TBHQ از نظر افزایش پایداری اکسیداتیو، به عنوان یک جایگزین یا یک مکمل برای عمل هیدروژناسیون روغن‌ها در نظر گرفته می‌شود(۴۳و۶۹و۷۴).

شکل۲-۴- ترت بوتیل هیدروکینون
د- اثرات سوء TBHQ
بر اساس گزارش‌های کمیته بین‌المللی تخصصی مواد افزودنی^[۳۲]، شواهدی مبنی بر جهش‌زا بودن TBHQ در بدن موجود زنده بدست آمده است(۱۷).
و-گالات ها^[۳۳] و اسید گالیک^[۳۴]
اسید گالیک(۳،۴،۵ تری هیدروکسی بنزوئیک) پراکندگی زیادی در گیاهان دارد و اغلب به عنوان جزئی از تانن های گیاهی در نظر گرفته می‌شود. یک ترکیب فوق از این نظر که به صورت یک آنتی‌اکسیدان فنلی اولیه و یک سینرژیست رفتار می‌کند، منحصر به فرد و مخصوص می‌باشد گالات‌هایی نظیر اتیل، پروپیل و بوتیل‌گالات در آب و چربی تا حدی محلول هستند اما گالات‌هایی با تعداد کربن بیشتر مانند اکتیل، دسیل و دودسیل عملا در آب نامحلول هستند، ولی به آسانی در روغن‌ها و چربی‌ها حل می شوند.پروپیل گالات در به تاخیر انداختن یا کند کردن اکسیداسیون لینولئات توسط لیپواکسیداز موثر می‌باشد. اما در ممانعت از فساد اکسیداتیو توسط هماتین^[۳۵] کاتالیز می‌شود و اثر ندارد. گالات‌ها نظیر توگوفرول از نظر فعالیت آنتی‌اکسیدانی دارای تراکم یا غلظت بهینه هستند و اگر در ترازهای بالاتر مورد استفاده قرار گیرند ممکن است به صورت پراکسیدان عمل کنند. پروپیل گالات تنها استر اسید گالیک است که برای مواد غذایی در ایالات متحده مجاز می‌باشد اما عده‌ای از کشور‌های اروپایی اجازه استفاده از آلکیل گالات هایی بالاتر رانیز داده‌اند. هنگامی که گالات های مختلف در غلظت های اکی‌مولار به کار گرفته شوند، فعالیت آنتی‌اکسیدانی تقریبا مساوی دارند اما افزایش حلالیت استرها با تعداد کربن بیشتر یک مزیت مشخص آنها می‌باشد. گالات ها آنتی‌اکسیدان های Carry-Through نیستند و لذا در شرایط پختن، کبابی کردن و سرخ نمودن افت زیادی پیدا می‌کنند. گالات‌ها با یون‌های فلزی چلات نشده مثل مس و با آهن کمپلکس رنگی ایجاد می‌کنند(۳۱).
شکل۲-۵-پروپیلن گالات
ه- اثرات سوء گالات‌ها
تماس با گالات‌ها منجر به عوارض پوستی می‌شود. رژیم غذایی حاوی گالات‌ها در موش موجب کاهش وزن بدن شده که در دراز مدت محدودیت رشد و تخریب بافت کلیه‌ها را به دنبال دارد. در مجموع سمیت BHT از سایر آنتی‌اکسیدان ها بیشتر بوده و گالات ها اثر سوء کمتری را دارا می‌باشند.
۲-۵-۲- ترکیبات آنتی­اکسیدانی در گیاهان
ترکیبات آنتی­اکسیدانی می­توانند از فعالیت اکسیداسیونی جلوگیری کرده یا حداقل روند فعالیت آن­را کند کنند. آنتی­اکسیدان­ها قادرند حتی در مقدار و یا غلظت بسیار پایین نیز اینکار را انجام دهند. مکانیسم عمل این ترکیبات شامل حذف رادیکال­های آزاد و عمل بعنوان یک عامل احیاءکننده^[۳۶]، چلات­کننده^[۳۷]و یا جمع­کننده اکسیژن منفرد است.ترکیبات آنتی­اکسیدانی که در گیاهان بطور طبیعی وجود دارند شامل ترکیبات زیر هستند
۲-۳-۲-۱- کاروتنوئیدها
این ترکیبات، جزء ترکیبات محلول در چربی است که تقریبا در همه بخش­های گیاهییافت می‌شوند. این ترکیبات عموماً در سیستم­های غشای سلول­ها نقش­های گوناگونی( نظیر شرکت در فتوسنتز) را بر عهده دارند. این ترکیبات مسئول رنگ قرمز، نارنجی و زرد در میوه­ ها، برگ­ها و گل‌ها هستند (۲۲). علاوه براین، کارتنوییدها در قارچ، باکتری­ های فتوسنتز کننده و بدون فتوسنتز، مخمرها و کپک­ها وجود دارند(۲۲). این ترکیبات قادرند غشاهای سلولی را در مقابل آسیب­های ناشی از نورهای مضر و اکسیژن رادیکالی محافظت کنند. لازم به ذکر است که بیشتر ترکیباتی که توسط متخصصین صنایع غذایی، به منظور محافظت از مواد غذایی، مورد استفاده قرار می­گیرند ترکیبات کاروتنوئیدی خصوصاً از نوع بتا- کاروتن است.
کاروتنوئیدها دارای باندهای مضاعف زیادی در خود هستند که در آن الکترون­های بسیاری در حال گردش می­باشند. این الکترون­ها به ترکیبات کاروتنوئیدی اجازه می­ دهند تا انرژی قابل دسترس دیگر مولکول­ها را جذب و برای خنثی کردن رادیکال­های اکسیژن از آن استفاده کنند از طرفی، کاروتنوئیدهای خالص موجود در محلول­های آبی از نظر حرارتی ناپایدارند و در مدت زمان اندکی بی رنگ و فاسد می­شوند ولی در محیط آزمایشگاهی^[۳۸] مدت زمان بیشتری پایدارند(۷۶).
۲-۳-۲-۲-توکوفرول­ها^[۳۹]
توکوفرول­ها ترکیباتی هستند تک فنولیک، که از چند دهه قبل در صنعت غذا بعنوان ترکیبات ضداکسیدانی اسیدهای غیراشباع، در غذاهای روغن­دار مورد استفاده قرار می­گرفته­اند(۴۰). این نوع از آنتی­اکسیدان­ها به وفور در بعضی از منابع گیاهی نظیر روغن­های گیاهی، برگ تازه سبزیجات، غلات و گیاهان با بذور روغنی مانند کنجد، برنج، ذرت و سویا یافت می­شوند.بطورکلی توکوفرول­ها شامل هشت ترکیب متفاوت هستند که در دو گروه اصلی، شامل توکول­ها^[۴۰] و توکوترینول­ها^[۴۱]، قرار می­گیرند. هر خانواده دارای چهار عضو است. خانواده اول شامل آلفا توکول، بتا توکول، گاما توکول و سیگما توکول و خانواده دوم شامل آلفا توکوترینول، بتا توکوترینول، گاما توکوترینول و سیگما توکوترینول می­باشد که در آن فعالیت آنتی­اکسیدانی از سیگما به آلفا کاهش می­یابد(۶۶). مکانیسم عمل توکوفرول­ها با جزییات دقیقی روشن شده است. این مولکول­ها اکسیژن رادیکالی را جستجو و شناسایی کرده و هیدروژن فنولیک خود را به این رادیکال­ها منتقل و آن را غیر فعال می­ کنند(۵۰).
۲-۳-۲-۳-اسید اسکوربیک
اسید اسکوربیک در روغنها و چربیها نامحلول است. لذا غالبا از استر پالمیتات آن استفاده می‌شود که به کمک حرارت و یک حلال مناسب در فاز چربی پراکنده می‌گردد.
اسید آسکوربیک یکی از مهمترین گیرنده‌های اکسیژن و یون های فلزی محسوب می‌شود و در برخی موارد به همراه توکوفرول به روغن‌ها اضافه می‌گردد(۶).
شکل ۲-۶- ساختار توکوفرول و توکوتری انول
شکل ۲-۷-ساختار اسید آسکوربیک
۲-۳-۲-۴-ترکیبات فنولیک
ترکیبات فنولیک، داراییک یا چند گروه هیدروکسیل متصل به یک حلقه آروماتیک شده هستند. فنول‌ها از جهاتی شبیه الکل‌های آلیفاتیک هستند که گروه هیدروکسیل به یک زنجیره کربنی متصل است. با این وجود در ترکیبات فنولیک گروه هیدروکسیل تحت تاثیر حلقه آروماتیک است. حلقه آروماتیک موجب می‌شود که هیدروژن گروه هیدروکسیل ناپایدار باشد و در نتیجه فنول‌ها اسیدهای ضعیفی باشند.ترکیباتی که دارای بیشتر از یک گروه هیدرکسیل متصل شده به یک یا چند حلقه بنزنی باشند را پلی‌فنول گویند. اصطلاح (پلی‌فنول) گاهی اوقات گمراه کننده است چون بعضی از افراد فکر می‌کنند پلی‌فنول‌ها پلی مری از مولکول‌های منفرد فنول‌ها هستند. اصطلاح فنولیک دسته بسیار زیادی از ترکیبات را تحت پوشش قرار می‌دهد. (جدول۲-۲)
۲-۳-۲-۴-۱-فنولیک‌های ساده
فنولیک‌های ساده^[۴۲] در واقع فنول‌های تعویضی هستند. در این حالت موقعیت گروه‌های هیدروکسیل موجود روی حلقه به صورت اورتو، متا و پارا است. به عنوان مثال رزورسینول^[۴۳](۱ و۳- دی‌هیدروکسی بنزن) یک فنولیک ساده متا-دی‌هیدروکسی است (شکل۲-۸) (۵).

