مشتری‌گراست.
دارای مسئول مشخص است.
دارای اهداف مشخص است.
عملکرد آن و میزان تحقق اهداف آن، اندازه‌گیری و سنجش می‌شود.
مشخصه‌ های فرایند
برای یک فرایند به عنوان یک مفهوم می‌توان چندین مشخصه در نظر گرفت. به عنوان مثال، مشخصه‌هایی نظیر میزان پیچیدگی فرایند، تنوع عملیاتی آن، میزان وابستگی اجزاء به هم … را نام برد، اما دو مشخصه مهم برای هر فرایند وجود دارد که عبارتند از: الف- بهره‌وری فرایند و ب- کیفیت فرایند . بهره‌وری فرایند به دو عامل ظرفیت تولید وهزینه تولید بستگی دارد .

ظرفیت تولید عبارت است از: ظرفیت فرایند برای تولید یا ارائه یک مقدار مشخص خروجی در یک زمان مشخص.
هزینه تولید عبارت است از: هزینه لازم برای تولید یک مقدار مشخص خروجی در طی یک مدت زمان مشخص.
کیفیت فرایند مفهومی است که به رضایت مشتری فرایند مرتبط است. بنابراین میزان رضایتمندی مشتری معیار و مقیاس برای اندازه‌گیری کیفیت فرایند است.
باید اشاره کرد کیفیت و بهره‌وری فرایند دو ویژگی مستقل از یکدیگر نمی‌باشند. وقتی کیفیت بهبود یابد، باعث بهبود بهره‌وری نیز می‌شود.(صادقی‌یزدان آباد، ۱۳۷۸، ص۹-۸)
در بسیاری از کشورها نبود شفافیت در قوانین و مقررات و روند دادرسی زمینه‌های مساعدی برای فساد اداری فراهم کرده‌است. در این کشورها معمولاً مقررات نامشخص و گمراه کننده‌است، اسنادی که به شفافیت آنها کمک‌کند در اختیار همه قرار نمی‌گیرد و گاهی آنها را بدون اطلاع عموم تغییر می‌دهند. قوانین و مقررات به نحوی تنظیم می‌شود که فقط حقوقدانان کارآزموده قادر به فهم آنها هستند و معمولاً این قوانین درباره مسائل اساسی مبهم بوده تفسیرهای متعددی از آنها می‌شود. روش‌ها و مراحل مربوط به سیاست‌گذاری و اموری مانند رقابت در پروژه‌های دولتی به حدی مبهم است که گاهی فهمیدن فرایند و مراحل طی شده قبل از تصمیم‌گیری‌ها دشوار است ( تانزی^[۶۷]، ۱۹۹۸، ۲۰).
۲-۳-۱۲)سیاست‌های کلیدی در مبارزه با فساد
اولین گام در مبارزه با فساد، در نظر گرفتن یک اعتقاد بی‌رحمانه است که نباید تصویر شود اشخاص بهره‌مند از قدرت، صادق و قابل‌اطمینان هستند. لذا باید با اتخاذ یک سیاست کلیدی، اطمینان حاصل شود که فساد در یک بخش، دیر یا زود با مخالفت بخش دیگر حکومت که در برابر سوءاستفاده‌ واکنش نشان می‌دهد، روبه‌رو خواهد شد.
به اعتقاد بانک جهانی، یک استراتژی موثر مبارزه با فساد براساس ۵ عنصر کلیدی شکل می‌گیرد.
افزایش پاسخگویی سیاسی
تقویت مشارکت جامعه مدنی
ایجاد یک بخش خصوصی رقابتی
موانع نهادینه شده قدرت
بهبود و ارتقای مدیریت بخش دولتی ^[۶۸]
مطالعه کشورهایی که در مسیر مبارزه با فساد گام نهاده‌اند، نشان می‌دهد که در یک طرح جامع، سه برنامه به موازات هم که به طور مکمل عمل می‌کند، قابل پیش‌بینی است: مقابله با فساد، پیشگیری، ارتقای فرهنگی. (ربیعی،۱۳۸۳،۱۶۰)
برای دهه های گوناگون پژوهش در مورد فساد، بر علل و نتایج آن متمرکز بود از سال ۱۹۹۰ به بعد که بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، سازمان همکاری های اقتصادی و اتحادیه اروپا در زمینه ی کمک به کشورها در تدوین و پیاده سازی استراتژی های مبارزه با فساد به فعالیت پرداختند، ادبیات مبارزه با فساد توسعه یافته و تبیین اثرات منفی فساد و تطبیق استراتژی مربوطه در اولویت کاری بسیاری از کشورها قرار گرفت. استراتژی مبارزه با فساد را مجموعه ای از قوانین ، قواعد، خط مشی های سازمانی تعریف نموده اند که با هدف شناسایی، پیشگیری و تنبیه مدیران فاسد استفاده می شوند. (الوانی ، ۱۳۸۹، ۵)
مبارزه با فساد یک فرایند دراز‌مدت بوده و عنصر اصلی مبارزه در این فرایند، اراده و عزم سیاسی است. این فرایند نیازمند پشتیبانی از بالا و حمایت‌های پایین است. تغییر نگرش‌ها و فرهنگی کردن موضوع لازمه این مسیر است و در تمام این مراحل، توجه به این که فساد یک پدیده اجتناب‌ناپذیربوده و هیچگاه به طور کامل حل نخواهد شد، قابل‌توجه است.
در برخی نظریات که بیشتر توسط دولتمردان جهان سومی مطرح می‌شود برخورد با فساد را توسط اهرم‌های سرکوبگرانه عملی می‌دانند. تجارب گذشته نشان می‌دهد معمولاً این نوع روشها نخست تبدیل به تسویه‌های سیاسی‌شده و در نهایت فساد را پیچیده‌تر می کند، زیرا توسعه دستگاه سرکوبگر دولت در چارچوب نهادهای ناقصی که فاقد ابزار لازم برای نظارت بر قدرت‌اند، به معنای آن است که فرصت‌های سوء‌استفاده افزایش یابد و خودسری و خشونت و در نهایت فساد تشویق شود. پشتیبانی از سرکوب به عنوان راه‌حل و ترفند سیاستمداران است که می‌کوشند از حمایت بخش‌هایی از رای‌دهندگان برخوردار شوند، اما درواقع این نظر به نحو خطرناکی ساده‌انگارانه است زیرا برخلاف تصور فرصت فساد را افزایش می‌دهد، بدین‌ترتیب حتی اگر قوانین کیفری در مبارزه با فساد نقش مهمتری داشته‌باشند، نخستین گام باید اجرای اصلاحات سیاسی و نهادی با هدف پیشبرد توازن قدرت، آزادی بیشتر تبادل اطلاعات و بیان و مشارکت هر چه بیشتر شهروندان در اداره و نظارت بر امور عمومی می‌باشد.(سارافونی،۱۳۸۰،۳۲)
طراحی یک راهبرد و استراتژی مبارزه با فساد نیازمند ارزیابی گسترده اشکال و ریشه‌های بروز فساد در یک کشور به طور عام و در نهادهای خاص دولتی به طور مشخص می‌باشد. در عین حال تنظیم راهبرد نیازمند آن است که خواست سیاسی برای مبارزه با فساد در درون دولت و جامعه مدنی به درستی مورد ارزیابی واقع شده باشد.
علاوه بر این تعیین شکل فساد مرحله بعدی از ارزیابی را تشکیل می‌دهد. آیا فساد کوچک است به طوری که کارمندان سطح پایین دولتی را شامل می‌شود و به لحاظ منابع هم حجم آن اندک است یا آن که فساد از اشکال بزرگ آن است و به بالاترین سطوح دولتی بر‌میگردد؟‌ آیا سازمان‌دهی فساد اداری حالت عمودی داشته و در یک نظام مبادله‌ای مافوق‌ها را به مادون‌ها مرتبط می‌سازد؟ یا نحوه شکل‌گیری و سازمان‌دهی آن افقی بوده شاخه‌های جداگانه‌ای از دولت یا کارگزاران را در شبکه فساد اداری به هم مرتبط می‌کند؟ یا آنکه جنبه سازمان‌یافته ندارد؟ آیا فساد اداری منتهی به سوء‌استفاده‌های یک جانبه کارمندان دولت از قبیل اختلاس و رابطه‌بازی می‌شود ویا آنکه بخش عمومی را به کارگزاران بخش خصوصی مرتبط می‌سازد؟ (نظیر رشوه و تقلب) همین طور باید دید فساد اداری به جریان‌های سازمان‌دهی‌شده جنایی نیز مرتبط بوده و یا بیشتر در شبکه نخبگان در جریان است و در نهایت این که باید دید که در کدام نهاد یا نهادهایی دولتی فساد اداری بیشتر متمرکز است؟
سطح بعدی تحلیل به بررسی ریشه‌های اشکال گوناگون فساد می‌پردازد. پس از تحلیلی که از مسئله فساد به عمل می‌آید ارزیابی راهبرد باید بررسی کند، که فرصتها و محدودیتهای مبارزه با فساد چه مواردی را تشکیل می‌دهد. موضوع اصلی برای تدوین راهبرد مبارزه با فساد عبارت است ازشناخت فرصتهایی که برای مبارزه با فساد در هر کشوری ممکن است یافت شود.
نتیجه اینکه راهبرد مبارزه با مفاسد اداری اقتصادی ناشی از آن باید در واکنش به ماهیت مشکل و فرصتها و محدودیتهای موجود شکل گیرد.(خضری،۱۳۸۱، ۱۴۵)
توجه به سه مقوله مکمل، مقابله عملی، برنامه‌های پیشگیرانه و اقدامات علمی فرهنگی لازمه موفقیت این فرایند خواهد بود. مطالعه کشورهایی که در مسیر مبارزه با فساد گام نهاده‌اند نشان می‌دهد که در یک طرح جامع این سه برنامه به موازات هم که به طور مکمل عمل می کند اجرا شده‌اند.
البته حمایت راستین از مبارزه با فساد باید از آموزش مدنی، نظارتی که جامعه بر رفتار عمومی و خصوصی شهروندان خود اعمال کند، از احساس تعهد مذهبی و وابستگی به سنت‌های اجتماعی و هویت‌های محلی حاصل شود.(فونتانا، ۱۳۷۵، ۱۱)
عده‌ای از محققان با توجه به تحلیل دو دسته علل نهادی و اجتماعی در رابطه با فساد، دو رویکرد نهادی و اجتماعی برای مبارزه با آن ارائه کرده‌اند. در بعد نهادی باید توجهات معطوف به کاهش دامنه سیطره و اختیارات دولت، بهبود در روند حساب‌پس‌دهی و اصلاح انگیزش‌های کاری باشد. در بعد اجتماعی نیز باید طرز تفکرات را اصلاح کرده و خواست سیاسی برای مداخلات پایه‌ای علیه فساد را تقویت کنند.
در هر حال هر راهبردی جدی و اساسی که برای کاهش فساد به کار گرفته می‌شود در عمل به چهار جبهه نیاز دارد .
رهبران جامعه باید برای مبارزه با فساد صداقت داشته تعهد عملی خود را نشان داده و در مقابل فساد هیچ تسامح و اغماضی از خود نشان ندهند.
سیاستها به گونه‌ای تغییر یابد که بتواند تقاضا برای فساد را از طریق کاهش مقرارت دست و پاگیر و زائد، شفاف‌کردن قوانین، محدود کردن قدرت و اختیارات نامحدود مدیران – به طوری که این اختیارات به حداقل برسد، کاهش داد.
کاهش عرضه فساد از طریق افزایش دستمزد کارکنان دولت، بالابردن انگیزه برای درست کارکردن و اعمال نظارت صحیح و موثر وقتی در مواردی تنبیه و مجازات کارکنان متخلف .

