.این رودخانه ها آلودگیهای زیادی را به تالاب بین المللی انزلی وارد می کنند و یک تهدید جدی برای این اکوسیستم ارزشمند استان به شمار می روند. هر کدام از این موارد موجب چالش های جدی زیست محیطی و تخریب محیطزیست و پیامدهای ناگوار برای منطقه شده است که تاثیرات تهدیدآمیز آنها در ابعاد مختلف دور از ذهن نیست.
شکل ۲-۲ رودخانه زرجوب
بدون شک با اتمام پروژه فاضلاب بانک جهانی در گیلان این رودخانه ها نیز احیا خواهند شد، هر چند که مراحل لایروبی و در واقع احیای این دو رودخانه کمی دشوار است اما برنامه ای دست نیافتنی نیست.اگر سازمان محیط زیست، دیگر نهادها و ارگان های ذیربط به همان اندازه که وجود بیمارستان و واحد تولیدی را برای شهروندان مفید می دانند رودخانه و تالاب را نیز جزو داشته ها و نیاز طبیعی انسان ارزیابی کنند از کنار آلاینده ها به سهولت نمی گذرند.رودخانه ها به عنوان یکی از شریان های اصلی بقای محیط زیست طی دو دهه اخیر به شدت مورد تاخت و تاز و تخریب انسان ها قرار گرفته و این موضوع می تواند نابودی حیات بشری و زندگی عاری از آلودگی های زیست محیطی را پیام آور باشد.رودخانه ها نه تنها برای تفریح کردن بلکه برای تامین آب آشامیدنی، آبیاری کشاورزی، تولید برق، حمل و نقل، تهیه غذا و غیره مورد استفاده قرار می گیرند.این منابع بعنوان بخشی از ثروت های طبیعی و ملی کشور از اهمیت خاصی برخوردارند بنابراین حفظ و حراست از بقاء رودخانه ها امری ضروری است.دو رود زرجوب و گوهر رود که از وسط شهر رشت می گذرند بستر خوبی برای توسعه گردشگری محسوب می شود بر ضرورت احیا و لایروبی این ظرفیت مهم اقتصادی و طبیعی تاکید کرد.به دنبال شکل گیری جوامع انسانی در کنار رودخانه دفع زباله و فاضلاب و پساب های کشاورزی به این زیستگاه امر بدیهی به نظر می رسد اما باید اذعان کرد که توان خود پالایی رود خانه ها در طول تاریخ به شدت کاهش یافته و دیگر قادر نیستند همانند گذشته مواد زائد ریخته شده را تجزیه، هضم کنند و همینطوراکسیژن محلول در آنها کاهش یافته و حتی برخی از ماهیان در اثر شدت آلودگی و دخالت های انسانی رو به نابودی نهاده اند.
شکل ۲-۳ رودخانه گوهر رود
رودخانه ها به عنوان منبع اصلی حفظ محیط زیست جانداران نقش مهمی در زندگی مردم ایفا می کند که متاسفانه در سالیان اخیر رگه های اصلی حیات بشری به شدت در معرض نابودی هستند.این منابع بی بدیل الهی مظلوم ترین حیطه از بخش های محیط زیست کشور تلقی می شوند که با بی توجهی و غفلت مسئولان نسبت به رودخانه ها، بر آلودگی آبها به صورت لحظه ای افزوده می شود.: بوی تند و نامطلوب این رودخانه های زرجوب و گوهر رود که از وسط شهر رشت می گذرد، آسیب جدی به سلامت مردم وارد می کند.به هر حال دو رودخانه ” زرجوب ” و ” گوهررود ” رشت جزو آلوده ترین رودخانه ها محسوب می شوند و هم اکنون وضعیتی اسفباری دارند از اینرو انجام حرکات لاک پشتی کنونی جوابگوی نجات این رودخانه ها نیست.
شکل ۲-۴ رودخانه زرجوب
۲-۸ نقش پوشش گیاهی
رودخانه همواره مکان شکل گیری اجتماعات بشری در طول تاریخ بوده و از این رو این عنصر طبیعی بستر آغازین شهرسازی کهن واقع شده است. امروزه می توان گفت که رودخانه ها مهمترین عارضه طبیعی بسیاری از شهرها در نقاط مختلف جهان هستند. رودها در حاشیه خود زندگی می آفرینند و زیستگاه مناسبی برای بسیاری از جانوران ایجاد کرده و گیاهان نیز به راحتی در حاشیه آن رشد می کنند ، به همین دلیل بخش مهمی از اکوسیستم های شهری را تشکیل می دهند.