شکل۲-۸-ساختار مولکولی رزورسینول
۲-۳-۲-۴-۲-اسید و آلدهیدهای فنولیک
هیدروکسی­بنزوئیک اسیدها ترکیباتی هستند که یک گروه کربوکسیل روی حلقه فنول جانشین شده است. از این دسته ترکیبات می‌توان به گالیک اسید^[۴۴]، پروکاتچوئیک اسید^[۴۵]، سالیسیلیک اسید^[۴۶] و وانیلیک اسید^[۴۷]اشاره کرد. آلدهیدهای هیدروکسی بنزوئیک اسید همانند وانیلین داراییک گروه آلدهید به جای گروه کربوکسیل هستند (شکل۲-۹) (۵).
جدول۲-۲-طبقه‌بندی ترکیبات فنولیک بر اساس تعداد کربن

• کم کردن اثرات نیروی اینرسی

در اثر غلتش­های هواپیما، نیروهای اینرسی غلتشی ایجاد می­شوند، وجود این نیروها باعث خسارت به بال می­شوند. وجود تیرک­های طولی مناسب مانع انتقال نیرو به سازه می­ شود.

• مقاومت در برابر ممان­های خمشی و پیچشی

تیرک­های طولی تحت ممان­های خمشی و پیچشی قرار دارند که قدرت تحمل این ممان­ها را دارا می­باشد. تغییر مکان سطوح کنترلی مانند شهپر و الویتور باعث انتقال بارهای پیچشی به تیرک­های طولی می­ شود که در مقابل ایجاد شدن این نیروها از خود مقاومت نشان می­دهد.
۲-۳-۲- تیغه یا دنده­های عرضی^[۳۵]
دنده­های عرضی، شکل آیرودینامیکی مناسب برای تولید نیروی برآ توسط بال را ایجاد می­ کند. این دنده­ها به شکل ایرفویل طراحی شده ­اند و با قرار گرفتن در پوشش پوسته­ای بال، شکل مشخصی از بال به وجود می ­آید. دنده­های عرضی به صورت زاویه­دار و یا به صورت عمود، به تیرک­های طولی متصل می­شوند و سختی بال را افزایش می­ دهند. در هواپیماهای تجاری، معمولا دنده­های عرضی با زوایای مختلف از ریشه تا نوک بال، در طول بال قرار می­گیرند.

دنده­های عرضی معمولا از سازه خرپایی^[۳۶] و یا از ورقه­هایی با سوراخ­های مدور به منظور کاهش وزن سازه ساخته شده ­اند. دنده­ها توسط پرچ، پیچ یا چسب به پوسته بال متصل می­شوند.
دنده­های عرضی بین لبه حمله بال و لبه فرار بال کشیده شده ­اند و در واقع باعث ایجاد شکل دوکی برای مقطع بال می­شوند و در نهایت توسط پوسته پوشش داده می­شوند. این دنده­ها بار را از پوسته و اجزای تقویت­کننده به تیرک­های طولی منتقل می­ کنند. همچنین این دنده­ها در سطوح کنترلی نیز مورد استفاده قرار می­گیرند.
۲-۳-۳- اجزای طولی تقویت کننده^[۳۷]
اجزای طولی تقویت کننده در بدنه، بال و سطوح مجموعه دم که به سازه شکل داده و پوسته روی آن نصب می­ شود، وجود دارد. این اجزا که در بدنه، قاب­ها^[۳۸] و در بال، دنده­های عرضی را به یکدیگر متصل می­ کنند، قادر به تحمل بارهای کششی و فشاری هستند و از چروکیدگی پوسته جلوگیری می­ کنند. این اجزا قادر به تحمل بارهای خمشی کوچک هستند همچنین با توجه به شکل و مساحت مقطع آن­ها استحکام خمشی آن­ها ناچیز است.
۲-۳-۴- اجزای تقویت کننده و استحکام بخش^[۳۹]
اجزای تقویت کننده ­ای که به منظور تحمل نیروهای عمود بر سطح به سازه متصل می­شوند.
۲-۳-۵- پوسته بال
پوسته به عنوان پوشش بال به منظور تحمل بخشی از بارهای حین پرواز و زمینی وارده به هواپیما می­باشد. مانند تمام پوسته­های نازک، این عضو جهت تحمل بار روی سطح خودش و همچنین انتقال دادن نیروها به اجزای دیگر استفاده می­ شود.این اجزا قادر به تحمل بارهای کششی، فشاری و برشی هستند البته تقویت آن­ها توسط ساپورت­های جانبی مورد نیاز است. پوسته­های نازک استفاده شده در هواپیما تنها در فواصل بسیار کوتاه قادر به حفظ و انتقال فشار عمود بر سطح هستند.
۲-۴- پارامترهای هندسی بال
۲-۴-۱- نسبت منظری^[۴۰]
نسبت منظری نسبت بین مربع طول بال به مساحت آن است.

(۲-۱)

b): طول بال ، S: مساحت بال (

نسبت منظری زیادتر به معنای طول بیشتر بال است و نسبت منظری کمتر به معنای طول کمتر بال است. نسبت منظری بزرگتر، بیشتر در گلایدرها یا هواپیماهای دوربرد استفاده می­ شود، در حالیکه نسبت منظری کوچکتر بیشتر در جنگنده­ها که طول بال نسبت به هواپیماهای جت کوچکتر است. بال با نسبت منظری بزرگتر نیروی پسای کمتری نسبت به بال با نسبت منظری کوچکتر دارد. هواپیمای تجاری معمولا نسبت منظری بین ۷ تا ۹ دارند.
۲-۴-۲- نسبت مخروطی^[۴۱]
نسبت مخروط شوندگی نسبت وتر نوک بال به وتر ریشه بال تعریف می­ شود.

(۲-۲)

نسبت مخروطی عددی بین صفر و یک می­باشد. به ازای نسبت مخروطی یک وتر ریشه و نوک بال برابر است و بال مستطیل شکل است و در نسبت مخروطی صفر وتر نوک بال صفر است و بال مثلثی می­باشد.

برای اثبات اصل محرک نیست ، چه رسد به محرک نخست .

3. 3. احتیاج حرکت به علت فاعلی و حقیقی ،زیرا اگر حرکت فقط یک پدیده عرضی باشد و به علت مُعدّه اکتفا کند ، تسلسل محرکها ، همانند تسلسل خود حرکات ،‌تسلسل تعاقبی می باشد نه دفعی ، و حکما تسلسل تعاقبی را روا می دانند .

3. 3. امتناع دور و تسلسل

3. 3. تعمیم حرکت به معنای مطلق تحول از نیستی به هستی ؛ زیرا در غیر این صورت ، برهان حرکت فقط وجود یک موجود مجرد و غیر مادی را اثبات خواهد کرد نه واجب الوجود بالذات را . ^[۳۰]با توجه به نوع نگاه علاّمه نسبت به وقوع حرکت در مقولات عرضیه و جوهر ؛ محرک نخستین که اثبات می شود با محرک نخستین ارسطویی متفاوت خواهد بود . زیرا این جوهر یا طبیعت جسمانی که حدوث و حرکت است و پیوسته بطور مستمر تحقق می یابد ، از محرک که همان فاعل هستی بخش اوست جدا نمی باشد «اصل تلازم علت و معلول » و هر موجودی که فرض شود نمی تواند فاعل حرکت و هستی باشد . زیرا خودش عین حرکت است ، بنابراین محرک و فاعل هستی بخش ماوراء طبیعت است که علم جسمانی آویخته به اوست و عین فقر و نیاز به اوست .