4. 4. برطرف‌کردن مشکل تامین مالی احزاب سیاسی به نحو ممکن.(رهبر و دیگران،۱۳۸۱، ۱۲۷)

۲-۴)پیشینه تحقیق
در این بخش به بررسی پیشینه تحقیق پرداخته شده است. با توجه به بررسی انجام شده مجموعاًده تحقیق مورد بحث قرار گرفته است که از این تحقیقات هشت فقره در ایران انجام شده است و دو تحقیق به زبان انگلیسی می باشد.
رسولی، شهائی(۱۳۸۸) تحقیقی با عنوان فساد اداری در مدارس آموزشی: عوامل موثر بر پیدایش، گسترش و کاهش آن انجام دادند. نتایج حاکی از آن است که شرایط اقتصادی کارکنان بیشترین و قوانین و مقررات کمترین تأثیر را در پیدایش و گسترش فساد اداری دارند. هم چنین، راهکارهای اداری و مدیریتی، راهکارهای فرهنگی و اجتماعی، راهکارهای سیاسی و راهکارهای اقتصادی، به ترتیب، بر کنترل و کاهش فساد اداری در مدراس آموزش و پرورش تأثیر دارند.
دهقانیان و همکاران(۱۳۹۲) تحقیقی با عنوان بررسی رابطه بین مؤلفه های عدالت سازمانی و تعهد سازمانی در یک شرکت بیمه انجام دادند. این پژوهش از یک فرضیه اصلی و نه فرضیه فرعی تشکیل شده است. یافته ها نشان میدهد که فرضیه اصلی تأیید و از میان فرضیات فرعی ، تنها فرضیه فرعی پنجم مورد تأیید قرار نگرفت و ۸ فرضیه دیگر تأیید شدند . یافته های پژوهش نشان میدهد که میان عدالت سازمانی وتعهد سازمانی رابطه معنادار و مثبت وجود دارد و هرچه التزام به رعایت عدالت سازمانی در میان مدیران بیشتر باشد، به تبع آن تعهد سازمانی کارکنان نیز افزایش خواهد یافت.
حسینی و همکاران (۱۳۹۲) پ‍‍ژوهشی با عنوان بررسی تاثیر عدالت سازمانی بر رفتار شهروندی سازمانی کارکنان ( مطالعه موردی در شعب سازمان تامین اجتماعی شهرهای اسداباد و همدان ) به انجام رساندند. از نتایج تحقیق رابطه معنی داری ‏بین ابعاد عدالت سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی بدست امده است. با عنایت به ‏نتایج تحقیق پیشنهاد می شود عدالت سازمانی به عنوان عنصر موثر بر رفتار شهروندی سازمانی مورد توجه بیش از پیش مدیران قرار بگیرد.
عظیمی و همکاران(۱۳۹۰) تحقیقی با عنوان بررسی تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم عوامل مدیریتی و سازمانی بر فساد اداری مالی (مطالعه موردی: سازمان های دولتی مراکز استان های اصفهان و زنجان) انجام داد. نتایج نشان داد در بین ۱۱ متغیر زیرمجموعه عوامل مدیریتی و سازمانی، ۶ عامل به ترتیب شامل: ۱. ضعف سیستم نظارت و کنترل، ۲. ضعف ارتباطات، ۳. ضعف مدیران در رهبری و هدایت، ۴. ضعف مدیران در بسیج منابع و امکانات، ۵. ضعف مدیران در سازماندهی و ۶. ضعف عوامل ساختاری در اولویت تأثیرگذاری بر فساد اداری مالی قرار دارند.
فرخ سرشت ( ۱۳۸۳)با عنوان بررسی عوامل مؤثر در بروز فساد اداری به منظور ارائه الگوئی جهت کاهش اثرات آن در روند توسعه جمهوری اسلامی ایران. که مسئله تحقیق شناسائی عوامل ایجاد کننده فساد در نظام اداری ایران و چگونگی مقابله با آن است. بعد از تجزیه تحلیل داده‌ها نتیجه حاصله این بوده است که فساد اداری با هر پنچ عامل یاد شده دارای ارتباط معنادار می‌باشد.در حقیقت فساد اداری از همه عوامل بالا دچار تاثیر می‌باشد. نتایج حاصله در کل حاکی از آن است که شرایط اقتصادی کارکنان بیشترین و قوانین و مقررات کمترین تاثیر را در پیدایش و گسترش فساد اداری دارا می باشد. در نهایت محقق عوامل موثر را به ترتیب زیر رده‌بندی کرده است: تنگناهای اقتصادی کارکنان بخش عمومی، ویژگی‌های فرهنگی جامعه، نواقص موجود در سیستمهای سازمانی، عوامل که به ویژگی‌های شخصی کارکنان مربوط می‌شود، ناکارآمدی قوانین و مقررات . از نتایج حاصل از این تحقیق عبارتند از:
موثرترین عامل بروز فساد اداری که با بهره گرفتن از آزمون تحلیل و اریانس فریدمن حاصل گردید، «وسعت دخالت دخالت های دولت در امور اقتصادی» می‌باشد.
مؤثرترین روش یا راه‌کار مقابله با فساد اداری که با بهره گرفتن از آزمون یاد‌شده رتبه‌بندی شده «مردم‌سالاری بیشتر» می‌باشد. مراد از مردم‌سالاری بیشتر، حق سؤال‌کردن از مراجع قدرت (دولت، ‌قوه قضائیه و …) و به عبارت‌دیگر پاسخگو بودن آنان در برابر جامعه مدنی و مطبوعات آزاد و احزاب مستقل و واقعی است.
مورد قابل‌ ذکری که از اهمیت شایانی برخوردار است و می‌تواند از جمله دستاوردهای شاخص این تحقیق قلمداد گردد، انتخاب راهکار «ایجاد موسسات مستقل بازدارنده فساد‌» به عنوان کم‌اثرترین روش مبارزه با فساد اداری از جانب جامعه آماری مربوط می‌باشد که در اولویت آخر رتبه‌بندی مزبور قرار گرفته است.
لطیفیان(۱۳۸۵)پژوهشی تحت عنوان پیامدهای امنیتی فساد اقتصادی- سیاسی در کشورهای در حال توسعه انجام داد.نتایج بدست آمده از تحقیق نشان می دهد فساد اقتصادی وسیاسی فزاینده در بسیاری از کشورها با شرایط اقتصادی ،اجتماعی و ایدئولوژیک متفاوت مشاهده می شود.در نتیجه،جلو گیری از این پدیده به یکی از اصلی ترین نگرانی های جامعه بین المللی تبدیل شده است.با درک علل وپیامد های فساد می توانیم برنامه های ضد فساد موثری برای رویارویی با یکی از علل مهم توسعه نیافتگی اقتصادی وسیاسی طرح ریزی کنیم. سازمان های جهانی پدیده فساد مالی و سیاسی را به عنوان یکی از مهم ترین نگرانی های مدیریت دولتی و مانعی بزرگ برای توسعه پایدار شناسایی کرده اند.

- یادگیری از گذشته
هدف های محقق شده مورد نظر
- افزایش خروجی
- رضایت مشتری
- سهم بازار کسب شده
هدف های محقق شده پیش بینی نشده
- دانش فناورانه بهتر
- ایجاد شبکه های یادگیری
- مدیریت پروژه بهتر
- کشف فرصت های بهتر یادگیری
مراحل پروژه
- مرحله تعریف
- مرحله توسعه سیستم
مرحله پیاده سازی سیستم
شکل ۲-۵) مدل یادگیری سازمانی انتقال فناوری دقفوس (۲۰۰۴)
این مدل پیشنهادهای زیر را مطرح می کند: اول اینکه باید بین انواع مختلف دانش ابتدایی مرتبط تمایز قائل شد. مورد مطالعه شده در آن پژوهش نشان داد که حداقل باید بین دانش قبلی سازمانی و دانش قبلی فنی تمایز قائل شد. همچنین باید تغییرات در دانش و رویدادها از یک مرحله پروژه انتقال فناوری به دیگری را در نظر داشت. این تغییرات نقش مهمی در اینکه سازمان چگونه عدم اطمینان را درک می کند و در نتیجه در فرایندهای یادگیری ، ایفا می کنند. پیشنهاد بعدی این است که باید به منظور دستیابی به سطح به خصوصی از دانش در مورد زمینه و محیط سازمانی پروژه انتقال فناوری تلاش زیادی کرد تا بتوان فناوری مناسب را کسب کرد و برای ادغام این فناوری به سازمان به اندازه کافی آماده بود. نکته دیگر اینکه باید لیست لیست مزایا و خروجی های مورد انتظار از پروژه های انتقال فناوری را گسترش داد تا آن شامل مزایای پیش بینی نشده مانند نگهداری دانش ، بهبودهای عملیاتی اضافی و نوآوری ها در قسمت های مختلف سازمان نیز گردد. در نهایت باید اطمینان حاصل کرد که هر دو سازمان های یاددهنده و یادگیرنده ، در یک پروژه انتقال فناوری ، در فرایندهای یادگیری به عنوان عناصر اصلی مدیریت پروژه مشارکت کنند. چنین فعالیت هایی باعث جذب و استفاده بهینه از منابعی همانند زمان ، پول ، زیرساخت های فناورانه ، آموزش و حمایت های مدیریتی سطح بالا می گردد دقفوس (۲۰۰۴).