شهر رشت در میان دو رود زرجوب و گوهر رود و بر حاشیه رودخانه زرجوب شکل گرفته است. رودخانه زرجوب به دلیل گذر از بسیاری از مناطق مهم شهری و نزدیکی به بافت اصلی آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
در سال های اخیر به علت تخلیه بیش از حد فاضلاب های خانگی و صنعتی این رودخانه قابلیت خودپالایی خویش را از دست داده و در نتیجه به جریانی جهت انتقال آلودگی و کاهش شدید کیفیت محیط زیست حاشیه خود تبدیل شده و بر خلاف تصور به جای پوشیدگی از درختان و گیاهان زیبا از زباله پوشیده شده است. به طوری که مناطقی از شهر که در حاشیه این رود هستند می روند که به مناطق غیر مسکونی تبدیل شوند. نیاز انسان به طبیعت نیازی ذاتی و غیر قابل انکار است.
در این میان تقویت عناصر طبیعی و اکوسیستم های شهری مانند رود ها و اراضی سبز حاشیه آن ها باید مورد توجه قرار گیرد. اراضی حاشیه رودخانه ها می توانند بستر مناسبی برای ایجاد فضای سبز همگانی باشند که این فضای سبز در پیوند با دیگر فضاهای سبز ، شبکه سبز شهری را شکل می دهد. پوشش گیاهی اراضی سبز حاشیه زرجوب همگی از گیاهان خودروی بومی هستند و به علت قرارگیری در حریم رودخانه در مالکیت عمومی قرار دارند. این امر تبدیل این اراضی را به فضای سبز شهری آسان تر می کند. با توجه به اینکه اصول توسعه پایدار بر اساس آینده نگری ، محیط زیست ، مشارکت و عدالت محیطی در شبکه سبز شهری بنا شده ، در این صورت عناصر طبیعی شهر که یکی از آن ها اراضی سبز حاشیه رودخانه زرجوب می باشد به عنوان یکی از عوامل مهم در توسعه پایدار شهر رشت باید مورد توجه قرار گیرد
۲-۹ مدل ها و تئوری ها در تحقیقات
۲-۹-۱ به کارگیری مدل ریاضی
به طور کلی یک مدل، نمایشی ساده از یک سیستم پیچیده بوده و در مدل ریاضی رفتار یک سیستم به وسیله یک سری معادلات ریاضی همراه بــا جملات منطقــی، ارتباط بین متغیرها و پارامتر هــا را بیان می کند مدلهای محاسباتی در فرایند مدل سازی رفتار هیدرولوژیکی حوزه جایگاه ویژه ای دارند. این مدل ها خصوصیات فیزیکی و هیدرولوژیکی حوزه شامل نفــوذ و بارندگی را در نظر گرفته وســیلاب را در خروجی و در درون حوزه شبیه سازی میکند(۴).