تسرّی حرکت در همه مقولات در اندیشه علاّمه طباطبایی
آنچه در میان فیلسوفان و متفکران ، مشهور ومعروف است وقوع حرکت تنها در چهار مقوله ، کم ، کیف، این، وضع، از مقولات ده گانه می باشد . و از دیگاه صدرالمتالهین که مبتکر حرکت جوهری است، حرکت در مقولات چهارگانه دیگر بالعرض است ، یعنی حرکت در حقیقت برای جوهر اشیاء صورت می گیرد و بالعرض به این مقولات نسبت داده می شود^[۳۱] اما در اندیشه علاّمه طباطبایی در بحث حرکت در همه مقولات، نوآوری و ژرف نگری به وضوح روشن است زیرا ایشان قائل است اولاً بعد از اثبات حرکت جوهری ، حرکت در همه مقولات عرضی صورت می گیرد . زیرا با توجه به این مسئله تمام مقولات از رهگذر وجود و هستی ، از مراتب وجود جوهر است ، اثبات حرکت در جوهر، مستلزم وقوع حرکت در همه مقولات خواهد بود .
ثانیاً حرکت در اعراض و مقولات عرضی، یک حرکت عرضی نیست بلکه تبعی بوده که به تبع حرکت در جوهر، پدید می آید ، بر خلاف صدر المتالهین که حرکت در مقولات چهارگانه را عرضی می داند . طبق دیدگاه علاّمه طباطبایی حرکت جوهری ،‌ بستر و زمینه حرکت تبعی در همه مقولات دیگر است . از نظر ایشان ، در اینجا در حقیقت دو حرکت خواهیم داشت ؛ یکی حرکت در جوهر، دیگر حرکت در مقولات نه گانه دیگر ، که علاّمه از آن به حرکت در حرکت تعبیر کرده است . ^[۳۲]
برهان حدوث
غالب حکما و متکلمان اسلامی این برهان را در آثار خود بیان داشته اند . علاّمه هم این برهان را در کتاب شریف نهایه الحکمه مطرح نموده است . علاّمه برهان حدوث را بدین صورت تقریر نموده: اجسام از حرکت و سکون خالی نیستند . و حرکت و سکون امور حادث اند . و آنچه خالی از حوادث نیست ،‌ خودش حادث می باشد در نتیجه همه اجسام حادث اند . این نتیجه صغری یک قیاسی دیگر واقع می شود ، که کبرایش عبارت است از : هر حادثی نیاز به محدث دارد . نتیجه اش این است که همه اجسام به طور کلی نیازمند به محدث می باشند . حال می گوئیم: آن محدث ، اگر جسم و یا امر جسمانی باشد خودش نیز حادث و نیازمند محدث خواهد بود . و آنگاه نقل کلام می کنیم به همان محدث و سلسله علل به همین ترتیب ادامه می یابد و دور و تسلسل لازم می آید ، مگر آنکه به علتی برسیم که جسم یا جسمانی نباشد . پس برای پرهیز از دور و تسلسل باید گفت : محدث و پدیده آورنده اجسام امری است که نه جسم است و نه جسمانی و آن همان واجب الوجود است ^[۳۳]
در شرح تجرید آمده است : العالم حادثٌ فلا بُدَّ مُن محدثٍ فلو کان محدثاً تسلسل اَو دور و اِن کان قدیماً ثبت المطلوب لانَّ القدیم یلتزم الوجود^[۳۴]
از نظر علاّمه برهان مذکور به جهت عدم اثبات مقدمه اول ناتمام بوده و تنها در صورتی کامل و تام خواهد بود که حرکت جوهری را بپذیریم . چون بدون حرکت جوهری نمی توان اثبات کرد که هر چیزی که خالی از امورِ حادث نباشد حادث است . ^[۳۵] از آنجا که علامه، برهان حدوث را بدون پذیرش حرکت جوهری ناتمام می داند، تفاوت دیدگاه علاّمه با دیگر متکلمان را روشن می سازد و این خود نوآوری قابل توجهی از ایشان محسوب می گردد.
برهان تمانع
یکی از مسائل جدیدی که در حوزه خداشناسی در اندیشه علاّمه طباطبایی می بینیم، تقریر نو و بیان جدیدی است که از برهان تمانع در ذیل تفسیر و تبیین آیه ۲۲سوره انبیاء ارائه نموده است . اهمیت این تقریر در این است که با توجه به اتقان و استحکامی که دارد ، با بیان و پیام آیه کاملاً همسو و هماهنگ است . این در حالی است که بسیاری از فیلسوفان و متکلمان ومفسران در تفسیر آیه مبارکه مورد بحث دچار اشتباه گردیده و مسیری دیگر را که با محتوا و پیام آیه ناسازگار است، پیموده اند. به عنوان نمونه ، فخر رازی با توجه به اینکه فیلسوف و متکلم و مفسر توانمندی است ، در تفسیر این آیه دچار اشتباه فاحشی شده است . وی در تفسیرش دو تقریر از استدلال را نسبت به آیه فوق بیان می کند ؛ یکی استدلالی است که متکلمان کرده اند ؛ به این بیان که اگر برای نظام آفرینش قائل به چند اله بشویم ، محال را در پی خواهد داشت ، زیرا هر کدام از آنها قادرند و اگر یکی بخواهد فعلی انجام شود ودیگری بخواهد آن فعل تحقق پیدا نکند ، در اینجا یا اراده هر دو تحقق عینی و خارجی می یابد «که لازمه آن اجتماع ضدین است و محال » یا اراده یکی ، واین ترجیح بلا مرجّح است پس در هر دو صورت محال خواهد بود . در نتیجه جهان نیز پدید نمی آمد . از این رو ، ثابت می شود که در جهان یک اله بیش نخواهد بود ^[۳۶]تقریری که خود فخر رازی ارائه می دهد نیز به همان دیدگاه متکلمان منتهی می شود و از جهت نتیجه تفاوتی ندارد ^[۳۷]
نقد تقریر متکلمان و فخر رازی
چالشی که دیدگاه متکلمان و فخر رازی با آن مواجه است این است که در تقریر آنان تعدد آلهه به عنوان مانع پدید آمدن عالم معرفی شده است ،‌درحالی که در آیه مبارکه تعدد آلهه باعث فساد و نابودی جهان آفرینش تعریف شده است .
شکل دیگری که در تقریر متکلمان و فخر رازی به چشم می خورد این است که طبق تقریر آنان ، آیه مورد بحث روی توحید در خالقیت متمرکز می شود ، در حالی که آیه،‌ ناظر به مسئله توحید در ربوبیت است . اما در تقریری که علاّمه طباطبایی ارائه کرده این مشکلات را ندارد و علاوه بر آن ،
از امتیازهایی نیز برخوردار است . از منظر علاّمه طباطبایی ،‌ اگر عالم معبود هایی متعدد و چند گانه داشته باشد ، ناگزیرند با هم اختلاف ذاتی و تباین حقیقی داشته باشند، و گرنه تعدد و چندگانگی مفهومی نخواهند داشت . از طرفی هم ، پیامد ونتیجه تباین در حقیقت و ذات ، تباین در تدبیر خواهد بود . وقتی مسئله تباین و اختلاف در تدبیر مطرح شود ، تدبیر هر یک ، تدبیر دیگری را فاسد می کند و آسمان و زمین و نظام هستی از هم گسیخته می شود . از طرفی می بینیم که در عالم نظام واحدی در جریان است . به گونه ای که همه اجزاء آن با همدیگر هماهنگی و همسویی دارند و در رسیدن به هدف به یکدیگر یاری می رسانند وبا هم سازگارند . از اینجا می فهمیم که در جهان آفرینش ، یک اله بیش نخواهد بود :
لو فرض للعالم آلهه فوق الواحد لکانوا مختلفین ذاتا متباینین حقیقه و تباین حقائقهم یقضی تباین تدبیرهم فیتفاسد التدبیرات و تفسد السماء و الارض لکن النظام الجاری نظام واحد متلائم الاجزاء فی غایاتها فلیس للعالم آلهه فوق الواحد و هو المطلوب^[۳۸]
همان سان که می بینیم این تقریر با بیان و پیام آیه مبارکه که اثبات توحید در ربوبیت است ، سازگاری و هماهنگی داشته و تعدد آلهه در آن به عنوان عامل فساد و نابودی عالم معرفی شده است، و هم واژه اله در آن به معنای حقیقی یعنی معبود ، به کار رفته و هم دارای مرجح قرآنی و روایی است .
براهین قرآنی بر اثبات وجود خدا
علاّمه طباطبایی علاوه بر استدلال عقلی برای اثبات صانع به آیات زیادی تمسّک نموده است، به نظر می رسد تفسیر علاّمه از جهاتی دارای نکاتی نو و ارزشمند می باشد که به برخی از انها اشاره می شود:
« انا کل شی خلقناه بقدر»^[۳۹] این آیه که به تعبیر علاّمه از آیات کلیدی و ریشه ای به شمار می رود^[۴۰]، ناظر به توحید ربوبی و تنظیم هندسی تمام پدیده هاست.^[۴۱]
{و هُوَ اللهُ فی السمواتِ و فی الارضِ یَعلَمُ سِرَّکم و جَهرَکم و یَعلمُ ما تکسِبونَ}^[۴۲]
و اوست خداوند در آسمانها و زمین ، نهان و آشکار شما را میداند ، و آنچه شما از « نیک وبد» کسب می کنید میداند .
{ ولَهُ ما سَکنَ فی اللیل و النَّهار و هُوَ السمیعُ العلیم}^[۴۳]
آنچه در شب و روز آرام دارد از آنِ اوست و او شنوای داناست .
طبق نظر علاّمه «غرضی که سوره انعام در مقام ایفاء آن است توحید خدای تعالی است ؛ البته توحید بمعنای اعم و اینکه اجمالاً برای انسان پروردگاری است که همان پروردگار همه عالمیان است ، از او است ابتدای هر چیز ، و بسوی او است بازگشت و انتهای هر چیز ، پروردگاری که به منظور بشارت بندگان و انذار آنان پیغمبرانی فرستاد و در نتیجه بندگان مربوبش بسوی دین حق او هدایت شدند . بخش اعظم سوره انعام اقامه برهان در توحید ، نبوت، معاد، در مقابل مشرکان می باشد .» ^[۴۴]
در اینجا بعنوان نمونه به تفسیر آیه ۳و۱۳ اشاره می شود .
جمله « وهو الله فی السموات و فی الارض» در آیه سوم توضیحی است برای مضمون دو آیه قبل ، انعام، ومقدمه ای است برای بیان علم خداوند به نهان و آشکار و کرده های انسان. پس اینکه فرمود:
«خلق السموات و الارض و جعل الظلمات والنور» اشاره به نظامی است که در عالم کبیر حکمفرماست، وتمامی اشیاء عالم با همه کثرت و تفرّقش بر طبق آن اداره می شود،. زیرا عالم مشهود ما همین زمینی است که در آسمانهای پهناور از هر طرف به آنان احاطه نموده و با نور و ظلمتی که چرخ عالم محسوس در تحول و تکاملش بر‌آنها دور میزند در آن تصرف می شود ، و دائماً موجوداتی را از موجودات دیگری تکوین و چیزهایی را به چیزهایی تحویل و تازه هایی را تکوین و کهنه ها را تباه وفاسد میکند ، واز برخورد همین تحولات گوناگون حرکت کلی جهانی که موجودات را بسوی مقصد نهایی خود می راند منتظم میشود .
در دو آیه ابتدایی سوره ،مسئله خلقت وتدبیر وعموم عوالم و خصوص انسان ذکر شد، وهمین مقدار برای تنبیه مردم به خدای یگانه و شریکی در امر خلقت برای او نیست کافی بود؛ با این حال مشرکان خدایان دیگری جهت تدبیر وجوه مختلف اثبات کرده بودند . مانند اله حیات، اله رزق، اله دریاها ، اله خشکی ها ، و خدایانی برای انواع مختلف موجودات ، و خدایانی برای اقوام و اسم مختلف و خدایانی برای آسمان وزمین اثبات کرده بودند . از این جهت با جمله « هو الله فی السموات والارض» اینگونه خدایان وشریکان را نفی نمود . سپس این آیه در حقیقت نظیر آیه « و هو الذی فی السماء اله و فی الارض اله و هو الحکیم العلیم ^[۴۵]
«یعنی او کسی است که در آسمان وزمین معبود است و او حکیم وداناست .»
می باشد ، که مفادش گسترش حکم الوهیت پروردگار متعال است در آسمانها و زمین بدون اینکه تفاوتی یا تحدیدی در آن باشد ؛ و این خود برای آیات گذشته توضیح و برای مطالب آیات بعدی بمنزله مقدمه است^[۴۶] .
تفسیر آیه ۱۳ «ولَهُ ما سَکنَ فی اللیل و النَّهار و هُوَ السمیعُ العلیم»
سکون در لیل ونهار ، بمعنی وقوع در ظرف عالم طبیعتی است که اداره آن بدست لیل و نهار است ، چون نظام عالم طبیعت بستگی کامل بوجود نور دارد، این نور است که از سرچشمه خورشید به همه زوایای جهان می تابد . وهمه کرات منظومه را زیر اشعه خود فرو می گیرد . این نور است ازکمی وزیادی آن و طلوع و غروب ومحاذاتش با اجسام عالم و هم چنین از دوری و نزدیکی اجسام به آن تحولاتی در عالم پدید می آید .
انسان یکی از همین ساکنین در ظرف لیل ونهار است که به بمشیت پروردگار از ائتلاف اجزاء بسیطه و مرکبه ای ، در این قیافه و شکلی که می بینیم تکوّن یافته است . قیافه و اندامی که در حدوث و بقایش از سایر موجودات ممتاز است ،
زیرا دارای حیاتی است که مبنی است بر شعور فکری و اراده ایکه زائیده قوای باطنی و عواطف درونی اوست، قوائی که او را بجلب منافع و دفع مضار واداشته است .
وچون یگانه آفریدگار شب و روز و ساکنین در آندو خدای سبحان است از این رو صحیح است گفته شود: «له ما سکن فی اللیل و النهار»
«والهکم اله واحد لا اله الا هو الرحمن الرحیم»^[۴۷]
و مبعود شما معبودی است یگانه ، جز او معبودی نیست. او رحمان و رحیم است.
طبق دیدگاه علاّمه از آیات شریفه سه برهان برای اثبات وجود خدا استفاده می شود:
برهان اول: آسمان ها با همه بدایع خلقشان ، و زمین با همه عجائب و غرائبش: نیازمند صانعی هستند تا ایجادشان کند سپس برای انها الهی پدید آورنده است.
برهان دوم که از راه نظام در عالم بدست می آید حاصلش است: که حکم کنیم تا چه اندازه نظام این عالم بدیع و شگفت آور است و هر جزئی از آن در اجزاء دیگر تاثیر می گذارد و با این تاثیر و تاثر سنت حرکت عمومی و زمان عمومی را به جریان می اندازد این نظام عمومی و دائم تحت قانونی ثابت، اداره می شود. و تدبیر حاکم بر سراپای آن متصل است. از آنجا که مدبر این نظام، یکی است بنابراین، پدیدآورنده آن نیز یکی است.
برهان سوم: از راه احتیاج انسان حاصل می شود؛ او یکی از پدیده های زمین است، زنده می شود، زندگی می کند، میمیرد و دوباره جز زمین می شود. این انسان در پدید آمدنش و بقائش به غیر از این نظام کلی متصل به مدبر واحد، به نظام دیگری احتیاج ندارد. پس وقتی نظام هستی انسان و همه عالم یکی است، نتیجه می گیریم که اله پدیدآورنده و مدبر عالم همان اله، پدیدآورنده و مدبر انسان است.^[۴۸]
اینکه علاّمه از این ایات سه برهان بر اثبات وجود خدا اقامه نموده ، از ابتکارات ایشان می باشد که در روش تفسیری و استدلالات دیگران کمتر به چشم می خورد.
فصل دوم: اسماء وصفات الهی
اسم وصفت در لغت و در اصطلاح مورد بحث قرار گرفته که معنای لغوی و اصطلاح کلامی آن و سپس تعریف علاّمه طباطبایی را بیان می کنیم .
۱.اسم و صفت در لغت
اسم در لغت به معنای متعددی به کار رفته است مانند رفعت ، علامت، نشانه و…
علت اختلاف درمعنا به خاطر اختلاف در ریشه این کلمه است . کوفیون قائلند که اصل آن از «وسم» به معنای اماره، علامت و نشانه است در حالی که بصریون اصل آن را از «سمو» گرفته و به معنای رفعت، برتری و تقدم می دانند^[۴۹] . تمایل بیشتر لغویون به قول اهل بصره است . صاحب صحاح نوشته است : اسم از «سمو» ، گرفته شده ، برای این که به معنای بزرگوار ، بلندی و … آمده است وبه جهت این که جمع آن «اسماء» و مصغرش «سمی » است^[۵۰] .
اما واژه صفت در لغت از ریشه وصف است . واو آن را حذف کرده اند و به انتهای آن «ت» افزوده اند و به معنای آراستن ونعت است.^[۵۱]