جین فو^[۴۷] (۲۰۱۰) مدلی از انتقال فناوری را ارائه نموده که دارای عناصر اصلی الزامات بازار^[۴۸]، شکل گیری^[۴۹]، جستجوی فناوری^[۵۰]، طراحی محصول^[۵۱]، فاز پیاده سازی^[۵۲] و مدیریت چرخه عمر^[۵۳] می شود.
در فاز الزامات بازار همانند اکثر مدل های انتقال فناوری ، نقطه ورود توسط بازار تعیین می شود. نیازهای برآورده نشده فرصت های فراوانی برای کارآفرین ها و موسسات پژوهشی ایجاد می کند. در برخی از موارد این نیازها می توانند بسیار پایه ای باشند اما در برخی از بازارهای فناوری، این نیازها می توانند بسیار پیچیده و منحصر به فرد باشد. قدم بعدی در مدل مرحله شکل گیری است و آن زمانی است که یک راه حل و یا فرایند ایجاد شده و توسعه یافته است. در این مرحله ، نه تنها باید نیازهای بازار در نظر گرفته شود بلکه باید محیط های اقتصادی و سیاسی را هم در نظر داشت تا بتوان ارزشمندی واقعی معرفی محصول یا فناوری به بازار را پیش بینی کرد.(جین فو،۲۰۱۰)
شکل گیری
جستجوی فناوری
طراحی محصول
تجاری سازی
پیاده سازی خدمت/محصول
مدیریت چرخه عمر
بهبود فناوری
الزامات بازار
محیط قانونی
شکل ۲-۶) مدل انتقال فناوری جین فو (۲۰۱۰)
در فاز جستجوی فناوری هنگامی که یک راه حل ایجاد گردید و مستند سازی شد، جستجوی فناوری های موجود آغاز می شود. در مرحله طراحی محصول نیز، چرخه ای مهم از فرآوری فناوری صورت می گیرد تا فناوری مورد نظر متناسب برای شرایط شرکت گردد. و نهایتا هنگامی که فناوری آماده گردید ، فاز پیاده سازی آغاز می گردد. اگر فناوری محصول نهایی باشد یعنی به دست مشتری برسد، فاز پیاده سازی ممکن است تبدیل به فرایندی تجاری گردد و در نتیجه فعالیت های لجستیکی همانند واردات ، ارائه و غیره در آن صورت گیرد. اگر فناوری مورد نظر بخشی از فرایند تولید و یا زیرساخت شرکت باشد، فناوری ارائه شده می تواند برای تولید محصول نهایی مورد استفاده قرار گیرد. صرف نظر از اینکه فناوری محصول نهایی و یا بخشی از زنجیره تولید آن باشد، باید بتواند نیازهای نهایی را برآورده کند و یا به تغییرات تن دهد. هنگامی که نیازها برآورده نشوند بازگشت چرخه به مرحله قبل میتواند در نظر گرفته شود جین فو^[۵۴] (۲۰۱۰).
محمد و همکاران^[۵۵] (۲۰۱۰) مدلی را برای بررسی انتقال فناوری در صنایع نفت لیبی ارائه داده اند. این مدل نشان می دهد که چگونه عوامل تقویتی با یکدیگر همکاری می کنند تا سبب ایجاد ارزش برای صنعت نفت از طریق انتقال فناوری گردند. عوامل اصلی این مدل عبارت از حمایت از انتقال فناوری ، زیرساخت انتقال فناوری، محیط انتقال فناوری ، قابلیت یادگیری صنعت نفت و عملکرد انتقال فناوری هستند. معیار حمایت از انتقال فناوری، بیشتر در رابطه با حمایت های دولتی از فرایند انتقال فناوری در نظر گرفته شده است. همچنین معیارهای مالی در اثربخشی انتقال فناوری بسیار مهم می باشند. از جمله سایر معیارهای این عامل جهت گیری کلی استراتژی سازمانی نسبت به انتقال فناوری می باشد.
شکل ۲-۷) مدل انتقال فناوری در صنعت نفت لیبی محمد و همکاران (۲۰۱۰)
معیار زیرساخت انتقال فناوری اشاره به زیر ساخت هایی همچون فناوری اطلاعات دارد که کاربرد آن می تواند فرایند انتقال فناوری را تسهیل کند. همچنین زیرساخت های حقوقی در قالب قراردادها نیز باید در نظر گرفته شود. در مرحله بعد، معیار محیط انتقال فناوری که یکی از مسائل مهم در مدیریت انتقال فناوری است مورد توجه قرار می گیرد، که در آن تعاملات بین انتقال گیرنده و انتقال دهنده فناوری شکل می گیرد (محمد و همکاران ،۲۰۱۰). معیار مورد توجه بعدی، قابلیت یادگیری در انتقال فناوری است که مواردی از جمله فرهنگ را شامل می گردد. اهمیت شناسایی و تاکید بر اجزای پیدا و پنهان فرهنگ در کشور گیرنده فناوری نقش مهمی در اثربخشی فرایند انتقال فناوری دارد. اکتساب موفق یک فناوری جدید نیازمند تغییراتی در این فناوری به منظور ایجاد تطابق بین آن و مشخصه های فرهنگی گیرنده است (محمد و همکاران، ۲۰۱۰). معیار بعدی این مدل، عملکرد انتقال فناوری است که این عملکرد می توان از طرق مختلف سنجیده شود. میزان افزایش استانداردهای زندگی، توسعه اقتصادی و کاهش شکاف فناوری از جمله معیارهای ارزیابی عملکرد انتقال فناوری به شمار می آیند.( محمد و همکاران ،۲۰۱۰).
همچنین در چارچوب مدل انتقال نوآورانه تکنولوژی، هیکس، آرونزو مورگان، هفت سطح را برای بهبود قابلیت های تکنولوژیک تعریف می کنند. به اعتقاد آنهاقابلیت های تکنولوژیک بنگاه ها با حرکت به سطوح بالاتر که در کادر معین شده اند ارتقا می یابد. این یک فرایند خطی الزامی نیست، زیرا نیل به قابلیت های سطح بالاتر می تواند بدون احراز آن در سطح پایین تر محقق شود. آنها بر مهارت و تجربه کارکنان در توسعه قابلیت های تکنولوژیک تاکید می کنند و بهبود توانمندی های تکنولوژیک را مترادف با انباشت فزاینده کارکنان ماهر ارزیابی می کند.
سطوح هفتگانه بهبود قابلیت های تکنولوژیک از کاربرد تکنولوژی وارداتی و قابلیت های عملیاتی غیر تولیدی آغاز می شود و به تولید نوآورانه و انتقال آن به سایر تولید کنندگان ختم می شود.
سطوح اول و دوم در توانمندی استفاده از تکنولوژی وارداتی و نصب و عیب یابی آن، خلاصه می شود که آن را می توان به سادگی از طریق دستورالعمل ها و آموزش کسب کرد.
از سطح سوم، فرایند انطباق برای نیل به بومی سازی آغاز می شود. در انطباق، تکنولوژی بایستی با محیط گیرنده و نیازمندی های آن تطبیق یابد، بنابراین مهارت و تجربه بدست آمده در طی فعالیت طولانی مستمر برای آن اهمیت زیادی دارند.
در سطح چهارم، گیرنده به تولید مقدماتی برای توسعه آن در سطوح بعدی اقدام می کند. این امر با کپی سازی از تکنولوژی تولید برای راه اندازی سایت تولیدی جدید شروع می شود. بخش راهبردی دانش که از آن تقلید شده، در چگونگی آن نهفته است که نیاز به همکاری بلند مدت دارد، زیرا بخش اعظمی از دانش چگونگی در اذهان افراد و به صورت مستند نشده قرار دارد که نمی توان آن را در مدتی کوتاه و از طریق فرایند های رسمی کسب کرد. انتقال این دانش، مستلزم تعامل و ارتباط با پرسنل عرضه کننده تکنولوژی و مشاهده فرایند کار آنهاست که لازمه آن، حاکم بودن اعتماد میان دو طرف است. اگر این دانش راهبردی منتقل نشود گیرنده نمی تواند با لایه های عمیق تکنولوژی آشنا شود و توانایی اعمال تغییرات در آن برای همگونی با محیط بومی را بدست آورد.
با گذر از توانایی تعدیل و تغییر در تکنولوژی در سطح پنج، در سطح ششم طراحی دوباره محصول و فرایند برای پاسخگویی به مصرف کنندگان داخلی و در مراحل بعد، مصرف کنندگان منطقه ای و جهانی مورد نظر قرار می گیرد. طراحی محصول مبتنی بر شناخت کاربران و نیاز های آنان، رویه ها و زمینه های استفاده از تکنولوژی است. بنابراین به ضرورت فعالیتی شناختی است و بر نقش باور ها و ارزش های انسانی در تعیین ویژگی های فناوری تاکید دارد. در واقع، بر مبنای نیازیابی طراحی انجام می شود. نیازیابی فرصت های تازه ای برای طراحی تولید فراهم می کند یک دسته عمده از نیاز ها، نیاز های انگیزشی هستند که بر چگونگی تفکر، احساس و عمل تاثیر می گذارند. تعیین باور ها و ارزش های انسانی و تشخیص نیاز های انگیزشی و سپس طراحی بر مبنای آنها یاد دادنی نیست و به استعداد، هوش عملی، سلیقه، توانایی غریزی، شهود و بصیرت نیاز دارد.
در سطح هفتم که عالی ترین مرحله بهبود قابلیت های تکنولوژیک به شمار می رود، گیرنده با نوآوری در فرایند تولید نه تنها به توسعه محصول جدید با عنایت به مصرف کننده داخلی و خارجی اقدام می کند بلکه به انتقال آن به سایر تولید کنندگان توجه می کند. توسعه و تولید نوآورانه بر پایه درک یک ایده جدید صورت می گیرد. ایده در مغز انسان ها نهفته است و از خلاقیت، استعداد، شهود، گمانه زنی و حس درونی بر می خیزد. این مضامین درونی به قدری انتزاعی و شخصی اند که به عینه نمی توانند به دیگران منتقل شوند اما تعامل مستمر می تواند در انعکاس ضمنی آنها موثر باشد.
همان گونه که ملاحظه می شود با ارتقای تدریجی از هر سطح ار اهمیت دانش آشکار متجسم در سخت افزار و قواعد و آموزش های عینی کاسته می شود و بر نقش دانش ضمنی منعکس در تجربه، درایت و مهارت افزوده می شود. همچنین با صعود از هر سطح، میزان انتزاع دانش ضمنی افزایش می یابد و انتقال پذیری آن دشوارتر می شود.( هیکس، آرونز، مورگان، ۲۰۰۴)
سطح۱: قابلیت استفاده های عملیاتی غیر تولیدی
الف: استفاده از تکنولوژی تولید اصلی که در تولید کالا ها یا خدمات بنگاه وجود دارد.
ب: انتخاب تکنولوژی
ج: آموزش دیگران برای استفاده از تکنولوژی
سطح۲: قابلیت های تکنیکی غیرتولیدی
الف: نصب و عیب یابی تکنولوژی
سطح۳: انطباق بدون تولید
الف: تعدیل خدمات یا کالای تمام شده در پاسخ به نیاز های مصرف کننده
سطح۴: تولید مقدماتی
الف: کپی از تکنولوژی تولید اصلی برای ساختن نمونه های مصرف کننده
ب: مونتاژ تکنولوژی تولید اصلی
ج: بازتولید کل تکنولوژی اصلی برای ایجاد سایت تولیدی جدید استفاده کننده محصولات و فرایند های موجود
سطح۵: ایجاد تغییرات اندک در تولید