۲-۹-۲ ضرورت به کارگیری مدلهای ریاضی
درک فرآیندهای فیزیکی و مولفه های هیدرولوژیکی و اثر مهم آنها در واکنش حوزه به بارش یکی از اصول اساســی در مدیریت حوزه های آبخیز و پروژه های کنترل ســیلاب می باشــد. تغییر در فرآیندهای هیدرولوژیکی ناشی از تغییر در نحوه استفاده از اراضی، اثرات مهمی روی کمیت و کیفیت رواناب خروجی از حوزه خواهد داشــت. براین اساس به کارگیری مدلهای بــارش ـ روانــاب ابزار موثری بــرای تصمیم گیــران و مدیران۱ به شــمارمیرود.به کارگیری مفهوم وکاربرد سطوح هم پیمایش تهیه هیـدروگراف واحد با بهره گرفتن از نمودار مساحت ـ زمان که ابتدا توســـط Clark مطرح شــده بود بعدها توسـط Chow و همکارانش توســعه داده شـــد. Maidment و (۱۵ ،۱۴)، ایــن موضــوع را تحت عنــوان توزیــع مکانی هیـدروگراف واحد با به کارگیری GIS (شــکل۴) واســتخراج هیدروگــراف واحد از طریق توزیع مکانی ســرعت جریان ارائــه نمود. در تئوری مطـرح شده بیشـترین سطــح هم تمـرکز (A۲) دبی اوج هیدروگراف واحد را به خود اختصاص داده اســت. براین اساس در صورتیکه مناطق واقع در سطوح مزبور از پتانسیل سیلخیزی بالائی نیز برخوردارباشــند، تاثیر بهمراتب بیشتری در دبی اوج هیـدروگراف سیلاب خواهنـد
بخش دوم
پیشینه تحقیق
۲-۱۰ سوابق مطالعات انجام شده و یا در حال مطالعه
استانداری گیلان, ۱۳۷۷, طرح جامع مهار سیلاب استان گیلان
مطالعات “طرح جامع مهار سیلاب استان گیلان” در سال ۱۳۷۷ به سفارش استانداری گیلان توسط شرکت جهاد توسعه آب و آبخیزداری به منظور بررسی مشکلات سیل در استان انجام یافته است. مجموعه گزارشهای این طرح شامل مطالعات فیزیوگرافی، هواشناسی، هیدرولوژی، زمینشناسی، ریختشناسی رودخانه، هیدرولیک، فرسایش و رسوب و زیست محیطی و در نهایت تلفیق این مطالعات است که از ستاد حوادث غیر مترقبه استان تهیه و مورد مطالعه قرار گرفته است.
شرکت سهامی آب منطقه ای استان گیلان , ۱۳۸۰ , مطالعات پایه حوضه رودخانه های زرجوب و گوهررود
پروژه “گزارش مطالعات هواشناسی طرح تثبیت و ساماندهی رودخانه های سیاهرود و گوهررود” به سفارش شرکت سهامی آب منطقه ای استان گیلان و در سال ۱۳۸۰ مطالعه شده است. که از کتابخانه این سازمان تهیه و مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. پروژه ” گزارش مطالعات هیدرولوژی طرح تثبیت و ساماندهی رودخانههای سیاهرود و گوهررود ” به سفارش شرکت سهامی آب منطقهای استان گیلان و در سال ۱۳۸۰ مطالعه شده است که از کتابخانه این سازمان تهیه و مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
آسیبها و خسارتهای ناشی از سیلابهای گذشته
گزارش سیل ۲۲ مهرماه ۱۳۶۹شهر رشت
بدنبال بارندگی مداوم و پی در پی در سطح استان گیلان، بویژه شهر رشت و جاری شدن سیلابها ازحوضه های مشرف به شهر، همراه با ریزش فراوان باران در شهر رشت و طغیان آب از دو رودخانه گوهررود وسیاهرود، شهر رشت در خطر سیل و آبگرفتگی شدید قرار گرفت. در اثر جاری شدن سیل از حوضه آبریز دو رودخانه گوهررود و سیاهرود و بالا آمدن سطح آب این دو رودخانه در محلات پرجمعیت و معابر اصلی شهر و منازل مسکونی مسیرهای پل عراق، رودبارتان، زرجوب، تختی، بوسار، گلسار، قسمتی از محله باقرآباد، مناطق شهرک حضرت امام خمینی (ره) (حمیدیان) سلیمانداراب، کوی استقامت انتهای رشتیان، سیاه اسطلخ،استادسرا، علی آباد و بسیاری از محلات دیگر نیز در معرض آبگرفتگی شدید قرار گرفت. همچنین در اثر پرشدن خطوط فاضلاب سنتی مسیرهای فوق و بالا آمدن آب از هر طرف و همسطح شدن آب دو رودخانه محلات مسیر دو رودخانه در خطر عظیم تخریب و آسیب جبران ناپذیر قرار داد. هنگام جاری شدن سیل همراه با بارش مداوم باران، محلات دیگر شهر رشت از جمله، قسمتی از شهرک شهید بهشتی، کوی فرهنگ و دین در زمینهای حقشناس، خیابان مطهری- مسجد چهاربرادران، خیابان ۱۷ شهریور، محلات سمت راست جاده لاکان- خیابان منظریه در دانشگاه و … در شهر نیز در خطر تخریب و آسیب سیل بود و خساراتقابل توجه ای به شهروندان و تاسیسات شهرداری وارد آورد
۲-۱۰-۷ مدیریت کیفیت آب در رودخانه زرجوب گیلان :