از جمله این آیات می‌توان این موارد را ذکر کرد: «والذین فی اموالهم حق معلوم»^[۱۳۹]، «و آنان که در امواشان حقی معلوم است»؛ «و لاتقربوا مال الیتیم الا بالّتی هی اَحْسَنُ»^[۱۴۰] «و به مال یتیم جز به روشی که نیکوتر است، نزدیک نشوید».
ب) سنت: حدیث تسلط یعنی روایت «الناس مسلطون علی اموالهم» که از مشهورترین روایت و حدیثی است که به عنوان مبنای فقهی قاعده تسلیط مورد استفاده فقها و علمای اسلامی و استادان حقوق قرار گرفته است.^[۱۴۱] این روایت به طور بسیار صریح و به وضوح مراتب تسلط و سلطه کامل مالک نسبت به اموالش را بیان می‌کند. البته این روایت از نوع روایات مرسله بوده و به لحاظ فقدان یکی از حلقه‌های سلسله راویان و عدم اتصال آشکار به معصوم به تنهایی از قوت و اعتبار کافی برخوردار نیست البته این علی‌رغم ضعف روایی این حدیث از مسلمات فقهی تلقی شده است. سه روایت دیگر نیز در خصوص این قاعده از امام صادق (ع) نقل شده است که معروف به روایت‌های سماعه، ابی‌بصیر و عمار‌بن‌موسی می‌باشند که البته روایت اخیر بیشتر مبین آن جنبه از قاعده تسلیط است که مانع تصرفات غیر در مال مالک می‌شود.^[۱۴۲]
ج) اجماع: در فقه امامیه اجماع منبع مستقلی برای استخراج احکام شرع نیست و فقط کاشف از سنت معصوم (ع) شناخته می‌شود. به هر تقدیر اجماع نیز به عنوان دلیل دیگر این قاعده مورد استناد قرار می‌گیرد اما مهم‌ترین دلیل، سیره عقلا و روایات می‌باشد که هر چند سند روایات ضعیف است اما شهرت روایی و فتوایی ضعف سند آنها را جبران می کند.^[۱۴۳]