۱-۸-۱ متابولیت های اسفنج دریایی با خواص ضد پاتوژنی
تحقیقات نشان داده استعصاره ی اسفنجHalicloa exigusعلیه قارچ هایAspergillus, Candida albicans , Cryptococcus neofromans, fumigatesوCandida
parapsiloisاثر ضد قارچی، عصاره ی اسفنج هایAmphimedon viridi وNeopetrosia sp.اثرضد لشمانیایی ،عصاره ی اسفنج هایChondrosia reticulate ,Halichondria sp.
وAxinyssa sp. خاصیت ضد سل،عصاره ی اسفنج Phakelliaventilabrum خاصیت ضد مالاریایی، عصاره ی اسفنجTopsentia sp.خاصیت قوی همولیتیک کننده اریتروسیت های خون تازه ی خوک و عصاره ی اسفنج Myrmekioderma styxخاصیت بارز هموگلوتینه کردن را داشته اند (Dhinakaran and Lipton,2012).
״Bugniو همکاران در سال ۲۰۰۴،همچنین Lu و همکاران در سال ۲۰۰۷از اسفنج Acanthella cavernosa در فلیپین یک سریKalihinol استخراج کردند که توانایی مهار باکتری سنتز کننده ی فولات (فولیک اسید) را دارند.( Joseph andSujatha, 2011)״
۱-۸-۲ متابولیت های اسفنج دریایی با خواص ضد سرطانی
در سازمان ملی سرطان NCI (National Standards Institute)بیش از ۹۰ ترکیب سیتوتوکسیک ضد تومور جدیدجهت بررسی اثر مثبت در بخش سلول های توموری بر حیوانات آزمایشگاهی مورد توجه قرار گرفت. مشکل بزرگ تولید داروها از موجودات دریایی جداسازی و خالص سازی خیلی اندک ماده زیست فعال طبیعی می باشد (Joseph and .Sujatha, 2011).
״ TuckerوAnil در سال۲۰۰۰ به اثر ضدباکتری باکتری های همزیست اسفنج Ircinia ramoseاشارهداشتند که اهمیت ضد توموری دارد و در مدل های پیش بالینی بر دامنه عظیم سل لاین ها موثر بوده است (Joseph and Sujatha, 2011)״.
۱-۸-۳ متابولیت های اسفنج دریایی با خواص آنتی بیوتیکی
اسفنج دریاییAplysina caissara متعلق به راسته یVerongidaدارای ترکیباتFistyralin-3 و ۱۱-hydoxyaerothioninمی باشد که علیهE.coli و P.aeruginosa فعالیت متوسط آنتی بیوتیکی دارند.اسفنجIrciniasp. دارای مولکول هایی است که از نظر زیستی فعال هستند و نشان دهنده ویژگی های آنتی بیوتیکی قوی،ضد درد و ضد التهابی می باشند (Dhinakaran and Lipton,2012).
اسفنجAplysina cavernicola دارای ترکیباتAeroplysinin , aerthionin , و دیگر مشتقات دی برمو و دی کلروتیروزین است که دارای برخی فعالیت آنتی بیوتیکی علیهB.subtilis , P. vulgaris می باشد.از اسفنجSuberites domuncula یک لکتینKDa 27 خالص سازی شد که اثر ضد باکتری علیهE.coli و Staphlococcus aureusرا نشان داده است (Dhinakaran and Lipton,2012).
۱-۹ ترکیبات فعال زیستی اسفنج دریایی در مرحله کاربردبالینی
پتانسیل برخی داروهای زیستی از تولیدات طبیعی مورد توجه بخش داروشناسی قرار گرفته اند که کاربرد های متنوع دارند.برای مثال نوکلوئید آرابینوز از اسفنج Cryptotethya crypta اثرضد ویروسی و ضدسرطانی داردو کاربرد بالینی نیز پیداکرده است. از اسفنج Luffariella variabilis مانوآلدئیدی بدست آمده که خاصیت ضدالتهابیدارد (Joseph and Sujatha, .2011).

بسیاری داروهای دریایی از تولیدات طبیعی بی مهرگان دریایی، بطور غالب ازاسفنج ها در مراحل پایانی آزمایش های بالینی یا در مرحله ی تجاری شدن می باشند برخی از این داروها)Ara-A ضد ویروس(،Ara-C )ضد سرطان(، مونوآلدئید(مهار کننده ی فسفولیپازA2 ) وارد بازار شده اند و IPL51602 (ضدالتهابی)،KRN7000(ضدسرطان)، LAF389(ضدسرطان)، HTI286(ضدسرطان)،Discodermlide (ضدسرطان) در مراحل آزمایش بالینی قرار گرفته اند(Joseph and Sujatha, 2011).
۱-۱۰اهمیت مسئله
با توجه به افزایش مقاومت پاتوژن های بیماری زای انسانی امروزه تحقیقات در زمینه ی اثرات عصاره ی اسفنج های دریایی در زمینه ضد سرطانی،ضدمالاریایی،ضد التهابی،ضدمیکروبی،ضد قارچی،ضدسل ،ضدایدز و … در سراسر جهان به منظور استخراج مواد زیست فعال به عنوان داروی هایی با منشا زیستی ضروری می باشد.
۱-۱۱اهداف تحقیق:

• • بررسی پتانسیل ترکیب زیست فعال اسفنج های خلیج فارس

• • استخراج عصاره ضد میکروبی از اسفنج های خلیج فارس

• • بررسی اثر عصاره استخراج شده بر پاتوژن های انسانی

• • سنجش حداقل غلظت مهار کنندگیMIC(Minimum inhibitory concentration) و حداقل غلظت باکتریایی MIB(Minimum concentration bacteria )

فصل دوم
مروری بر پیشینه ی پژوهش
۲-۱خاصیت ضد میکروبی باکتری های همزیست اسفنج دریایی
Newbold و همکاران در سال ۱۹۹۹عصاره ۳۳ گونه اسفنج دریایی را جهت بررسی اثر ضد میکروبی آنها علیه میکروب های دریایی استخراج کرده که ۴۸% از آنها حداقل بر یک باکتری اثر مهار کنندگی رشد را نشان دادند(Newbold et al., 1999).
۲-۲ خاصیت ضد باکتری عصاره اسفنج دریایی
Said و همکاران در سال ۲۰۱۰ از میان ۱۸ عصاره اسفنج دریایی بررسی شده جهت سنجش اثر ضد میکروبی، ۱۲عصاره(۶۶٫۷%) نشان دهنده فعالیت ضد میکروبی بر یک یا چند میکروب از درجه مقیاس تاثیر ضعیف تا قوی بودند.وی قطر ناحیه مهارکنندگی ۶ تا ۱۰ میلی متر را ضعیف و قطر ۱۱تا ۲۰ میلی متر را خوب و بیشتر از ۲۰ میلی متر را قوی در نظر گرفت. طبق مشاهدات وی عصاره ی اتیل استات از اسفنج گونه هایHalichondrida sp و Oceanopia spبر مخمر Candidaalbicans اثر مهار کنندگی خوب را نشان دادند .
عصاره اتیل استات اسفنج گونه های .Oceanopia sp،Agelas mauritaniaHymeneciadon sp. وعصاره ی هگزانTedaniasp.بر قارچCryptococcus neoformans نشان دهنده اثر خوب تا قوی می باشد .
عصاره یHalichondria spبر باکتری Bacillus anthracisاثر قوی و برProteus mirabilis وStaphlococcus aureusاثر خوب را نشان داد. عصاره اتیل استات Oceanopia sp. بر Bacillus anthracis ، Proteus Mirabilis، S. aureus وShigella dysentriae اثر مهار کنندگی خوب را نشان داد.در میان ۱۸ عصاره مطالعه شده ۶عصاره (۳۳٫۳%) هیچ اثر ضد باکتری یا ضد قارچی نداشته اند و شامل عصاره اتیل استات اسفنج دو گونه ی .Cliona sp،یک گونه ازHalichondria sp.،یک گونه ازPseudoceratina clavata و یک گونه از Suberites sp.و همچنین عصاره ی هگزانی .Myxillina sp می باشند(Said et al., 2010).
۲-۳ عصاره متانولی ضدباکتریایی و ضد قارچی اسفنج Haliclona sp.
Darah وهمکاران در سال ۲۰۱۱ نمونه ی اسفنجHaliclona sp.از سواحل مالزی را خشک کرده و عصاره متانولی آن را تهیه نموده بر کشت های میکروبی باکتری گرم مثبتMRSA (استافیلوکوکوس اورئوس مقاوم به متی سیلین)، گرم منفی، قارچ هاو مخمرهایC.albicans وutillis^[3]C.آزمایش کردند. عصاره متانولی برB.cereus, B.,A.anitratus ,ErwiniaspB.subtilis,spizizenii.و MRSA موثر بوده در حالی قارچ ها و مخمر های دیگر هیج نوع حساسیت به این عصاره نداشته اند.
۲-۴ عصاره متانولی ضدباکتریایی و ضد قارچی اسفنج Sigmadocia pumila
ایساک و لیپتون در سال ۲۰۱۲ با تهیه عصاره متانولیاسفنجSigmadocia pumila سواحل هند و سنجش آن بر میکروب های بیماری زای انسان از جمله باکتری های گرم منفیE.coli ,K pneumonia,P. putida ,S. liquefaciene اثر مهار کنندگی رشد را نشان داد در حالی که بر باکتری های گرم مثبت جز S. aureus بر سویه های دیگر بی اثر بود .(Isaac and Lipton, 2012)
۲-۵ عصاره متانولی ضدباکتریایی و ضد قارچی اسفنج Zygomycale sp.
Manjusha و همکاران (۲۰۱۲) عصاره متانولی اسفنج دریاییZygomycale sp. تهیه و بر چند سویه باکتری و قارچ بیماری زای انسانی بررسی کرده اند، این عصاره اثر ضدباکتری علیه باسیلوس مگاتوریوم،کلیبسلا پنومونیه ،استرپتوکوکوس پیوژنز و اثر ضد قارچی علیه Rhizomucor miehei، کاندیدا آلبیکنس،آسپیرژیلوس نیجر و آسپیرژیلوسفمگاتوس را نشان داد،عصاره ای اسفنج بر باکتری گرم مثبت ۷۷%، گرم منفی۳۵% و بر مخمر %۳۲ اثر مهار کنندگی دارد،با تجزیه و تحلیل عصاره بوسیله کروموتوگرافی GC-MS طیف گسترده ای از مواد شیمیایی با عملکرد متنوع در میان مواد زیست فعال شناسایی شده که تنوع پلی کیتیدها،آلکالوئیدها ،اسیدهای چرب ، پپتیدها و ترپنوئیدها بیشتر بوده که دارای اثر ضدمیکروبی، ضد سرطانی و ضد توموری می باشند.
جدول ۲-۱ترکیبات فعال زیستی و در صد فراوانی آن هادرعصارهاسفنج در یایی Zygomycale sp.
(Manjusha et.al.,2012)
۲-۶ بررسی اثر ضد قارچی چهارنوع عصاره از نه گونه اسفنج دریایی
Palpandi و همکاران )۲۰۱۳( نه گونه اسفنج دریایی از آبهای ساحلی جنوب شرقی هند را جهت بررسی اثر ضد قارچی عصاره آنها جمع آوری کرده سپس عصاره هایی با حلال های متفاوت از جمله عصاره اتانولی ، متانولی، استون و کلروفرمی به دست آوردند و علیه ۹ سویه قارچ بیماریزا انسانی بررسیکرده،نتیجه بررسی آنها ۴گونه اسفنج از رده یKeratosida(Psammaplysilla, spongia officinalis Var.ceylonesis, Hyattella cribriformis,purpurea, Dysiclea fragilis) نسبت به اثر ضد قارچی عصاره کلروفرمی می توان در تهیه داروهای منحصر به فرد از آنها استفاده کرد، این رده اسفنج بر قارچ هایC.albicans, A.niger, A.fumigatus, A.flavus موثربوده اند. Palpandi وهمکاران ذکر کردند که عصاره های متانولی و استونی در این تحقیق اثر ضد قارچی ندارند.
۲-۷ خواص ضد باکتریایی عصاره اسفنج Axinella sinoxea از جزیره لارک خلیج فارس
در تحقیق ناظمی و همکاران در سال ۱۳۹۰ عصاره ها یی از اسفنج دریاییAxinella sinoxeaدر غلظت های متفاوتی مورد آزمایش مهار کنندگی رشد باکتریایی قرار گرفت که حداقل غلظت مهار رشد عصاره دی اتیل اتری برای E.coli برابر۱۰ میلی گرم بر میلی لیتر و عصاره متانولی ۴۰ میلی گرم بر میلی لیتر می باشد و عصاره آبی بی اثر بود. عصاره متانولی ،دی اتیل اتری و آبی بر باکتری aeruginosaP. بی اثر بوده و توانایی مهار رشد باکتری را نداشته اند حداقل غلظت مهار رشد باکتری عصاره دی اتیل اتری بر باکتری B.subtilisبرابر ۲۰ و عصاره متانولی ۴۰ میلی گرم بر میلی لیتر گزارش شدعصاره آبی بر این باکتری نیز بی اثر است و حداقل غلظت مهار رشد عصاره دی اتیل اتر بر باکتری S.aureus برابر ۰۷۵/۰و عصاره متانولی ۱۰ میلی گرم بر میلی لیتر و عصاره آبی بی تاثیر گزارش شد.
فصل سوم
مواد و روش ها
۳-۱نمونه برداری
در مهر ماه ۱۳۹۳نمونه برداری یک گونه اسفنج دریایی با روش SCUBA از اعماق ۱۵ تا ۲۰ متری جزیره هرمز انجام شد(تصویر شماره۳-۱). طبق گفته غواصان این اسفنج بر سازه کشتی قدیمی غرق شدهقرار داشت(تصویر شماره۳-۲).نمونه هادر محل با آب دریا شسته شده تا رسوبات و گل ولای آنها تمیز شود سپس مقداری از نمونه ها درالکل ۱۰۰% (Palpandi et al., 2013)و مقداری نیز در هوای اتاق و دور از تابش نور مستقیم خورشید جهت خشک شدن قرار گرفتندDarah et al., 2011)( بخشی از نمونه در ازت مایع به آزمایشگاه منتقل شدند(Zeng et al.,2013 ).
تصویر ۳-۱ محل نمونه برداری
در تصویر فوق محل نمونه برداری با نشانک قرمز رنگنشان داده شده است.
تصویر۳-۲ اسفنج دریاییCallyslpongia sp. از جزیره هرمز خلیج فارس
۳-۲ تهیه عصاره اسفنج دریایی
۳-۲-۱ تهیه عصاره اسفنج خشک شده
نمونه اسفنج خشک شده را با اسکالپل به قطعات ریز درآورده در ظرف شیشه ای درب دار ریخته و نسبت حجم۱ : ۱ از حلال ها را روی آن ریخته (حجم ۲۰میلی لیتر متانول و ۲۰ میلی لیتر دی کلرومتان ) درب بطری را محکم بسته و به مدت ۲۴ ساعت در محلی تاریک و دور از گرما قرار دادهDarah et al., 2011)(،بعد از۲۴ ساعت محلول یک فاز شیری رنگ در وسط و دو فاز کاملا شفاف بالا و پایین آنایجاد کرده(تصویرشماره ۳-۳).بطری را چند مرتبه به آرامی هم زده سپس قطعات اسفنج را فشرده از بطری خارج کرده و جهت حذف رسوبات اضافی محلول را با استفاده کاغذ صافی واتمن شماره ۱ فیلتر کرده حلال اضافیمحلول بدست آمده (تصویر شماره ۳-۴)را با بهره گرفتن از دستگاه روتاری Heidolph مدل Laboreta 4011digital (تصویر شماره ۳-۵) با تنظیم دمای ۴۰ درجه سانتی گراد، چرخش ۱۰۰ دور در دقیقه و ایجاد شرایط خلاء حذف کرده، حجم نهایی عصاره ۱۵میلی لیتر بدست آمد با حرف لاتین D نام گذاری شده(تصویر شماره ۳-۶) بعد از رسیدن دمای عصاره به دمای محیط در دمای ۴ درجه سانتی گراد جهت آزمایشات بعدی نگهداری شد.

برای انجام این پژوهش پس از تصویب موضوع تحقیق به مطالعه کتب تخصصی، مجلات علمی- پژوهشی و منابع علمی کتابخانه‌ای اقدام و فیش‌برداری گردید. برای اجرای پرسشنامه‌ها بر اساس معرفی‌نامه معاونت آموزشی دانشگاه ، مجوز لازم برای اجرای پرسشنامه‌های پژوهش در سازمان صنعت، معدن و تجارت کرمانشاه فراهم گردید. پس از هماهنگی با معاونت آموزشی و اداره کل حراست سازمان فوق‌الذکر و دریافت معرفی‌نامه از سوی مسئولان امکان توزیع پرسشنامه فراهم شد. شیوه توزیع پرسشنامه‌ها نیز به این شکل بود نمونه آماری در جامعه آماری تعیین گردید و سپس اقدام به توزیع پرسشنامه‌ها شده و با حضور مستمر محقق و با مساعدت همکاران در عرض ۱۵ روز پرسشنامه‌ها جمع‌ آوری گردیدند.

۳-۸ روش های تجزیه و تحلیل آماری
تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از این پژوهش با بهره گرفتن از نرم‌افزار آماری SPSS16 در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد. در سطح آمارتوصیفی از آماره‌هایی نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف استاندارد استفاده گردید. برای تعیین میزان همبستگی بین هر یک از ابعاد جامعه پذیری سازمانی با کل مولفه های تعهد سازمانی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده خواهد گردید. همچنین برای تعیین میزان همبستگی و قدرت توان پیش بینی مولفه های جامعه پذیری سازمانی با تک‌ تک مولفه های تعهد سازمانی از تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده گردید. از این روش زمانی استفاده می‌شود که محقق بخواهد متغیر وابسته را با بهره گرفتن از یک یا چند متغیر مستقل پیش‌بینی کند.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل یافته های پژوهش
مقدمه
پس از گردآوری داده‌ها مرحله‌ی جدیدی از فرایند تحقیق که به مرحله‌ی تجزیه و تحلیل داده‌ها معروف است، آغاز می‌شود. در این مرحله پژوهشگر با بهره گرفتن از روش های آماری مختلف و با تکیه بر معیار عقل سعی می‌کند داده‌ها را در جهت آزمون اهداف تحقیق و ارزیابی آنها مورد بررسی قرار دهد. برای اینکه این امر به نحو صحیح انجام گیرد، داده‌های جمع‌ آوری شده، بایستی به طور علمی و با روش های آماری مناسب مورد پردازش قرار گیرد و به صورت اطلاعات قابل استفاده درآید. در این فصل به تجزیه و تحلیل داده‌های حاصل از پرسشنامه با بهره گرفتن از آمار توصیفی و استنباطی پرداخته شده است. ابتدا ویژگی‌های جمعیت‌شناختی نمونه آماری توصیف شده است. سپس نرمال بودن توزیع مولفه های جامعه پذیری سازمانی و تعهد سازمانی بررسی شده است. در پایان با بهره گرفتن از آزمونهای آمار استنباطی به بررسی فرضیه‌های دقیق مبادرت شده است.
۴-۱ توصیف ویژگی‌های دموگرافیک نمونه آماری
توزیع فراونی و درصد نمونه آماری بر اساس جنسیت در جدول ۴-۱ ارائه شده است.
جدول ۴-۱: توزیع فراوانی و درصد نمونه آماری بر حسب جنسیت

جدول ۴-۱ نشان می‌دهد که ۱/۳۸ درصد گروه نمونه را زنان و ۹/۶۱ درصد آنان را مردان تشکیل داده‌اند.
نمودار ۴-۱: توزیع فراوانی و درصد نمونه آماری بر حسب جنسیت
توزیع فراونی و درصد نمونه آماری بر اساس سن در جدول ۴-۲ ارائه شده است.
جدول ۴-۲: توزیع فراوانی نمونه آماری بر حسب سن

در آستانه اشغال عراق و پس از آن بیشتر کشورها متعهد شدند که فعالانه در بازسازی عراق مشارکت داشته باشند، اما آنان در عمل به اجراء بخش ناچیزی از تعهدات خود عمل کردند. برای مثال‎ایالات متحده آمریکا که قول داده بود ۱۲ میلیارد دلار برای بازسازی عراق بپردازد در پایان سال ۲۰۰۴ فقط دومیلیارددلار را صرف‎این امر کرده بود. همچنین تا اوائل سال ۲۰۰۵ فقط ۴۰ درصد از تعهدات خود را که در نوامبر ۲۰۰۳ از سوی کنگره آمریکا به بازسازی عراق اختصاص یافته بود به مصرف رسید.