د) عقل: سیره و روش عقلا از قدیم‌الایام تاکنون بر این مبناست که با قاعده سلطنت را مورد احترام و عمل قرار می‌دهند و شارع مقدس نیز مخالفتی با آن نکرده است بنابراین عقلاء، اعم از متشرعه و غیرمتشرعه، قاعده را پذیرفته‌اند و این دلیلی بر مشروعیت قاعده به حساب می‌آید.^[۱۴۴]
به عقیده برخی نویسندگان معنای قاعده آن است که مالک می‌تواند هر گونه تصرف مادی در مال خودش بنماید اما در مورد تصرفات حقوقی مانند عقد بیع و اجاره و … نمی‌توان به این قاعده استناد کرد. دیگر اینکه اختیار مالک برای تصرف در اموالش، محدود به شرایط یا موانعی است که از سوی شرع یا قانون تعیین گردیده است به عنوان نمونه مالک حق ندارد به بیش از یک سوم اموالش وصیت کند یا در زمان بیماری متصل به فوق تصرفات ممنوع را انجام دهد. قاعده سلطنت اختصاص به عین اموال ندارد و شامل حق نیز می‌شود به شرطی که حق، قابلیت تصرف داشته باشد. آخر اینکه مالک از تصرفات ضررآفرین به دیگران قانوناً و شرعاً منع شده است. ماده ۱۳۲ ق.م و مواد ۹۳ به بعد همین قانون در خصوص شرایط و موانع اجرای قاعده سلطنت مقررات مفصلی را بیان کرده است.^[۱۴۵]
مواردی را می‌توان در قانون‌گذاری‌های مربوط به نحوه اجرای طرح‌های عمومی یافت که قانون‌گذار به این قاعده عنایت زیادی داشته است. برای مثال، دخل و تصرف در حقوق مالکانه اشخاص توسط دستگاه‌های اجرایی، در بسیاری از موارد، منوط به پرداخت غرامت شده است. درج چنین حکمی در قوانین مربوطه، چیزی جز عنایت و احترام به حقوق اشخاص بر اموال خود و به عبارتی توجه به قاعده تسلیط نبوده است.^[۱۴۶]
در ماده ۳ ل.ق.ن.خ.ت گفته شده: «بهای عادله اراضی، ابنیه، مستحدثات، تأسیسات و سایر خسارات وارده، از طریق توافق بین دستگاه‌های اجرایی و مالک یا مالکین و صاحبان حقوق تعیین می‌گردد و …»؛ یا اینکه در ماده واحده قانون نحوه-ی تقویم ابنیه، املاک و اراضی مورد نیاز شهرداریها ذکر شده که: «در کلیه قوانین و مقرراتی که شهرداری‌ها مجاز به تملک ابنیه، املاک و اراضی قانونی مردم می‌باشند، در صورت عدم توافق بین شهرداری و مالک، قیمت ابنیه، املاک و اراضی، بایستی به قیمت روز، تقویم و پرداخت شود». با توجه به موارد اشاره شده می‌توان ادعا نمود که مقنن ما در وضع مقررات مربوط به وضعیت حقوق مالکانه در زمان اجرای طرح‌های عمومی تا چه حد به قاعده تسلیط توجه داشته است.
گفتار دوم: قاعده ضمان ید
یکی از قواعد دیگر فقهی که مثبت حق تقدم حقوق خصوصی بر حقوق عمومی است، قاعده ضمان ید یا علی‌الید می‌باشد. این قاعده در راستای حمایت از حقوق خصوصی و رفع تجاوز از آن است. به موجب این قاعده، هر کس به ناحق بر مال دیگری مستولی شده باشد باید به استیلا خود پایان دهد، هر چند می‌توان گفت که این قاعده از متفرعات قاعده تسلیط است. لیکن این قاعده در کتب فقهی به صورت جداگانه مورد بحث قرار گرفته است.
به عقیده فقها، مقتضای اولیه تصرف بر مال دیگری این است که متصرف در مقابل مالک ضامن باشد یعنی هم مکلف به بازگرداندن عین در زمان بقای آن است و هم باید از عهده نقص و خسارت وارد بر آن برآید. به عقیده برخی حقوقدانان این قاعده شامل تمام انواع تصرف و وضع ید می‌شود، خواه عدوانی باشد و خواه غیرعدوانی یا امانی. البته مواردی تحت عنوان ید امانی از عموم و شمول این قاعده خارج گردیده‌اند.^[۱۴۷]
مهم‌ترین دلیل برای ضمان ید، روایت مشهوری از پیامبر (ص) است که فرمود: «علی الید ما اخذت حتی تودیّه» یعنی هر کس، ضامن مالی است که در تصرف خویش دارد تا آن را به صاحبش برگرداند. البته این روایت از جمله روایات مرسله بوده و از لحاظ سندیت ضعیف است.
به عقیده برخی نویسندگان، ظاهر حدیث مورد بحث بدون شک حکم به ضمان و غرامت است و عرفاً به این معناست که هر کس باید آنچه را بر عهده اوست و با آن ضرر منتفی می‌شود بپردازد و انتهای ضرر یا با دادن عین مال اوست و یا در صورت تعذر رد عین آنچه که نزدیک‌تر به مال است و تردیدی نیست که در مال مثلی،‌ذمه انسان بری نمی‌شود مگر با رد مثل؛ زیرا مثل، ذاتاً و اوصافاً و قیمهً به اصل نزدیک‌ است و در قیمی نیز به منظور دفع ضرر مالی در صورت تعذر رد عین و مثل باید قیمت مال مسترد شود.^[۱۴۸]
با توجه به مطالب پیش‌گفته، قاعده ضمان ید را باید یکی از مبانی ضمان قهری و مسئولیت مدنی دانست که از لحاظ مستند علاوه بر حدیث مشهور نبوی «‌علی الید» و روایات متعدد در ابواب مختلف فقه، از بنای عقلا و سیره مستمر مسلمین نیز نشأت گرفته است.^[۱۴۹]
در قانون لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی مصوب ۱۳۵۸، دستگاه‌های اجرایی، از جمله شهرداری‌ها برای اینکه امکان تصرف در ملکی را داشته باشند، باید از طریق توافق با صاحبان حقوق مالکانه یا در صورت عدم توافق، از طرق پیش‌بینی شده در این قانون، نسبت به پرداخت و تأمین حقوق مالکانه اقدام نمایند والّا حق تصرف و استیلای ید بر ملک مورد نظر را نخواهند داشت. چنین موادی، به حیطه وضع در نیامده است مگر در سایه قاعده ضمان ید و التفاتی که قانون‌گذار نسبت به این قاعده و فروعات آن داشته است.^[۱۵۰]
مبحث دوم: تقدم حقوق عمومی بر حقوق خصوصی
در مبحث پیشین، از قواعد و اصول فقهی بحث شد که دلالت بر اولویت حقوق خصوصی بر حقوق عمومی داشتند. در این مبحث به بررسی اصول و قواعدی می‌پردازیم که هر چند حقوق خصوصی را محترم می‌شمارد اما استثنائی بر آن بوده و با تحلیل این قواعد، می‌توان حقوق عمومی را مقدم بر حقوق خصوصی دانست و حقوق خصوصی را محدود به حدودی ساخت.
گفتار اول: قاعده ولایت حاکم بر ممتنع
مفهوم کلی این قاعده را می‌توان چنین بیان کرد: هر گاه کسی از ادای حقوق دیگران خودداری ورزیده یا از انجام تکالیف قانونی خویش امتناع ورزد و یا مانع رسیدن افراد به حقوق خود گردد، حاکم جامعه اسلامی یا منصوبین وی می‌توانند به قائم‌مقانی از او عمل نموده و آنچه وظیفه اوست از باب ولایت به انجام رسانند.^[۱۵۱]
حفظ نظم عمومی و اجرای عدالت اجتماعی، آرمان تمامی افراد بشر است. یکی از اهداف اساسی ارسال رسل و بر پایی نظام الهی نیز همین است. لذا ادله‌ای که برای اثبات اصل مسئله ولایت بر آن تکیه می‌شود، این حکم بدیهی عقلی است. واضح است که تمامی افراد جامعه پای‌بند به مقررات قانون و ضوابط اخلاقی نبوده و همیشه می‌توان کسانی را یافت که از انجام وظایف قانونی یا احترام به حقوق دیگران امتناع ورزند. بی‌شک حاکم اسلامی موظف به برپایی قسط و گرفتن حق است. تنها راهی که در این میان باقی می‌ماند پذیرش حق اعمال ولایت برای حاکم (و قضات و قوای وابسته به او) است تا بتواند با رعایت مصلحت جامعه اقدام به احقاق حق و حقوق مردم نماید. از همین رو گاه در توجیه ولایت حاکم بر ممتنع چنین استدلال شده است که مصلحت عامه و سیاست در بسیاری از مکان‌ها و زمان‌ها مقتضی چنین ولایتی است و یا این که اصولاً وجود حاکم برای انجام چنین اموری است. وضوح این حکم به اندازه‌ای است که مورد تصدیق تمام عقلاست.^[۱۵۲]
علاوه بر دلیل عقلی، این قاعده، مستند به روایات و اجماع بزرگان و فقها نیز هست. این ولایت از باب ضرورت و حل مشکلات، جعل و وضع شده است. برخی از فقها، مراد از حاکم را فقیه جامع‌الشرایط دانسته و می‌گویند: «من جمله اولیء التصرف فی مال من لایستقل بالتصرف فی ماله: الحاکم و المراد منه، الفقیه الجامع لشرایط الفتوی … » و از جمله اختیارات حاکم را با تعبیر «ولایه التصرف فی الاموال و الانفس»، تصرف در مال و نفس مسلمین می‌داند.^[۱۵۳]
می‌توان گفت که در مرحله قانون‌گذاری، قانون‌گذار ممکن است با توجه به این قاعده، برای دولت یا دستگاه‌های عمومی، ولایتی بر اموال اشخاص شود. همین موضوع در خصوص وضع قانون جهت حل و فصل تعارض فیمابین حقوق مالکانه و حقوق عمومی صدق می‌کند و چه بسا این امکان وجود دارد که ولایتی بر شخص و حقوق مالکانه اشخاص با استدلال و استناد به استنکاف و امتناع، وضع و جعل شود.^[۱۵۴]
با بررسی مقررات مربوط به اجرای طرح‌های عمومی توسط دستگاه‌های اجرایی می‌توان به مواردی برخورد که به نظر می‌رسد قانونگذار در وضع و برقراری این موارد به قاعده ولایت بر ممتنع توسط حاکم شرع یا منصوبین وی عنایت داشته است. در واقع مواردی مقنن برای رفع مشکلات و موانع پیش روی اجرای طرح، مشکل مطروحه را با قرار دادن ولایت یک مرجع صالح بر صاحب حقوق مالکانه که از واگذاری آن به هر نحوی از انحاء خودداری می‌کند مرتفع نموده است. برای مثال در ماده‌ ۴