حکومت موقت عراق برای جبران‎این کمبودها سعی می‌کند که از یارانه‌های مردم عراق، که بیشتر فقرای عراق به آن کاملاً وابسته هستند، بکاهد. ”پل ولفوویتز“، از معماران حمله به عراق و رئیس کنونی بانک‌ جهانی در بیانیه‌ای اعلام کرده است که عراق خود قادر به تأمین مالی هزینه‌های بازسازی خویش هست. معنای‎این سخن آن است که باید مردم عراق را به حال خود رها کرد؛ امری که حاصلی جزء گرسنگی و فقر در پی نخواهد داشت. از سوی دیگر صندوق بین‌المللی پول که فقط ۲۴۰ میلیون ‌دلار وام به‌عنوان اولین گام به دولت عراق پرداخته است ابراز امیدواری می‌کند، بتواند مبالغ بیشتری به‎این کشور وام دهد هرچند که‎این صندوق از پیش مبلغ ۵/۲ ـ ۵/۳ میلیارد دلار را تعهد کرده بود (درویشی و پرتو، ۱۳۹۴).

۴-۱-۷-۳-فساد مالی حاکم بر پیکره بوروکراسی عراق

سازمان شفافیت جهانی (World Transparency) به تازگی در گزارشی اعلام کرده است چنانچه اقدامات عاجلی در مورد عراق اتخاذ نشود‎این کشور به بزرگ‌ترین مورد فساد اقتصادی جهان تبدیل خواهد شد. فساد مالی در‎این کشور در همه سطوح به‌چشم می‌خورد. دولت کنترل ضعیفی بر درآمدها و موجودی‌های خود دارد؛ برای مثال کارمندان بخش بهداشت و درمان، داروها و تجهیزات پزشکی را در بازار سیاه می‌فروشند و روند مزایده و مناقصه پروژه‌ها دقیقاً اجراء نمی‌شود. در گزارش ناظر کل آمریکا برای بازسازی عراق در سال ۲۰۰۵ آمده است که در مدت ۱۴ ماه حکومت موقت عراق، ۸/۸ میلیارددلار از بودجه عراق مفقود شده است (درویشی و پرتو، ۱۳۹۴).

۴-۱-۷-۴- عدم توفیق در بازسازی صنایع نفت

در اواخر دهه ۱۹۷۰ یعنی آغاز جنگ تحمیلی رژیم بعث علیه‎ایران، تولید نفت‎این کشور ۵/۳ میلیون بشکه در روز بود.‎این رقم به‌تدریج کاهش یافت؛ به‌طوری‌که در بهار سال ۲۰۰۳ یعنی در آستانه حملات آمریکا و متحدانش عراق، میانگین تولید نفت به رقم ۴/۲ میلیون بشکه در روز تنزل کرد و پس از کسر نیازهای داخلی‎این کشور فقط ۵/۱ میلیون بشکه از آن به صادرات اختصاص یافت. به‎این ترتیب کل درآمد نفتی عراق با وجود افزایش چشمگیر قیمت‌ها فقط ۲۵ میلیارددلار بود.
در ماه‌های اول اشغال عراق، مقامات آمریکائی برآوردهای خوش‌بینانه‌ای در مورد میزان تولید نفت مطرح و حتی ادعا می‌کردند که‎این تولید به سرعت افزایش‌یافته، حتی از زمان قبل از جنگ نیز فراتر خواهد رفت. ولی به‌تدریج نادرست بودن‎این دیدگاه به اثبات رسید. عواملی چون فساد اداری، فقدان سرمایه، خرابکاری در تأسیسات نفتی و ناامنی داخلی مانع افزایش تولید گردید. هرچند در بودجه سال ۲۰۰۴ پیش‌بینی شده بود که تولید نفت عراق ۵/۱ میلیون بشکه در روز خواهد بود و حتی وزیر دارائی عراق در ۲۲ دسامبر ۲۰۰۴ ادعا کرد آن کشور در انتظار تحقق تولید ۵/۳ میلیون بشکه در روز است، اما منابع مستقل‎این ارقام را غیرواقعی اعلام نمودند و صادرات نفت عراق را تنها ۴۶/۱ میلیون بشکه در روز ارزیابی کردند. به ادعای اداره اطلاعات وزارت انرژی عراق با‎این کشور ۱۱۲ میلیارد بشکه ذخیره ثابت شده نفت دارد. با وجود‎این ذخائر، تاکنون فقط ۲۳۰۰ چاه نفت در‎این کشور حفر گردیده است. یعنی فقط ۱۷ حوزه از ۸۰ حوزه نفتی عراق مورد اکتشافات و ارزیابی قرار گرفته است. در واقع می‌توان گفت که در‎این کشور کمتر از همه کشورهای صادرکننده نفت عملیات اکتشافی انجام گرفته است. برای مثال در صحرای غربی عراق اصولاً هیچ عملیاتی انجام نشده است؛ در حالی‌که‎این کشور دارای سومین ذخائر ثابت شده نفتی جهان پس از عربستان‌سعودی و‎ایران است. به‌همین علت تحلیل‌گران غربی قبل از اشغال عراق معتقد بودد که‎این کشور پس از جنگ، خود می‌تواند هزینه‌های بازسازی مربوطه را تأمین کند؛ به‌طوری‌که ”پل ولفوویتز“ معاون وزیر دفاع آمریکا در ۲۷ مارس ۲۰۰۳ گفت: ”عراق می‌تواند از محل صدور نفت و در عرض دو تا سه سال ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارددلار برای بازسازی، درآمد کسب کند. ”چنین به‌نظر می‌رسد که‎این پیش‌بینی‌های طمع‌ورزانه مقامات آمریکائی، که به نمایندگی از انحصارات نفتی آمریکائی بیان می‌شد، تاکنون تحقق نیافته است (درویشی و پرتو، ۱۳۹۴).

۴-۱-۷-۵-کمبود شدید برق

وضعیت سیستم برق در عراق اصولاً غیرقابل اتکاء و نامعقول است. تا قبل از شروع جنگ در سال ۲۰۰۳، تولید شبکه برق عراق فقط ۹۵ هزار مگاوات برق در ساعت بود.‎این میزان تولید برق حتی برای مصارف معمولی کشور هم کفایت نمی‌کرد. اما با‎این‌وجود خاموشی‌ها آنقدر نبود که اقتصاد و زندگی روزمره مردم را فلج کند. از نوامبر ۲۰۰۴ تا ژانویه ۲۰۰۵ میزان تولید شبکه برق عراق به ۵۰ هزار تا ۸۰ هزار مگاوات برق، بسته به شرایط، می‌رسید که تنها تکافوی چهار ساعت نیاز را می‌کرد و در بقیه ساعت‌ها‎این کشور با بی‌برقی مطلق مواجه بود. برای حل فوری‎این بحران دولت موقت مجبور به خرید برق از کشورهای همسایه (سوریه، اردن، کویت، ترکیه و‎ایران) شده است. البته هنوز هم تمایل به خرید برق بیشتری از‎ایران و ترکیه وجود دارد، اما مشکل اصلی کمبود امکانات مالی است. در واقع تخصیص وجوه مربوط به برنامه‌ریزی و بهبود تولید برق به مسائل امنیتی موجب شده انجام امور حیاتی در زمینه‌های رفاهی، صنعتی، کشاورزی و خدماتی دچار اختلال شود.

۴-۱-۷-۶-اختلافات قومی، مذهبی و نژادی داخلی

اقلیت اهل سنت در عراق با استقرار حکومت تحت کنترل اکثریت شیعه در‎این کشور مخالف است. از طرف دیگر شیعیان نیز از تابستان ۲۰۰۴ و پس از درگیری‌های نجف در حال مبارزه با نیروهای متحد آمریکا و انگلیس هستند. آنها معتقند که اشغال عراق باید برای غربی‌ها بسیار پرهزینه باشد و درآمدهای حاصل از فروش نفت نتواند به ابزار قدرت و سرکوب و تجاوز بیگانگان علیه مردم مسلمان عراق تبدیل شود.

۴-۱-۷-۷-نارضایتی همسایگان عراق از حمله آمریکا

حضور آمریکا درعراق نارضایتی همسایگان را در پی داشته است. آنچه در عراق می‌گذرد نشان از‎این نا رضایتی‌ها دارد. از سپتامبر ۲۰۰۴ تا مارس ۲۰۰۵ افراد کشته شده در خرابکاری‌های عراق ۶۱ درصد سعودی، ۱۰ درصد سوری و فقط ۸ درصد اتباع عراقی بوده‌اند. ‎این نشان می‌دهد که دوسوم حملات انتحاری توسط اتباع عربستان سعودی انجام گرفته است. مقامات آمریکائی معتقدند عربستان، با ۱۵۰ هزار نفر نیروی نظامی، باید بهتر از‎این مرزهای خود را با عراق کنترل کند.
ایران نیز از حضور تجاوزکارانه آمریکا در مرزهای خود و تسلط آن کشور بر منابع نفتی عراق و حوزه خلیج ‌فارس ناراضی است و‎این امر را عامل عمده بی‌ثباتی در منطقه می‌داند. همچنین سوریه از محاصره شدن بین اسرائیل و نیروهای آمریکائی حاضر در عراق، به‌ خصوص با تهدیداتی که‎این دو علیه آن انجام می‌دهند، بسیار نگران است. هر چند کشور ترکیه بسیاری از نگرانی‌های قبل از اشغال عراق را در زمینه مناطق کردنشین ندارد، اما مسئله امنیت عراق و جریان صادرات نفت و مسائل اقتصادی دوجانبه همچنان به قوت خود باقی هستند. اردن نیز، به‌عنوان کشوری کوچک که سرنوشتش همیشه با عراق عجین بوده است، امروزه نگرانی‌هائی در زمینه صادرات نفت عراق، تروریسم و قطع کمک‌های مالی صدام به‎این کشور دارد (ترابی، ۱۳۹۴).

۴-۱-۷-۸- هدف از اشغال عراق

بعد از فروپاشی نظام دو قطبی و به تبع آن انحلال پیمان ورشو در مقابل پیمان ناتو، امروزه‎ایالات متحده آمریکا براساس تفکر سنتی خویش مبنی برداشتن مسئولیت و رسالت جهانی، درصدد مداخله در امور تمام نقاط دنیا است. از همین‌رو نیز هست که حضور فعال آمریکا در منطقه بالکان و به‌ خصوص درکوزوو و یا در عراق، به‌دنبال اشغال کویت، را می‌توان در سال‌های پایانی قرن بیستم و سال‌های آغازین قرن بیست‌و‌یکم مشاهده کرد. با‎این رویکرد کلی میتوان استراتژی اقتصادی آمریکا در مورد عراق‎این چنین بیان نمود:
ادامه جریان نفت خاورمیانه به بازارهای مصرف، اهمیت کانال‌سوئز و خلیج‌فارس و به‌طور کلی منافع استراتژیک، اقتصادی و نظامی‎از موارد مؤثر در حضور نظامی‎ایالات‌متحده‌آمریکا در عراق به شمار می‌روند. تا سال ۱۹۷۹، یعنی وقوع انقلاب‌اسلامی‎ایران، آمریکا در عراق وضعیت مساعدی نداشت؛ زیرا دولت عراق پس از قطع روابط با آمریکا در سال ۱۹۶۷ بیش از پیش سیاست همکاری‌های چندجانبه با سایر قدرت‌ها را، به‌ خصوص خرید تسلیحات از شوروی، در پیش گرفته بود. در اواسط دهه هشتاد، دولت ریگان، دونالد رامسفلد وزیردفاع آمریکا را به‌عنوان فرستاده ویژه به‌منظور تقویت رابطه به عراق اعزام کرد. اما در هر حال قبل از اشغال کویت توسط عراق در سال ۱۹۹۰ آمریکائی‌ها دیگر به‎این نتیجه رسیده بودند که عراق مانند‎ایران بزرگ‌ترین خطر برای منافع آمریکا در خاورمیانه به شمار می‌رود.
اولین‌بار در اواخر تابستان ۲۰۰۲ رئیس‌جمهور آمریکا دکترین جدید خود را در دانشگاه نظامی‎”وست پوینت“‎این‌چنین مطرح کرد: ”ما اگر منتظر وقوع تهدیدات شویم در اصل خیلی منتظر شده‌ایم.“ همچنین جرج‌بوش در ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۲ در یک سخنرانی در مجمع عمومی‎سازمان ملل خاطرنشان کرد: اگر سازمان ملل متحد قطعنامه‌ای علیه عراق صادر نکند باید خطر بی‌تأثیر بودن خود در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بپذیرد. وی همچنین در‎این سخنرانی اخطار کرد اگر سازمان ملل علیه صدام اقدامی‎نکند، آمریکا‎این‌کار را خود را انجام خواهد داد. به‎این ترتیب چنین به‌نظر می‌رسید که دولت آمریکا، با وجود تصویب قطعنامه ۱۴۴۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه عراق و اجبار‎این کشور به خلع سلاح تحت نظارت نمایندگان ‎این سازمان، تصمیم خود را مبنی بر حمله نظامی‎گرفته است. از مجموعه گزارش‌های مراکز تحقیقاتی آمریکا در آن‌زمان ویژگی‌های استراتژی نظامی‎و اقتصادی‎این کشور درباره عراق را می‌توان چنین استنباط کرد:
ـ عزل صدام و تغییر رژیم حکومتی‎این کشور
ـ انهدام سلاح‌های شیمیائی و میکروبی عراق
ـ بازسازی نیروهای مسلح عراق به شیوه آمریکائی
ـ سلطه بر منافع نفتی‎این کشور
ـ بازسازی اقتصاد عراق
از دیدگاه اقتصادی سه عامل آخر بسیار پراهمیت به‌نظر می‌آید. برای مثال عامل سوم به معنی قطع نفوذ نظامی‎و تسلیحاتی روسیه در عراق و جایگزینی آن با آموزش و تجهیزات آمریکائی بود. عامل چهارم عاملی برای مبارزه با نفوذ روسیه، چین و اروپا در منابع انرژی خاورمیانه به حساب می‌آمد. آخرین عامل نیز موجبات رونق کار شرکت‌های آمریکائی در عراق و خاورمیانه را فراهم می‌کرد. برای رسیدن به‎این هدف‌ها لازم بود که نیروهای آمریکائی در عراق حضور مستقیم داشته باشند (اسدی، ۱۳۸۷).

۴-۱-۸- عراق و صادرات نفت

به‌طور خلاصه‎این کشور برای تبدیل شدن به یک صادرکننده بزرگ نفتی باید شرایط و امکانات زیر را فراهم کند:
ـ محیطی امن و عاری از شورش و خرابکاری
ـ توسعه سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در امور زیربنائی نفت
ـ دارا بودن حکومتی قانون‌مند و پاسخگو
ـ خصوصی‌کردن صنعت، گاز و انرژی و جلوگیری از تمرکزگرائ دولتی
ـ سیاست اقتصاد باز و‎ایجاد رقابت بین شرکت‌های خصوصی داخلی و خارجی و قیمت‌گذاری آزاد محصولات نفتی
از آنجا که عراقی‌ها صنعت نفت را بخشی از هویت ملی خود می‌دانند و شدیداً به فرآورده‌های یارانه‌دار نفت عادت کرده‌اند، حتی با تشویق آمریکائی‌ها در کوتاه‌مدت حاضر به اجراء سیاست‌های مورد اشاره نیستند. اصرار آمریکائی‌ها برای اجراء تغییرات عمده در سیاست‌های نفتی عراق ریشه درتمایل وتصمیم به حضور شرکت‌‎های آمریکائی در بازارهای‎این کشور دارد. آنها همچنین خواستار تجدیدنظر در قراردادهای نفتی گذشته روسیه و فرانسه با عراق هستند.
آمریکابرای هدایت سیاست اقتصادی عراق به طرف اقتصاد لیبرال صدها مستشار ومشاور را در وزارتخانه‌های کلیدی تصمیم‌گیری‎این کشور گماشته است که از طریق آنان وضعیت مالی و سیاست‌های حکومت عراق کنترل می‌شود. در زمینه خصوصی‌سازی، سیاست آمریکا کاهش هزینه‌های دولتی، کم‌کردن تصدی‌گری دولت و قطع پرداخت یارانه‌های دولتی است. مقامات عراقی می‌گویند که ۶۰ درصد بودجه عراق را یارانه‌ها به‌ هدر می‌دهند، اما درمقابل گروه‌های مبارزه با فقر و طرفداران توسعه، سیاست‌های تشویقی دولت آمریکا و صندوق بین‌المللی پول را به نفع شرکت‌های بزرگ، کشورهای ثروتمند و به ضرر فقرا و طبقه متوسط عراق تلقی می‌کنند و معتقدندکه‎این سیاست‌ها، عراق را به کشوری بدهکار تبدیل خواهد کرد. ”عدیل عبدالمهدی“ وزیر دارائی عراق در نوامبر ۲۰۰۵ اظهار داشته است که حکومت عراق پس از انتخابات ژانویه‎اینده در صدد است که قانون جدیدی را تصویب کند که براساس آن ذخائر نفتی عظیم کشور بر روی سرمایه‌گذاری خارجی باز خواهد شد. با‎این قانون مسلماً شرکت‌های آمریکائی در اولویت قرار خواهند گرفت. هم‌اکنون آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا (USAID) به بخش کشاورزی و مسکن عراق وام می‌دهد و قرار است در سال ۲۰۰۵ حدود ۳۰۰ هزار خانه مسکونی در اطراف بغداد از‎این محل احداث شود( تیشه یار و ظهیر نژاد، ۱۳۸۴).