ل.ق.ن.خ.ت «اگر بهای عادله اراضی و ابنیه و تأسیسات و حقوق واقع در طرح با توافق دستگاه عمومی و صاحب حقوق مالکانه تعیین نشود، ارزیابی و تعیین بهای عادله، توسط هیئتی مرکب از سه نفر کارشناس تعیین می‌گردد. یکی از این کارشناسان توسط صاحب حقوق مالکانه و یکی از آنها توسط دستگاه‌ اجرایی و کارشناس سوم توسط طرفین تعیین می‌شود…» به هر صورت، در این ماده گفته شده است در صورتی که در انتخاب این کارشناسان امتناع و استنکافی صورت گیرد، دادگاه صالحه محل وقوع ملک نسبت به تعیین آنها اقدام خواهد نمود. آنچه مبنای وضع چنین حکمی می‌باشد، ظاهراً همین قاعده ولایت بر ممتنع است. در این ماده، دادگاه صالحه ولیّ شخص ممتنع، در تعیین کارشناس قرار گرفته است.
علاوه بر این مورد، طبق ماده ۸ لایحه قانونی مذکور، ولایتی از سوی دادگاه در خصوص امتناع و استنکاف از انجام معامله نیز پیش‌بینی شده است. با این توضیح که چنانچه پس از تعیین قیمت به روش فوق‌الذکر، صاحب حقوق مالکانه، حاضر به انتقال حقوق خود به دستگاه اجرایی نشود، دادستان یا نماینده وی به عنوان ولی شخص ممتنع نسبت به انجام معامله اقدام خواهند نمود.
گفتار دوم: قاعده لاضرر
قاعده لاضرر، از مهم‌ترین و شایع‌ترین و عام‌ترین قواعد فقهی است که به لحاظ عمومیت، بخش مهمی از کتب قواعد فقه را به خود اختصاص داده است.^[۱۵۵]
در مورد کلمه «ضرار» احتمال دو معنی می‌رود: «نخست اینکه، این کلمه مرادف و به معنی ضرر است و دوم اینکه، مسند باب مفاعله بوده که در این صورت، ضرر باید از دو طرف صدق کند».^[۱۵۶]
از مستندات این قاعده، عقل به عنوان مهم‌ترین دلیل است، قرآن و روایاتی نیز در این زمینه است که از فرط تعدد به تواتر اجمالی رسیده‌اند که معروف‌ترین آنها در فقه امامیه روایت مربوط به داستان سمره ‌بن‌جندب است که در زمان پیامبر اتفاق افتاده و از امام باقر (ع) نقل شده است. روایات دیگری نیز از امام صادق نقل شده است که در خصوص تقسیم اموال مشاعی و تجدید بنای دیوار مشترک و منع ضرر به دیگری در این موارد می‌باشد.^[۱۵۷]
در مورد مفاد قاعده لاضرر، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد اما دو دیدگاه، مشهورتر است، یک دیدگاه منسوب به شیخ انصاری و گروه زیادی از فقها می‌باشد که بیانگر آن است که مطابق قاعده لاضرر، شارع مقدس هرگز حکمی را مقرر نمی‌کند که اجرای آن ضرری در پی داشته باشد. اما دیدگاه دیگر که منسوب به فقهای نامداری مانند شیخ اصفهانی می‌باشد قاعده لاضرر را به معنای آن می‌داند که هیچ کس نباید ضرری را به دیگری وارد کند بنابراین قاعده مزبور، ناظر به احکام شرعی و روابط اجتماعی مردم با یکدیگر است.^[۱۵۸]
ماده ۱۳۲ ق.م مقرر می‌دارد: «کسی نمیتواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود مگر به قدر متعارف و برای رفع حاجت یا رفع ضرر از خود باشد». بهترین جلوه‌گاه این قاعده و بهترین دلیل وجود این قاعده فقهی در حقوق ماست که قانونگذار صاحب حقوق مالکانه را از اعمال حق خود در مواردی که متعارف نبوده و باعث ضرر به دیگری می‌شود، منع نموده است.
مواد ۱۱۴، ۵۹۱ و ۵۹۲ ق.م در خصوص اجبار شریک برای تعمیر دیوار مشترک و تقسیم مال مشترک نیز گواهی بر وجود قاعده لاضرر در قوانین ماست.
مواردی را نیز می‌توان در قوانین مربوط به بحث تملک اراضی توسط سازمان‌های دولتی یافت، که نشان می‌دهد قانونگذار با توجه بیشتری نسبت به قاعده «لاضرر و لاضرار»، نسبت به وضع حکمی برای نفی ضرر از عموم با دیدگاه برتری دادن حقوق عمومی نسبت به حقوق مالکانه اقدام نموده است.
به طور مثال در خصوص نقش قاعده لاضرر در قوانین مربوط به طرح‌های عمرانی، عمومی و … می‌توان به ماده واحده قانون تعیین وضعیت املاک واقع در طرح‌های دولتی و شهرداری‌ها مصوب آذر ۶۷ اشاره کرد. در این قانون، صاحب حقوق مالکانه به نوعی از دخالت در حقوق خود برای مدت مشخصی ممنوع شده است و پس از گذشت مدت تعیین شده می‌تواند به اعمال حقوق مالکانه بپردازد. ممنوعیت پیش‌بینی شده، با توجه به قاعده لاضرر و نفی ضرر به این دستگاه و البته در واقع نفی ضرر به عموم می‌باشد.
در تبصره ۱ قانون مزبور آمده است: «در صورتی که اجرای طرح و تملک املاک واقع در آن به موجب برنامه زمان‌بندی مصوب، به حداقل ۵ سال بعد موکول شده باشد، مالکین املاک واقع در طرح از کلیه حقوق مالکانه مانند احداث بنا یا تجدید بنا یا افزایش بنا و تعمیر و فروش و اجاره و رهن و غیره برخوردارند و در صورتی که کمتر از ۵ سال شروع شود، حق مطالبه هزینه احداث و تجدید بنا را ندارند.» قسمت اخیر این تبصره، با تصریح به این که صاحب حقوق مالکانه، حق دریافت بهای ابنیه و … را ندارد به نوعی ممنوعیت و محدودیت در اعمال این حقوق مالکانه را، پیش‌بینی نموده است.
نتیجه‌گیری
هر انسانی به طور فطری و طبیعی خود را مالک محصولی که از کار و تلاشش به عمل می‌آید، می‌داند و از این رو «حق مالکیت» را جزو حقوق فطری و بنیادین شمار کرده و بر این پایه گفته می‌شود هر فردی باید بتواند حاصل کار فکری و یدی خود را در اختیار گیرد و هیچ کس حق تعرض و دست‌اندازی به حق مالکیت او را ندارد و این حق را باید در تمامی ابعاد حقوقی و حقیقی و ذیل حقوق شهروندی منعکس نمود و به رسمیت شناخت.
قاعده فقهی معروف تسلیط و اصل چهل و هفتم قانون اساسی نیز به روشنی به رسمیت و رعایت این حق در جامعه اسلامی دلالت دارند. با این اوصاف ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی، مطابق قوانین و مقررات حاکم بر موضوع در راستای اجرای طرح‌ها و برنامه‌های عمومی، عمرانی و نظامی مبادرت به تملک اراضی و املاک اشخاص می‌نمایند.
همان طور که بیان شد تملک اراضی اشخاص توسط سازمان‌های عمومی و دولتی با اصل حاکمیت اراده و حق مالکیت به عنوان کامل‌ترین و بارزترین جلوه حقوق عینی منطبق نیست و با قانون مدنی، قانون اساسی و قواعد فقهی چون تسلیط و ضمان ید که از نتایج حق مالکیت و قاعده تسلیط است - و اجازه تعرض غیر به حقوق مالکانه را نمی‌دهد- در تعارض میباشد.
این در حالی است که مطابق قوانین موضوعه چون لایحه قانونی نحوه تملک و سایر قوانین مشابه و قواعد فقهی مانند قاعده لاضرر و لاضرار، قاعده ولایت حاکم بر ممتنع که جملگی دلالت بر تقدم حقوق عمومی بر حقوق خصوصی دارند، حقوق عمومی چه در بحث نظری و چه در رویه عملی موجود مقدم بر حقوق اشخاص محسوب گردیده و بر مبنای آن دستگاه‌های اجرایی اراضی و املاک اشخاص را در راستای اجرای طرح‌های عمومی و عمرانی خویش تملک می‌نمایند.
تملک اراضی اشخاص، توسط دستگاه‌های اجرایی می‌بایست مطابق با تشریفات مقرر در قوانین حاکم بر موضوع صورت گیرد. از جمله اینکه طرح مورد نظر باید به تصویب رسیده و دستگاه دولتی نیاز به اجرای آن طرح داشته باشد. همچنین باید استعلام ثبتی نیز در خصوص زمین مورد نظر صورت گرفته و به مالکین املاک اعلام گردد. هر چند مطابق قاعده کلی تملک اراضی می‌بایست مطابق تشریفات فوق‌الذکر صورت پذیرد اما قانونگذار در مواردی همچون ماده ۹ ل.ق.ن.خ.ت به صورت استثنائی تجویز تصرف قبل از تملک و بدون پرداخت بهای عادله یا قیمت روز املاک را مورد پذیرش قرار داده است، که با روح مالکیت خصوصی و حاکمیت اراده‌ی افراد منطبق نبوده و در تعارض آشکار است.
همچنین برای پرداخت حقوق مالکین، اعتبار لازم تأمین شده باشد و در خصوص پرداخت عوض و غرامت در ابتدا از طریق پرداخت وجه نقد و در صورت تعذر و رضایت مالک اعطای معوض در قالب واگذاری زمین‌های ملی یا دولتی می‌باشد. البته روش‌هایی مانند اعطای تراکم و تغییر کاربری در نحوه تأمین حقوق مالکین توسط شهرداری‌ها نیز کاربرد دارد.
ارائه چند راهکار که در ذیل خواهد آمد در زمینه موضوع مفید به نظر می‌رسد.
با عنایت به مقررات مقرر در لایحه قانونی نحوه تملک اراضی توسط دولت و سازمان‌های دولتی با مقررات مندرج در قوانین شهرداری ها بهتر است این قوانین ادغام شود تا از تکرار آنها جلوگیری گردد. چه اینکه قوانین فوق‌الذکر دارای شباهتهای زیادی بوده و در موارد جزیی با هم متفاوت می‌باشند.
در خصوص بحث پرداخت به قیمت روز یا بهای عادله، مقتضی است، برای اینکه حقوق صاحبان املاک به نحو مناسب‌تری تأمین گردد، قیمت روز ملاک در پرداخت قرار گیرد. زیرا قیمت روز، بهایی است که مطابق معاملات روزمره اشخاص تعیین می‌گردد اما قیمت عادله، با توجه به ارزش معاملاتی املاک، مشخص شده در دفاتر مالیاتی و توسط کارشناسان تعیین می‌شود. بدیهی است با این اوصاف باید بهای عادله‌ی روز را از بهای روز کمتر دانست. لذا برای تأمین کاملتر حقوق اشخاص به نظر می‌رسد قانونگذار باید قیمت روز را مورد پذیرش قرار دهد و به آن توجه نماید.
منابع

1. 1. قران کریم

1. 1. ابهری، حمید، برزگر، محمدرضا، آئین دادرسی مدنی ۱ «دعاوی و صلاحیت‌ها»، انتشارات دانشگاه مازندران، چاپ اول، سال ۱۳۹۰.

1. احمدی میانجی، میرزا علی، مالکیت خصوصی در اسلام، انتشارات دادگستر، چاپ اول، بهار ۱۳۸۲.

(۲۱-۲a)
(۲۱-۲b)
که در آن از معادله‌ی  استفاده شده است.
مطالعه‌ی معادله‌ی (۲۰-۲) برای تنوعی از حالت‌های مختلف فرکانس، نسبت به فرکانس برخورد γ جالب توجه است. در این جا ما خود را به فرکانس‌های ω<ω_p محدود می‌کنیم که در آن فلزات، ویژگی فلزی خودشان را حفظ می‌کنند. برای فرکانس‌های بزرگ‌تر نزدیک به ω_p ،  ، منجر به میرایی بسیار جزیی می‌شود، در این جا (ω)ε حقیقی است و

(۲۲-۲)
می‌تواند به عنوان تابع دی‌الکتریک پلاسمای الکترون آزاد نامیرا در نظر گرفته شود. رفتار فلزات نجیب در این ناحیه فرکانسی، کاملاً با انتقال‌های میان باندی جایگزین شده است که منجر به افزایش ε_۲ می‌گردد. در فرکانس‌های بسیار پایین که  است،  و بخش حقیقی و موهومی ضریب شکست مختلط با مقدار
(۲۳-۲)
داده می‌شود. در این ناحیه، فلزات عمدتاً جاذب و دارای یک ضریب جذب زیر هستند.
(۲۴-۲)
با وارد کردن رسانندگیdc،  این عبارت می‌تواند با بهره گرفتن از به معادله‌ی زیر تبدیل گردد:
(۲۵-۲)
کاربرد قانون جذب بیر اشاره می‌کند که برای فرکانس‌های پایین، میدان‌ها به صورت  درون فلز، کاهش می‌یابند که در آن δ عمق لایه است که از معادله‌ی زیر به دست می‌آید:
(۲۶-۲)
بحث جدی‌تر در مورد رفتار فرکانس پایین، بر اساس معادله‌ی بولتزمن]۲۱[ نشان می‌دهد که این تعریف تا وقتی حقیقتاً معتبر است که  مسافت آزاد میانگین الکترون‌ها که در آن، v_F سرعت فرمی است.
در فرکانس‌های بالاتر که  ضریب شکست مختلط، به طور عمده موهومی است، (که منجر به ضریب انعکاس  می‌گردد]۲۱[ و σ ماهیت بسیار پیچیده‌تری پیدا می‌کند و مرز بین بارهای الکتریکی محدود و آزاد را نامشخص‌تر می‌کند. بر حسب واکنش اپتیکی (ω)σ به علت قرارداد تقسیم بین مجموعه‌های بسته و باز بحث شده‌ی مذکور، عبارت‌ها را فقط در ترکیب معادله‌ی (۱۰-۲) وارد می‌کند]۲۲[.
نظر به این که تعریف حول و حوش این نقطه، یک فلز الکترون آزاد ایده‌آل فرض می‌گردد، به طور خلاصه این مدل را با مثالی از یک فلز حقیقی مهم در حوزه‌ی پلاسمونیک‌ها، مقایسه می‌کنیم. در مدل الکترون آزاد، در  می‌رود. برای فلزات نجیب (مثل طلا و نقره و مس)، بسط این مدل در ناحیه‌ای که  باشد، ضروری است (جایی که واکنش از طریق الکترون‌های S آزاد چیره می‌شود) زیرا باند d پر شده نزدیک به سطح فرمی باعث ایجاد یک محیط با قطبش بالا می‌گردد. این قطبش باقی‌مانده به علت پس زمینه‌ی مثبت هسته‌های یونی می‌تواند با افزودن عبارت  به معادله‌ی (۲-۲) که در آن، اکنون P منحصراً نشان‌دهنده‌ی قطبش معادله‌ی (۱۸-۲) به سبب الکترون‌های آزاد می‌باشد، توصیف گردد. بنابراین، این تأثیر با یک ثابت دی‌الکتریک ε_∞ (که معمولاً  ) توصیف گردد و از این رو می‌توانیم بنویسیم:
(۲۷-۲)
حدود اعتبار تعریف الکترون آزاد معادله (۲۷-۲) برای طلا در شکل (۲-۱) نشان داده شده است.