۴-۱-۹ -چالش‌های حضور آمریکا در عراق

جنگ عراق (که با نام‌های اشغال عراق و عملیات آزادسازی عراق نیز شناخته می‌شود) یک عملیات نظامی‎است که در۲۰ مارس ۲۰۰۳ با حمله یک ائتلاف بین‌المللی به رهبری آمریکا و بریتانیا به عراق آغاز شد. نیروهای اصلی حمله کننده به عراق شامل ارتش‌های‎ایالات متحده آمریکا، پادشاهی متحده و لهستان بوده است. ولی ۲۹ کشور دیگر از جمله ژاپن، کره جنوبی،‎ایتالیا، اسپانیا و… با فرستادن بخشی از نیروهای نظامی‎و لجستیکی خود به همراهی با نیروهای ائتلاف، در اشغال عراق نقش داشتند. همچنین برخی شرکت‌های پیمانکار تامین نیروی نظامی‎وامنیتی، با فرستادن دهها هزار نفر از مزدوران خود که دارای تابعیت کشورهای مختلف دنیا بودند، مسئولیت تامین امنیت بخش‌های وسیعی از مراکز مهم تجاری عراق از جمله چاه‌ها و مراکز پالایش نفت را بر عهده داشتند. (عکافان، ۱۳۸۸، ص۱۲)
این جنگ با خروج آخرین تیپ رزمی‎آمریکایی در ۱۹ اوت ۲۰۱۰ به‌طور رسمی‎خاتمه یافت. هرچند هنوز حدود ۵۰ هزار نیروی آمریکائی عمدتاً برای آموزش نیروهای عراقی، در‎این کشور باقی‌مانده‌اند زمان خروج‎این نیروها هم با توافق دو کشور تا پایان سال ۲۰۱۱ اعلام شده‌است. خروج آخرین سربازان آمریکایی از‎این کشور در دسامبر ۲۰۱۱ اتفاق افتاد.
دو توضیح عمده برای آغاز‎این جنگ توسط جرج بوش رییس جمهور وقت آمریکا مطرح شد که یکی از آن‌ها رابطه صدام حسین با القاعده و دیگری نابودکردن سلاح‌های کشتار جمعی عراق بنابر توافق‌نامه ۱۹۹۱ بود.
در سال ۱۳۸۲ صدام از دیدگاه آمریکایی‌ها همچنان به عنوان تهدیدی برای هم‌پیمانان غربی مثل کشور نفت‌خیز عربستان سعودی و اسرائیل، خطری برای محموله‌های نفتی خلیج فارس و ثبات خاورمیانه به شمار می‌رفت. بیل کلینتون رئیس‌جمهور آمریکا (۱۳۸۰-۱۳۷۲) (۲۰۰۱ - ۱۹۹۳) که جانشین بوش شده بود، تحریم‌های اقتصادی تازه‌ای درکنار تحریم‌های نظامی‎برای عراق وضع ومنطقه پرواز ممنوع را نیزکنترل کرد. (عکافان، ۱۳۸۸، ص۱۲)
کلینتون در سال ۱۹۹۸ در پاسخ به ممانعت عراق از حضور بازرسان سازمان ملل، لایحه آزادسازی عراق را امضا کرد.‎این لایحه بر تغییر رژیم عراق به منظور «بازگشت عراق به خانواده بین‌المللی» تأکید داشت و طبق آن دولت آمریکا به گروه‌های تبعیدی خارج از عراق کمک مالی می‌کرد. پس از آن به زودی عملیات سه روزه روباه صحرا انجام گرفت و طی آن کارخانه‌های تولید سلاح صدام منهدم گشتند؛ در حالیکه استراتژ یست‌های پنتاگون نقشه حمله‌های زمینی به عراق را می‌کشیدند برخی از تحلیلگران آمریکایی بر‎این باور بودند که فشار خارجی برای‎ایجاد یک شورش به منظور عزل صدام کافی به نظر می‌رسد.‎این دو نظر باعث بروز شکاف در تصمیم‌گیری‌های ضد صدام بین دولتمردان واشنگتن شد. اما پس از حملات ۲۰ شهریور ۱۳۸۰ (۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱) توازن سیاسی داخلی آمریکا تغییر کرده و باعث شد تا نومحافظه‌کاران بتوانند در مدیریت کشور آمریکا در واشنگتن تأثیر به سزایی داشته باشند. رئیس‌جمهور آمریکا جرج دبلیو بوش (پسر جرج اچ دبلیو بوش) در بیانیه اتحاد خود به کنگره، در دی ماه ۱۳۸۱ (۲۰۰۲) از «محور شرارت» که به زعم وی از کشورهای‎ایران، عراق و کره شمالی تشکیل شده‌اند سخن به میان آورد. همچنین او احتمال داد که برای براندازی دولت عراق از زور استفاده خواهد کرد. او اعلام کرد: «رژیم عراق طرح تولید گاز اعصاب و سیاه‌زخم و سلاحهای اتمی‎را به مدت یک دهه دنبال کرده‌است. » او همچین ادامه داد: «عراق همچنان در صدد است دشمنی خود را به آمریکا نشان دهد و از ترور حمایت کند. »
دولت و ارتش عراق در طول سه هفته پس از حمله آمریکا و هم‌پیمانانش در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۸۱ (۲۰۰۳) نابود شد.‎ایالات متحده دست‌کم دوبار کوشید تا با حملات هوایی، صدام را به قتل برساند ولی هر دوبار هدف، مورد اصابت واقع نشد. با شروع ماه آوریل (اواسط فروردین) نیروهای ائتلاف بخش زیادی از عراق را اشغال کرده بودند. مقاومت‌های بسیار ضعیف ارتش عراق یا به راحتی در هم می‌شکستند و یا تبدیل به تاکتیک‌های پارتیزانی می‌شدند.‎این وضعیت، نشان‌دهنده خروج کنترل از دستان صدام حسین بود.
صدام حسین در تاریخ ۹ تیر ۱۳۸۳ (۳۰ ژوئن ۲۰۰۴) تحویل دولت موقت عراق شد تا به اتهام جرایم جنگی، جرایم ضدبشری و قتل‌عام محاکمه گردد. در طول‎این محاکمه توجه ویژه‌ای به فعالیت‌های وحشیانه وی علیه کردهای شمال عراق در طول جنگ با‎ایران و علیه شیعیان جنوب در خلال سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۸ (۱۹۹۱ تا ۱۹۹۹) شد. نهایتاً در تاریخ ۹ دی ۱۳۸۵ (۳۰ دسامبر ۲۰۰۶) و در ساعت ۶:۰۷ به وقت محلی (۳:۰۷ UTC) به دار آویخته شد.

۴-۲- کمک حکومت‎ایران به شبه‌نظامیان اسلام‌گرای شیعه

سندهای منتشرشده توسط ویکی‌لیکس شامل گزارش‌های متعدد و موردهای مشخصی است که سپاه پاسداران ‎ایران و به ‌ویژه، نیروی قدس متهم به آموزش شبه ‌نظامیان شیعه عراقی، ارسال سلاح، راکت و بمب‌های دست‌ساز پیشرفته شده‌است. مطابق‎این اسناد نیروی قدس به‌همراه حزب‌الله لبنان، شبه‌نظامیان شیعه عراقی را دراردوگاهی در نزدیکی قم آموزش می‌داده‌اند تا برخی مقام‌های عراقی و همین‌طور سربازان آمریکایی را گروگان گرفته یا به قتل برسانند. حکومت جمهوری اسلامی‎ایران‎این اتهام‌ها را رد کرده‌است (عکافان، ۱۳۸۸، ص۱۴).

۴-۲-۱- خروج نیروهای آمریکایی از عراق

درتاریخ ۱۵ دسامبر ۲۰۱۱ با برگزاری مراسمی‎رسمی‎در فرودگاه بغداد واقع در منطقه سبز بغداد، با حضور وزیردفاع وقت آمریکا، آمریکا رسماً به حضور نظامی‎خود در عراق پایان داد. لئون پنتا در سخنرانی در مراسم فوق گفت جنگ عراق دارای ارزش بسیاری در خونها و دلارها برای ما بود، حدود ۷۵۰ میلیار دلار هزینه، ۴۵۰۰ کشته(۴۴۸۷ کشته) و۳۲۰۰۰ مجروح، برای‎ایالات متحدهمی‎باشد( روزنامه گاردین، ۲۰۱۱، به نقل از ویکی پدیا، ۱۳۹۴).
با خروج‎این نیروها، فقط ۱۵۹ نیروی نظامی‎در سفارت آمریکا در بغداد باقی می‌مانند و سایر نیروها به کویت یا به وطن مراجعت می‌کنند. در مراسم پایانی خروج‎این نیروها که بدون حضور رییس جمهور و نخست وزیر عراق برگزار شد، آمار بیش از ۱۰۰ هزار کشته از شهروندان عراقی اعلام شد.

۴-۲-۲ -عدم وجود استراتژی مشخص پس از اشغال

آمریکا استراتژی خود در عراق را مکرراً تغییر داد. آمریکا قبل از حمله استراتژی خود را برپایه خلع سلاح عراق از سلاح‌های کشتار جمعی، مبارزه با تروریسم، سرنگونی دیکتاتور و آزادی مردم عراق قرار داد. آمریکا در مقطعی، استراتژی به حاکمیت رساندن یک دیکتاتور دست نشانده و در مقطعی دیگر، استراتژی‎ایجاد تفرقه و جنگ داخلی برای بقا در عراق و باز در مقطعی دیگر، استراتژی تامین امنیت اسرائیل از طریق عراق را اتخاذ کرد. هریک از‎این استراتژی‌ها برنامه ریزی خاص خود را می‌طلبد، بر همین اساس تناقض در رفتار آمریکا در سه سال گذشته به دلیل استراتژی‎های مختلف بوده است.
ادبیات بوش نیز به تدریج به سمت پذیرش اشتباه استراتژیک حمله نظامی‎به عراق گرایش پیدا می کند. سناتور‎هاری رید رهبر دمکرات‌های سنای آمریکا، در تاریخ ۹ فوریه ۲۰۰۶ با صدور بیانیه‌ای فهرستی از ناکامی‎ها و اشتباهات بوش را به تصویر کشید و از جمله در خصوص عراق نوشت: «با گذشت سه سال از جنگ هنوز سربازان ما تجهیزات کافی برای دفاع از خود ندارند، اگر آنها چنین تجهیزاتی در اختیار داشتند امکان کاهش تلفات تا ۸۰ درصد وجود داشت. دولت بوش هیچ برنامه‌ای برای عراق پس از جنگ تدارک ندیده بود و‎ایمان مردم آمریکا به نیروهای مسلح خود به دلیل‎این ناکامی‎از میان رفت. بوش صدها هزار نفر داوطلب را به میدان جنگ فرستاد اما هنوز نتوانسته است بودجه هزینه‌های درمانی افراد بازگشته به کشور را تامین کند. دولت بوش به دلیل مدیریت غلط، عراق را به ورطه جنگ داخلی کشاند، چیزی که قبل از اشغال عراق سابقه نداشت.‎این جنگ هفته‌ای دو میلیارد دلار هزینه و در مجموع دو هزار میلیارد دلار هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم را به آمریکا و اقتصاد آن تحمیل کرد. شکنجه بازداشتی‎ها در عراق چراغ سبزی برای شکنجه سربازان آمریکایی و در خطر بیشتر قرار دادن آنها گردید. با وجود تحمل‎این همه هزینه نه نشانی از سلاح‌های کشتار جمعی و نه حلقه ارتباطی با القاعده در‎این کشور پیدا نشد. » درپی‎این فشارها سرانجام وزیر خارجه آمریکا در تاریخ ۳۰ مارس ۲۰۰۶ در لندن اعتراف کرد: «اگرچه استراتژی بزرگ ما درعراق درست و بجا بوده است، ولی ما هزاران اشتباه تاکتیکی در عراق مرتکب شدیم»(رضایی، ۱۳۸۲، ص۱۳۵).

۴-۲-۳- ریشه‌های ناامنی