شکل ۱-۲ تابع دی الکتریک  معادله (۲-۲۷) گاز الکترون آزاد (خطوط پیوسته) برازش شده بر مقادیر داده های دی الکتریک برای طلا (نقاط). انتقال های میان باندی، اعتبار این مدل را به فرکانس های مرئی و بالاتر از آن محدود می سازند.

شکل ۲-۲ ضریب شکست مختلط متناظر با تابع دی الکتریک الکترون آزاد در شکل ۱-۲
این شکل مؤلفه‌های حقیقی و موهومی ε_۱ و ε_۲ را برای یک تابع دی‌الکتریک از این نوع نشان می‌دهد که با تابع دی‌الکتریک به دست آمده‌ی طلا که به طور تجربی به دست آورده شده است مطابقت دارد]۲۳[. به وضوح، در فرکانس‌های مرئی کاربرد مدل الکترون آزاد، تحت تأثیر قرار می‌گیرد به علت این که انتقالات میان باندی منجر به افزایش در ε_۲ می‌گردد. مؤلفه‌های ضریب شکست مختلط متناظر با تطبیقات ارائه شده در شکل (۲-۱) در شکل ۲-۲ نشان داده شده‌اند.
پیوند تابع دی‌الکتریک الکترون آزاد پلاسمای معادله (۲۰-۲) با مدل کلاسیک درود^[۲]]۲۴[، برای رسانندگی AC، (ω)σ فلزات آموزنده خواهد بود، که این امر می‌تواند با شناخت این که معادله‌ی (۱۶-۲) می‌تواند به صورت زیر بازنویسی گردد، حاصل شود:
(۲۸-۲)
که در این معادله  گشتاور و یک الکترون آزاد منفرد است. با استدلال مشابه در عبارت بعدی برای رسانندگی AC ،  به معادله‌ی زیر می‌نویسیم:
(۲۹-۲)
با مقایسه معادلات (۲۰-۲) و (۲۹-۲) معادله زیر را به دست می‌آوریم:
(۳۰-۲)
از این رو تابع دی‌الکتریک گاز الکترون آزاد (۲۰-۲) هم‌چنین به عنوان مدل درود واکنش اپتیکی فلزات شناخته می‌شود]۲۵[.
۲-۷- انتشار گاز الکترون آزاد و پلاسمون حجمی
حال به تعریفی از حالتی که  در مدل گاز الکترون آزاد که تا این جا از قلم انداخته شده بود می‌پردازیم. با بهره گرفتن از (۲۲-۲) در (۱۴-۲) رابطه‌ی انتشار امواج سیار، با معادله زیر داده می‌شود:
(۳۱-۲)
طبق این رابطه برای یک فلز الکترون آزاد نوعی، برای  انتشار امواج الکترومغناطیسی عرضی به درون پلاسمای فلز ممنوع است. برای  پلاسما با یک سرعت گروه  انتشار امواج عرضی را پشتیبانی می‌کند.
اهمیت فرکانس پلاسمای ω_p می‌تواند با دانستن این که در حد میرایی کوچک  (برای K=0) بیش‌تر توضیح داده شود. پس این برانگیختگی می‌باید متناظر بایک حالت طولی تجمعی باشد همان‌طور که در بحث منتج به (۱۰-۲) نشان داده شد. در این حالت  می‌بینیم که در فرکانس پلاسما، میدان الکتریکی، یک میدان غیر قطبشی خالص با  است.

شکل ۳-۲ ارتعاشات تجمعی طولی الکترون های رسانش فلز : پلاسمون حجمی
اهمیت فیزیکی برانگیختگی در ω_p می‌تواند با توجه به نوسان طولی جمعی گاز الکترون رسانش در زمینه‌ی مثبت ثابت هسته‌های یونی در یک ورقه‌ی پلاسما درک شود. همان‌طور که در شکل ۳-۲ نشان داده شده است، جابجایی جمعی الکترون می‌تواند با یک فاصله‌ی u به یک چگالی بار الکتریکی سطحی =±neuσ در مرزهای ورقه، منجر گردد که این یک میدان الکتریکی همگن با  در ورقه را به وجود می‌آورد. بنابراین الکترون‌های جابجا شده، یک نیروی بازگرداننده را تجربه می‌کنند و حرکتشان می‌تواند به کمک معادله‌ی جنبش  تشریح گردد، با جای‌گذاری این عبارت برای میدان الکتریکی، معادله‌ی زیر به دست می‌آید:
(۳۲-۲a)
(۳۲-۲b)  بنابراین، فرکانس پلاسمای ω_p می‌تواند به عنوان فرکانس طبیعی یک ارتعاش آزاد دریای الکترون، شناخته شود. در این جا مشتق‌گیری بر آن فرض است که تمام الکترون‌ها در فاز، حرکت می‌کنند از این رو ω_p متناظر با فرکانس ارتعاش در حد طول موج بلند است که در آن K=0 می‌باشد. کوانتوم‌های این نوسانات بارهای الکتریکی، پلاسمون نامیده می‌شود. (یا پلاسمون حجمی، برای تمایز آن‌ها از پلاسمون‌های سطحی). به علت ماهیت طولی برانگیختگی، پلاسمون حجمی با امواج الکترومغناطیسی عرضی جفت نمی‌شود و صرفاً می‌تواند با برخورد ذرات، برانگیخته شود، نتیجه دیگر آن است که از بین رفتن آن‌ها فقط به وسیله‌ی انتقال انرژی به الکترون‌های منفرد رخ می‌دهد، فرآیندی که به عنوان میرایی لاندا^[۳] شناخته می‌شود.
به طور تجربی، فرکانس پلاسمای فلزات، از طریق آزمایشات طیف‌نگاری اتلاف الکترون، که در آن الکترون‌ها از ورقه‌های فلزی نازک عبور داده می‌شوند، تعیین می‌گردند. برای اکثر فلزات این فرکانس پلاسما در ناحیه فرابنفش قرار دارد: بسته به جزئیات ساختار باند، ω_p تقریباً ۵-۱۵eV است]۲۶[. چنین نوسانات طولی، هم‌چنین می‌توانند در دی‌الکتریک‌ها نیز برانگیخته شوند که در این مورد، الکترون‌های ظرفیت به طور تجمعی نسبت به هسته‌های یون ارتعاش می‌کنند. علاوه بر نوسان هم فاز در ω_p، یک طبقه‌ی کلی از نوسانات طولی در فرکانس‌های بالاتر با بردارهای موج محدود وجود دارد که برای هر کدام معادله (۱۵-۲) برآورده می‌شود. حدود مرتبه‌ی دوم درK معادله‌ی زیر است:
(۳۳-۲)
که در آن E_F انرژی فرمی است.
۲-۸- فلزات و گذارهای میان باندی
پیش از این بیان شد که تابع دی‌الکتریک (۲۰-۲) مدل درود، واکنش اپتیکی فلزات را صرفاً برای انرژی‌های فوتون زیر آستانه‌ی انتقال‌های میان باندهای الکترونی به خوبی توصیف می‌کند. برای برخی از فلزات نجیب، تأثیرات میان باندی، پیش از این برای انرژی‌های متجاوز از آن l ev (متناظر با طول موج  ) شروع به رخ دادن می‌کند. مطابق شکل‌های ۲-۱ و ۲-۴ بخش‌های حقیقی و موهومی  و  تابع دی‌الکتریک، برای طلا و نقره نشان داده شده است]۲۶[ و معلوم می‌دارد که مدل درود با این داده‌ها مطابقت دارد.

شکل ۴-۲ قسمت های حقیقی و موهومی  برای نقره تعیین شده توسط جانسون و کریستی(نقاط)، و یک مدل درودی که بر این داده ها برازش شده است.